سرنخ شبانه خاموشی روزانه؛ اولین گزارش رسمی از فرابحران برق با استخراج رمزارز

مجموعه: اخبار اقتصادی و بازرگانی

تاریخ انتشار : سه شنبه, 09 شهریور 1400 10:45

 خاموشی‌های روزانه، سرنخ شبانه دارد. اولین گزارش رسمی از فرابحران برق حاکی از این است که اگرچه تاثیر متغیرهای ساختاری بلندمدت نظیر اقتصاد نامتوازن این صنعت و عوامل میان‌مدت نظیر کاهش سرمایه‌گذاری‌ها را نمی‌توان نادیده گرفت، اما عاملی کوتاه‌مدت به‌شدت تعادل تولید و مصرف برق در ۱۴۰۰ را تحت تاثیر قرار داده است. براساس آمارهای مصرف برق می‌توان استدلال کرد که این عامل کوتاه‌مدت، «تولید غیرمجاز رمزارزها» به‌خصوص در بازه زمانی ۲ تا ۵صبح است. بنابراین اگر شیوه برخورد با این موضوع به‌درستی تعیین نشود، خاموشی در پاییز نیز محتمل است.

ماینرها در سیاهی شب کار می‌کنند تا اقتصاد ایران در روشنایی روز گرفتار خاموشی‌‌‌ شود. آخرین نامه رضا اردکانیان نسبت به آینده این روند و تبعات «ناشناخته بودن اثر، ابعاد و شیوه برخورد با استخراج رمزارز» هشدار می‌دهد. وی در این نامه که روز یکم شهریورماه نوشته شده، پیش از تحویل وزارت نیرو به سکاندار بعدی از عامل گسترش خاموشی‌‌‌ها در ماه‌‌‌های گذشته پرده برداشته است.

اردکانیان بر مبنای داده‌‌‌های رسمی اعلام کرده حداقل 2هزار مگاوات از کسری شبکه سراسری کشور ناشی از استخراج رمزارز در ساعتی از شبانه‌‌‌روز است که کمتر کسی به آن توجه می‌کند. آمارهای تهیه شده از سوی شرکت توانیر نشان می‌دهد ماینرها با مصرف حداقل 2هزار مگاوات تعادل شبکه توزیع برق کشور را به هم ریخته و به خاموشی‌‌‌ها دامن زده‌‌‌اند. از نظر وزیر نیروی دولت دوازدهم رشد چشمگیر استخراج رمزارز در فاصله زمانی 2 تا 5 صبح زنگ هشداری است که پایداری شبکه توزیع برق را به کل از بین ببرد. از آنجا که این نوع مصرف قابل کنترل نیست از ناحیه مازاد غیرمترقبه مصرف می‌تواند سیاستگذاری بخش انرژی کشور را با بحران‌های جدی روبه‌رو کند. وی که در تحلیل خود به سه دسته از عوامل موثر بر خاموشی‌‌‌ها اشاره کرده، استخراج رمزارز را عامل دو برابر شدن رشد مصرف در سال 1400 اعلام کرده و از افزایش 16درصدی مصرف برق نسبت به دوره مشابه سال گذشته خبر داده است.

اردکانیان با هشدار نسبت به آتیه بحرانی تامین برق در فصل پاییز  اعلام کرده سه عامل «ورود به فصل پاییز و ضرورت تامین نیازهای آبی پایین‌‌‌دست سدهای برقابی، که به روال معمول سالانه موجب محدودیت تولید انرژی‌برقابی در زمان‌‌‌های موردنیاز می‌شود»، «شروع برنامه خروج نیروگاه‌‌‌های حرارتی از شبکه تولید برق برای انجام تعمیرات اساسی سالانه که منجر به کاهش امکان تولید برق می‌‌شود» و «برودت هوا و افزایش مصرف گاز خانگی که احتمال کاهش تولید برق ناشی از کمبود گاز را افزایش می‌دهد» به صورت توامان می‌تواند بر ناترازی تولید و مصرف برق اثر فزاینده‌‌‌ای گذاشته و نقش و اثر «استخراج خارج از کنترل رمزارزها» را تشدید کند. مصرف این بخش جدید و غیرقابل کنترل در حدی است که به اندازه همه مصارف سه استان شمال غربی کشور مصرف می‌کند. این میزان عملا معادل نیمی از مصرف برق خانوارها در پایتخت کشور نیز است. از آنجا که بسیاری از کشورهای جهان فرآیند استخراج رمزارز را غیرقانونی اعلام کرده‌‌‌اند، قیمت ارزان برق در ایران موجب هجوم دستگاه‌‌‌های استخراج به کشور شده است؛ موضوعی که می‌تواند حجم مصرف برق رمزارزها را به شدت افزایش دهد.

