معرفی فرش مود

مجموعه: فرش و گلیم

آشنایی با فرش مود

روستای مود واقع در ۳۸ کیلومتری جنوب شرقی بیرجند از دیگر مناطق معتبر و شناخته شده قالیبافی نه تنها در بیرجند بلکه در جنوب خراسان می باشد. کیفیت و نوع مرغوب قالیهای مود در سالهای گذشته شهرت جهانی را نه تنها برای خود بلکه برای شهر بیرجند بدنبال داشته است.

عده ای عقیده دارند که اولین بار جهت ایجاد کارگاههای قالیبافی استادکاری از درخش به این روستا آورده شده و لذا از لحاظ قدمت و سابقه بافت، پس از روستای درخش قرار دارد. اما آنچه که در حال حاضر و با مشاهده سبک دارهای قالی در این منطقه توجه هر بیننده را بخود جلب می نماید، شباهت کامل دستگاههای قدیمی قالیبافی منطقه بیرجند با دستگاههای قدیمی قالیبافی استان کرمان است.

فرش مود

روش چله کشی فارسی و شیوه نصب آن بر روی دار قالی و همچنین شکل و نحوه کار دارهای قالی در تمامی موارد منطبق با نوع دارهای کرمانی است. از لحاظ شکل ظاهری، برخی از دارها فاقد قسمتهای راست رو و چپ رو هستند و صرفاً از دو بخش سر دار و زیر دار تشکیل شده اند. این قبیل دارهای قالی به کرات در مناطق مختلف استان کرمان مشاهده شده است.

اما شهرت و آوازه بسیار زیاد قالیهای مود، باعث گشت بسیاری از دست اندرکاران، خریداران و حتی تجار، فرش بیرجند را با نام مود معرفی نموده و بسیاری از بافته های منطقه بیرجند را به آن نسبت دهند. بعلت فقر اقتصادی قریب به ۳۰ سال است که قالی مود از معیارها و اندازه های واقعی خود فاصله گرفته ولی علیرغم این مسأله هنوز نیز بطور گسترده در تولید قالی منطقه بیرجند دارای اهمیت و اعتبار خاصی است.

صنایع دستی روستای مود

استفاده از مواد اولیه نامرغوب و کاهش نسبی کیفیت قالیهای مود دیر زمانی است که باعث گردیده دیگر مناطق و روستاهای بیرجند گوی سبقت را ربوده و با استفاده از نام مود و اطلاق آن بر بافته های خود بازار قالی بیرجند بویژه روستای مود را زنده نگه دارند و باید اذعان داشت که در این راه موفق بوده اند و خیل عظیمی از قالیهای که هم اکنون در داخل و خارج از کشور تحت عنوان مود عرضه میگردد، حاصل دست بسیاری از بافندگان دیگر مناطق همجوار می باشد.

استاد حاج حسین امینی بزرگترین و مشهورترین تولید کننده قالی معاصر بیرجند در خصوص علل رکود و تنزل قالی مود می گوید: متأسفانه کم کم قالیهای مود به نحوی خراب شد. در آن زمان در بلوچستان بازار خرید و فروش و حتی تولید فرش وجود نداشت، بهمین دلیل روستای مود مورد توجه بزرگان و ثروتمندان بلوچ قرار گرفت و بخش زیادی از قالیهای مود وارد بازار بلوچستان شد.

پس از ورود نوع رنگهای شیمیایی باز هم بسیاری از قالیهای مود وارد بازار سیستان می شد و با توجه به اینکه رنگ آنها همان شفافیت و درخشندگی سابق را داشت و خریداران بلوچی قدرت تشخیص آنرا نداشتند، با همان قیمت به خرید آن اقدام می نمودند و این امر بطور مستمر ادامه یافت و پس از مدتی تمام قالیهای مود به این صورت عرضه شدند. مقداری که به خارج و مناطق دیگر فرستاده شد پس از مدتی رنگ باخت و مواد اولیه آن نامرغوب تشخیص داده شد و باعث از بین رفتن وجهه و اعتبار فرش مود گردید که این امر در کل بازار فرش بیرجند بی تأثیر نبود.