«دنیای‌اقتصاد» در ماه‌‌‌های گذشته در چند گزارش، پشت‌پرده خاموشی‌‌‌های سراسری را مورد بررسی قرار داده بود. در گزارش «اتاق فرمان خاموشی‌‌‌ها» که دقیقا در میانه تیرماه در همین صفحه منتشر شد، از قول متولیان صنعت برق نوشته شد که در سال جاری عامل خاموشی‌‌‌ها، رشد غیرمنتظره مصرف برق در کنار افت ۹۰درصدی سرمایه‌گذاری سالانه در این صنعت بوده است؛ وضعیتی که باعث شده تا کنترل خاموشی از دست سیاستگذار خارج شده و به شکل اتوماتیک توسط رله‌‌‌های فرکانسی اعمال شود. اصلاح ساختار اقتصادی صنعت برق نیز دیگر موضوعی بود که «دنیای‌اقتصاد» در گزارش «راهکار موقت پایان خاموشی» به آن اشاره کرد. در این گزارش تاکید شده بود انباشت مشکلات صنعت برق در یک دهه اخیر، به خاموشی چراغ مشترکان خانگی، تجاری و صنعتی منجر شده و یافتن راهی برای حل ضربتی این بحران هم بسیار سخت به‌‌‌نظر می‌‌‌رسد.

این بحران که خسارت‌‌‌های سنگینی را به بخش‌‌‌های اقتصادی کشور وارد کرد، در آینه گزارش دیگری در «دنیای‌اقتصاد» به «شش خسارت خاموشی برای صنعت» انعکاس یافت.

در این گزارش که بر مبنای داده‌‌‌های اتاق تهران از 500 بنگاه اقتصادی به دست آمده بود، تشریح شد که تاثیرگذارترین عواقب این خاموشی‌‌‌ها بر بنگاه‌‌‌های اقتصادی در قالب «معیوب شدن دستگاه و تجهیزات تولید»، «از بین رفتن مواد اولیه تولید»، «کاهش کیفیت و بهداشت محصولات»، «بیکاری نیروی انسانی در ساعات کاری و کاهش بهره‌‌‌وری»، «تاخیر در تحویل سفارش‌‌‌ها» و «تاخیر در فعالیت اداری و دولتی» در بنگاه‌‌‌ها قابل پیگیری است. واکاوی این گزارش نشان می‌دهد، در شهرک‌ها و نواحی صنعتی موضوع زیرساخت مورد غفلت قرار گرفته و همین کوتاهی منجر به خسارات قابل‌‌‌‌توجهی به بنگاه‌‌‌ها در دو فصل بهار و تابستان شده است.

 گزارش توانیر از وضعیت استخراج رمزارز

کسری تامین برق موردنیاز کشور در تابستان 1400 علل مختلفی دارد که دسته اول، درازمدت ساختاری و عمدتا مربوط به عدم‌توازن در اقتصاد برق، تغییر رفتار مصرف‌کننده بخش‌های مختلف بر اثر قیمت‌های پایین برق و کاهش سرمایه‌گذاری در صنعت برق است.

دسته دوم، ماهیت میان‌مدت دارند و بر اثر تحریم‌ها و تاثیر آنها بر سرمایه‌گذاری لازم در ساخت نیروگاه‌ها حاصل شده‌اند. دسته سوم، کوتاه‌مدت هستند و ماهیت بحران‌زای آنها به شدت تهدیدکننده است. مهم‌ترین متغیر از این دسته، رشد فعالیت مراکز تولید غیرمجاز رمزارز در کشور است. این گزارش استدلال می‌کند و نشان می‌دهد که بخش مهمی از بحران فعلی نتیجه وضعیت تولید رمزارزهاست؛ و مهم‌تر آنکه این عامل صرفا تحت‌تاثیر دمای هوا (نظیر مصرف سرمایشی) و ساعات روز (نظیر مصرف بخش خانگی و تجاری) نیست و می‌تواند به عارضه دائم نظام مصرف برق کشور تبدیل شود. این بخش همچنین مانند بخش صنایع بزرگ یا کشاورزی آشکار نبوده و تحت تسلط برنامه‌ریز و سیاستگذار نیست و نمی‌توان در مواقع بحرانی فرمان به خروج آن از مدار داد.

این خصایص را باید در کنار این واقعیت گذاشت که سود حاصل از تولید رمزارز به اندازه‌ای زیاد است که هر نوع فعالیت اقتصادی مصرف‌کننده برق را نیز تحت‌تاثیر قرار داده و موجبات ترجیح اختصاص مصرف برق به تولید رمزارز به سایر مصارف مولد اقتصادی را فراهم ساخته است. تولید رمزارز همچنین می‌تواند در مقیاس‌های خرد تا کلان و با دانش فنی اندک توسط عمده گروه‌های جامعه و فعالان سوداگری صورت گیرد. جمیع این خصایص، یعنی وابسته نبودن به زمان در طول سال، ساعت در طول روز، و امکان توسعه و گسترش آن در همه بخش‌های جامعه و حتی در منازل، به علاوه سود سرشار ناشی از تولید آن، رمزارزها را به تهدید راهبردی برای صنعت برق و انرژی ایران تبدیل کرده و پیامدهای سنگینی بر آن مترتب است. گزارش حاضر نشان می‌دهد که مساله و بحران برق در تابستان 1400 تا چه اندازه از تولید رمزارزها ناشی شده و چرا نظام حکمرانی باید با تمرکز کافی و با حساسیت این مساله را پیگیری و درمان کند.

صنعت برق ایران اگرچه تحت‌تاثیر متغیرهای ساختاری درازمدت (نظیر اقتصاد نامتوازن این صنعت) و عوامل میان‌مدت (نظیر کاهش سرمایه‌گذاری‌ها) بوده، اما مقادیر افزایش در رشد مصرف برق نشان می‌دهد که عاملی کوتاه‌مدت به شدت تعادل تولید و مصرف برق را تحت‌تاثیر قرار داده است. آمارهای مصرف برق نشان می‌دهد که این عامل کوتاه‌مدت و بسیار تعیین‌کننده «تولید غیرمجاز رمزارزها» است و می‌تواند پایداری صنعت برق را به شدت تهدید کند.

در این گزارش در مورد تحلیل حضور مولفه تولید رمزارزها در مصرف برق به 7 آیتم اشاره شده است:

1-دستگاه‌های اندازه‌گیری نصب شده در مبادی ورودی شرکت‌های توزیع نیرو امکان ثبت مصرف ساعتی هر شرکت توزیع را فراهم می‌کند.

2- اندازه مصرف برق در تولید رمزارزها را باید با مقایسه میزان مصرف برق در سال 1400 با مصارف برق در سال‌های 1398 و 1399 انجام داد. دلایل این مقایسه عبارتند از: «میانگین رشد سالانه مصرف برق تجاری، خانگی و صنعتی مشخص است و هرگونه رشد غیرمتعارف مصرف به عامل مصرف‌کننده خارج از این مصارف متعارف مربوط می‌شود»، «میزان مصارف بخش خانگی و تجاری تابع ساعات شبانه‌روز است و در ساعات شب بالاخص بین (نیمه شب تا صبحگاه) به شدت کاهش می‌یابد»، «با کنار گذاشتن مصرف بخش صنعت (که مصرف آن به صورت برخط و لحظه‌ای قابل اندازه‌گیری است) و لحاظ کردن کاهش مصرف بخش خانگی و تجاری در ساعات نیمه شب، می‌توان مصارف بالا در این ساعات را به عامل مصرف‌کننده جدید نسبت به روند درازمدت کشور، یعنی رمزارزها نسبت داد»، «این مقایسه بین سال‌های مختلف در روزهایی از سال با دمای متعادل صورت می‌گیرد تا اثر عامل دما در افزایش مصرف (بالاخص در بخش سرمایشی خانگی) حذف شود و امکان مقایسه مصرف در بازه‌های زمانی مختلف ایجاد شود.»