به نظر من بلوجستان عامل انحراف قالی مود شد. نقطه نظرات استاد امینی جای بحث و کنجکاویهای عمیقی دارد. شاید بسیاری از عواقب و نابسامانیهای امروز در روستای مود بی ارتباط با این عرضه نباشد. استاد امینی شروع این اوضاع را به سالهای ۱۳۳۰ تا ۱۳۵۰ نسبت می دهد که عواقب آن هنوز نیز قابل مشاهده می باشد. اگر چه بسیاری از خبرگان از جمله استاد امینی از سالهای اول دهه ۱۳۳۰ در ترمیم و بازسازی قالی بیرجند کوشش فراوانی نمودند اما به عقیده تجار و دست اندرکاران فرش در بیرجند روستای مود هیچگاه نتوانست درجه و اعتبار گذشته خود را در میان مناطق قالیبافی بیرجند همچون گذشته باز یابد.

در واقع می توان گفت امروزه نام مود بیش از قالی آن محبوبیت جهانی دارد. اما از همین سالهاست که روستای درخش تحولات زیربنایی را در بافته های خود آغاز نمود. گام 1 - طرحهای رایج: عمده طرحهای رایج در قالی های مود را می توان در یکی از گروه های زیر قرارداد:

- خشتی: خشتی را چهار فصل یا بختیاری گویند. این نقش فاقد لچک و ترنج می باشد.

وجود مربعهایی برنگهای مختلف در کنار یکدیگر که هر یک نقش متفاوت با دیگری را به شکل گل، ماهی، درخت و … در خود دارد علل نامگذاری نقش خشتی بر آن است و اگر فقط از گل و گیاه استفاده شود، آنرا طرح خشتی بختیاری می نامند. این نقش از نقوش پر طرفدار در بین بافندگان می باشد و هم اکنون نزدیک به 50% بافندگان مودی این نقش را می بافند.

-سعدی: طرحی ربعی است که توسط فردی به همین نام ساکن روستای مود طراحی شده است. این طرح لچک و ترنج می باشد و در زمینه گلهای پیچ در پیچ مخلوط اسلیمی کار شده است لچک، ترنج و زمینه هر کدام نقش مجزایی دارند و نقشها به هیچ وجه درهم ادغام نمی شوند. ترنج آن به گل آفتابگردان و یا خور، شبیه می باشد که معمولاً سر ترنج یا سماور نیز دارد.

حسین دستجردی که به خاطر قریحه شعرش به سعدی معروف می باشد از طراحان خلاق و مستعد منطقه مبدع طرح سعدی بوده است. این طراح طرحهای خود را بر روی پارچه کرباس که خود خط کشی می کرد میکشید و سپس به نقطه كردن آنها می پرداخت. این طرح کماکان نیز مورد استقبال بافندگان مودی می باشد و نزدیک به 30% ایشان این نقشه را در دست بافت دارند.

- نقشه های غلط: نقشه های غلط در مود به نقشه هایی گفته می شود که سابقه بافت در منطقه نداشته و بافنده به سفارش شخص یا تاجر مشغول به بافت این نقشه است نمونه هایی از طرحهای کرمان و تبریز و مشهد و غیره از جمله نقشه های غلط منطقه می باشند.

- کله اسبی: در این نقشه سرتاسر متن را که اغلب به رنگ کرم خاکی و شکلاتی کم رنگ است گل و برگ طرح می پوشانند. وجود 16 اسب بالدار که دور تا دور ترنج مرکزی را می پوشانند از دلایل اصلی انتخاب نام کله اسبی برای این نقش است. این نقش که سابقه ای بین 30 تا 40 سال در منطقه دارد به گفته ساکنان روستا یکی دیگر از طرحهای وارداتی است که گفته می شود از تبریز وارد منطقه شده است. بافت این نقش نیز بنا به خواسته بازار هم اکنون بسیار کم و جزئی در حدود 5% قالیهای بافته شده را تشکیل می دهد.

-ریزه ماهی (ماهی درهم): اصل نقش ریزماهی نقشی است سراسری و فاقد لچک و ترنج که در آن واگیره ماهی تکرار میشود و تمام سطح را می پوشاند، که این نقش نیز دستخوش تغییرات سلیقه ای بافندگان و طراحان فرش قرار گرفته و بصورتهای زیر نیز بافته می شود: الف- ریزه ماهی پنج متن:در این نقشه طرح ماهی عامل اصلی می باشد و وجود چهار لچک مثلثی شکل در چهار گوشه متن قالی بلاجبار زمینه چند ضلعی به شکل لوزی را ارائه می کند. رنگ زمینه لچک ها متفاوت با رنگ زمینه اصلی نقش مهمی در گیرایی و جذب بیننده ایفا می کند.

ب- ریزه ماهی لچک ترنج یا زمینه خورشیدی:وجود ترنجی به شکل دایره یا بیضی با 16 تا 36 رأس که در محل به آن کله یا گل می گویند سبب شده به طرح زمینه خورشیدی موسوم شود. کله هایی به نام کله ترنج یا سماور یا کشکولی که در دو سر نقش خورشید جای میگیرند از ویژگیهای خاص این نقش است قالیهای ریزه ماهی از نقوش مربع شکلی به نام قفلگاه (واگیره) تشکیل می شوند و هر قفلگاه سطحی را که معادل 51 گره است در برمی گیرد.

در قالیهای پر کار و ریز بافت مساحت قفلگاه نسبت به قالیهای درشت بافت کمتر است بافت نقش ریزه ماهی در مود به سبب ظرافت نقشه و اجبار بافنده به استفاده از گره تا هم اکنون در مود بسیار کم و چیزی در حدود 5% فرشهای بافته شده را تشکیل میدهد.

- بوته جقه: طرح بوته جقه در ردیفهای منظم و در اندازه و رنگ یکسان در متن قالی کاربرد دارد، این طرح فاقد لچک و ترنج است و نقش بوته سرتاسر قالی را در ردیفهای منظم در حالی که بین آنها را انواع گل و برگ ریز پر کرده بطور کامل می پوشاند.

گام 2 - رنگبندی: از رنگهایی که در منطقه مورد استفاده قرار می گیرد می توان رنگهای تخم لاکی: قهوه ای تیره - آتشی: قرمز روشن - لاکی: قرمز - گل خار: صورتی - کاهی: رنگ کرم و نخودی - ماستی: آبی - دوغی: آبی کم رنگ - شتری: قهوه ای موشی یا ماشی: قهوه ای کم رنگ - هلی: شکلاتی - پیازی: نارنجی متمایل به قرمز - گل انار: لاکی متمایل به زرد - فولادی: آبی کم رنگ - سبز (دو نوع) - خاکی - سرمه ای - سفید را نام برد. از این رنگها معمولاً سه رنگ کرم، لاکی و سرمه ای بعنوان رنگ زمینه می باشند که در بین این سه رنگ سرمه ای از کاربرد کمتر و کرم از کاربرد بیشتر برخوردار می باشند.

گام 3 - رنگرزی: رنگرزی در مود در گذشته ای نه چندان دور تماماً گیاهی و توسط خود بافندگان با وسواس خاصی انجام می شده، این وسواس تا حدی بود که آنان را وا می داشت تا پشم چیده شده از پشت گوسفند را نیز خود با دست ریسیده و رنگ کنند و دلیل این کار را هم وجود روغن ریسندگی بر روی پشمهای ریسیده شده توسط ماشین می دانستند که در عدم جذب و شفافیت رنگ نقش بسزایی را ایفا می کند و همین وسواس و دقت و یا به تعریف بهتر خوش سلیقگی بافندگان مودی که بر تمام مراحل تهیه مواد اولیه نظارت کامل داشته و بعضاً دارند سبب شده که فرش مود در زمره بهترین فرشهای خراسان قرار گیرد. که البته امروزه بخاطر مقرون به صرفه نبودن استفاده از رنگ گیاهی و یا بعضاً به سفارش شخص سفارش دهنده از رنگهای شیمیایی هم استفاده می شود.

منبع:negahmedia.ir