3- هوا در اردیبهشت ماه معتدل است و از همین رو میزان مصرف برق در روزهای منتخب اردیبهشت ماه با شرایط آب و هوایی یکسان (در مناطق مختلف کشور روزهای با شرایط نسبتا یکسان در نظر گرفته شده است) در سه سال 1398، 1399 و 1400 مبنای مقایسه قرار گرفته است.

4- مقایسه بر مبنای مصرف برق در اردیبهشت ماه از آن جهت که در این ماه برنامه وسیع جمع‌آوری دستگاه‌های استخراج غیرمجاز رمزارز و مدیریت بار و سایر اقدامات موثر بر مصرف نیز هنوز توسعه‌نیافته بود، موجه است.

5- اندازه‌گیری و مقایسه بر اساس مصرف کلیه مشترکان به استثنای 427 مشترک بزرگ صنعتی انجام می‌شود. مولفه مصرفی این مشترکان مقدار قابل‌توجهی نسبت به کل مصرف داشته (نزدیک 25درصد در اردیبهشت ماه) و امکان پایش مستمر آن فراهم شده است و بنابراین نیازی به مدل‌سازی برای آن وجود ندارد. علاوه بر آن رشد غیرمتعارف 26درصدی در مصرف این بخش، می‌تواند مولد قضاوت نادرست درباره میزان کلی افزایش مصرف در اردیبهشت 1400باشد و از همین رو کل مصرف برق این 427 مشترک صنعتی بزرگ از محاسبات و مقایسه‌ها کنار گذاشته شده است. 6- بار پایه و مصرف برق در ساعات نیمه شب به کمترین میزان می‌رسد، زیرا بخش‌های تجاری، خانگی، عمومی و کشاورزی تا حد زیادی از مدار خارج می‌شوند و به این ترتیب مقایسه میزان مصرف برق کشور در اردیبهشت ماه سه سال متوالی در ساعات 2 تا 5 بامداد می‌تواند، سهم یک عامل جدید در مصرف برق کشور را نشان دهد. 7-مقایسه کمترین میزان مصرف در ساعات 2 تا 5 بامداد ایام اردیبهشت ماه سال‌های 1398، 1399 و 1400 و مشاهده افزایش غیرمتعارف مصرف در این ساعات در سال 1400 نسبت به سال 1399، و مقایسه میزان رشد مصرف در این بازه زمانی با میزان رشد مصرف در سال 1399 و نسبت به سال 1398، می‌تواند سهم رمزارزها در مصرف کل برق را روشن کند.

نمودار بالا نشان می‌دهد که در سال 1399 نسبت به همین زمان در سال 1398 چقدر افزایش مصرف صورت گرفته (میله‌های نارنجی)؛ و همچنین افزایش مصرف برق در سال 1400 نسبت به سال 1399 در همین بازه زمانی و ساعات چقدر بوده است (میله‌های آبی). اولا رشد مصرف کل کشور بین سال‌های 1398 تا 1399 در بازه زمانی منتخب به اندازه 8درصد بوده اما رشد از سال 1399 به 1400 معادل 3/ 16درصد (دو برابر نرخ رشد سال قبل از آن) بوده است. مصرف برق برخی استان‌ها در بازه زمانی منتخب در سال 1400 نسبت به سال 1399 چند برابر شده است. استان‌های متعددی نیز افزایش بین 10 تا 20درصدی مصرف برق در ساعات 2 تا 5 بامداد در اردیبهشت ماه 1400 نسبت به همین زمان در سال 1399 را شاهد بوده‌اند.

واضح است این میزان رشد مصرف نمی‌تواند به عاملی درازمدت نسبت داده شود. همچنین نمی‌تواند ناشی از رشد بخش تجاری یا خانگی باشد؛ زیرا این دو بخش در آن ساعات از شب به میزان زیادی از مدار خارج هستند. بخش صنعت نیز به دلایلی که ذکر شد از این محاسبات بیرون گذاشته شده است. بنابراین این رشد می‌تواند متعلق به تولید رمزارز باشد که بدون وابستگی به ساعات خاص حتی در نیمه شب نیز مصرف برق آنها ادامه دارد.

  نتیجه‌گیری

1- داده‌های مربوط به مصرف برق در بازه زمانی مبنای مقایسه در ساعات 2 تا 5 بامداد روزهای اردیبهشت ماه سال‌های 1398، 1399 و 1400 نشان می‌دهد که رشد غیرمتعارف شدیدی در میزان مصرف برق در این ساعات و روزهای کم بار در بخش‌های غیرصنعتی بزرگ صورت گرفته است.

2- کنار گذاشتن مصارف صنعتی بزرگ از این محاسبات (که رشد غیرمتعارفی را نسبت به سال قبل تجربه کرده‌اند و سوال‌برانگیز است) موجب می‌شود تا بتوان افزایش مصرف صورت گرفته را به عاملی جدید (تولید رمزارز) که مصرف برق شبانه‌روزی دارد، اختصاص داد.

3- دستگاه‌های تولید رمزارز می‌توانند در تمام ایام سال و همه ساعات شبانه‌روز فعال باشند و با افزایش آنها (با توجه به سود زیاد تولید رمزارز) می‌تواند مساله تامین برق در همه ایام سال و همه ساعات شبانه‌روز را با مشکل جدی مواجه کند.

4- کاهش بارش‌ها به واسطه روند درازمدت تغییر اقلیم و کاهش نزولات جوی کشور، و کاهش ظرفیت استفاده از برق تولیدی سدها، می‌تواند معضل را تشدید کند.

5- متغیرهای ساختاری موثر بر انگیزه صاحبان سرمایه نیز هم‌راستا با روند افزایش تولید رمزارزهاست. قیمت‌های پایین برق در ایران نسبت به سایر کشورها، قیمت نسبی پایین برق در مقایسه با سایر کالاها و به صرفه بودن استفاده هرچه بیشتر از آن برای تولید ثروت به هر شیوه‌ای (که مولد افزایش تقاضاست)، و شرایط اقتصادی دشوار واحدهای تولیدی که به آنها انگیزه می‌دهد برق خود را به عوض تولید کالا و خدمات به تولید رمزارز اختصاص دهند، ابعاد و اهمیت مساله رمزارزها را وسیع‌تر و پیچیده‌تر می‌کند.  این فرضیه هنگامی بیشتر تقویت می‌شود که اتفاقات چند ماهه اخیر در ایران و جهان با موشکافی مورد تحلیل قرار گیرد. در بهمن ماه سال گذشته، خودروسازی مشهور تسلا ابتدا اعلام کرد که از محل بخشی از ذخایر نقدی خود، مبلغی به میزان 5/ 1میلیارد دلار در بیت‌کوین سرمایه‌گذاری کرده است. تسلا بعد از آن تراکنش‌های مالی در خرید و فروش محصولات خود را با بیت‌کوین به رسمیت شناخت. این اقدام یک کمپانی تراز اول جهانی، چنان اعتباری به بیت‌کوین و سایر رمزارزها بخشید که به سرعت آنها را به تیتر اول اخبار جهانی تبدیل کرد و اقبال عمومی به خرید و به تبع آن تولید رمزارزها را به شدت افزایش داد به گونه‌ای که قیمت رمزارزها و در صدر آنها بیت‌کوین روندی به شدت صعودی گرفت و در عرض کمتر از چند ماه، قیمت بیت‌کوین با 200 درصد رشد مواجه شده و سه برابر شد.  در ایران نیز این مساله مورد توجه تعداد قابل‌توجهی از مردم کشورمان قرار گرفت خصوصا که کمی قبل از شروع روند صعودی قیمت رمزارز، شاخص بورس در ایران دچار ریزش کم‌سابقه‌ای شده بود و نقدینگی سرگردان خارج شده از بازار سرمایه به دنبال مکان مناسبی برای سودآوری بود و مطابق برآوردهای غیررسمی، میلیون‌ها ایرانی بخشی از سرمایه خود را در رمزارز سرمایه‌گذاری کردند.

 مسلما تعداد قابل‌توجهی از این افراد به جای خرید مستقیم رمزارزها به خرید دستگاه‌های استخراج رمزارز روی آورده که با توجه به قیمت یارانه‌ای برق در ایران بسیار به‌صرفه‌تر از خرید رمزارزهاست (رشد ناگهانی قیمت دستگاه‌های استخراج رمزارزها و نایاب شدن آنها در بازار ایران در زمستان سال گذشته موید این ادعاست).

6- در کنار عامل فوق، اعمال ممنوعیت استخراج رمزارزها در چین (که بیش از 50درصد ظرفیت استخراج بیت‌کوین را میزبانی می‌کند) از تابستان امسال الزام دستگاه‌‌‌های استخراج رمزارزها به خروج از این کشور ایران را به دلیل وجود برق یارانه‌‌‌ای با قیمت‌های ناچیز در مقایسه با قیمت‌های جهانی در معرض تهدید کم سابقه ورود دستگاه‌‌‌های استخراج رمزارزها از مبادی غیررسمی قرار داده که در صورت عدم‌حساسیت کلیه دستگاه‌‌‌های مسوول در کشور، به یک تهدید جدی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی تبدیل خواهد شد.

7- یک فرضیه قابل‌توجه سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و امنیتی نیز این است که جذابیت مصرف برق برای تولید رمزارز سبب می‌شود برق به عوض تولید کالا و خدمات صرف تولید رمزارز شده و علاوه بر فشار بر صنعت برق و ایجاد بحران خاموشی، مسبب کاهش تولید سایر کالاها و خدمات نیز بشود. تحقق این فرضیه، ثبات سیاسی و اجتماعی را به شکل مضاعفی تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.

8- سالانه حدود یک میلیون مشترک جدید به مشترکین برق کشور اضافه می‌شود و مقدار مصرف دستگاه‌‌‌های تولید رمزارز در کشور نیز حداقل معادل همین یک میلیون مشترک برآورد می‌شود و بنا بر برآوردها، به تولید 2018 مگاوات قدرت واقعی یا 2975 مگاوات ظرفیت اسمی نیاز دارد.

9-این میزان مصرف معادل مصرف برق همه مصارف سه استان آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و اردبیل است.

10- میزان متوسط خاموشی در روزهای محدود ماه‌‌‌های گرم سال‌جاری قریب به 2هزار مگاوات بوده است که معادل مصرف برق برآوردی دستگاه‌‌‌های استخراج رمزارز است. چنانچه در سال‌جاری دستگاه‌‌‌های تولید رمزارز به عنوان مهمان ناخوانده مصرف برق حضور نداشتند، به‌رغم کمبود منابع آبی و با اقدامات موثری که با اجرای برنامه‌‌‌های پاسخگویی بار صورت گرفت (مطابق روش‌های معمول در دنیا)، هیچ‌گونه خاموشی عمومی متوجه مشترکان برق نمی‌‌شد.

11- این استمرار مصرف شدید برق، به‌ویژه در فصل زمستان که به طور طبیعی امکان تولید برقابی کاهش می‌‌‌یابد و همچنین تعدادی از واحدهای نیروگاه حرارتی برای تعمیرات سالانه از مدار خارج می‌‌‌شوند، اثر منفی بزرگ‌تری در تامین برق کشور خواهد داشت.  در نهایت اینکه مساله رمزارزها را باید فراتر از افزوده شدن یک مصرف‌کننده به دیگر مصرف‌کنندگان در نظر گرفت و باید اثرات همه‌جانبه آن بر به‌هم خوردن توازن تولید و مصرف برق؛ و اثر جانبی آن بر انگیزه‌‌‌های کنشگران اقتصادی و در نهایت اثر آن بر تولید سایر کالاها و خدمات را لحاظ کرد و در سطح مساله‌ای که می‌تواند به تهدیدی فزاینده برای ثبات صنعت برق و ثبات اجتماعی و سیاسی تبدیل شود، با آن مواجه شد.

 دنیای‌اقتصاد