راز ظریف مصدق
- مجموعه: اخبار سیاسی و اجتماعی
- تاریخ انتشار : دوشنبه, 30 -3443 03:25
پس از گذشت نیم قرن از درگذشت دکتر محمد مصدق، سالگرد و یادبود او در چهاردهم اسفند و همین‌طور ماجرای ملی‌کردن صنعت نفت در 29 اسفند، بهانه‌ای است برای بررسی شباهت‌هایی که در چند سال اخیر، بین دکتر مصدق و دکتر محمدجواد ظریف، طلایه‌دار مذاکرات هسته‌ای در دوران ما، مطرح می‌شود. موضوعی که محل اختلاف‌نظر است؛ زیرا عده‌ای ظریف و برجام را بالاتر از مصدق و ملی کردن صنعت نفت می‌دانند، گروهی هر دو را هم‌سطح ارزیابی می‌کنند؛ برخی‌ها از اساس با چنین مقایسه‌ای مخالف‌اند و خود محمدجواد ظریف هم در گفت‌وگویی با «وقایع اتفاقیه»، فروتنانه می‌گوید خودش را قابل‌مقایسه با مردان بزرگی همچون مصدق نمی‌داند.
حافظه تاریخی مردم فراموش‌نشدنی است
با نگاهی به قضاوت‌های مردم درباره شخصیت‌های تاریخی، چه آنها که در چند قرن پیش زیسته‌اند و چه آنها که سال‌های زیادی از درگذشتشان نمی‌گذرد، می‌توان گفت: «حافظه تاریخی مردم، ضعیف نیست.» حب و بغض‌های مردم درباره شخصیت‌های تاریخی که سال‌هاست از مرگ آنها می‌گذرد، اثباتگر قدرت حافظه تاریخی مردم است. حب مردم به شخصیت‌هایی مانند امیرکبیر و دکتر محمد مصدق و بغض آنها نسبت به برخی چهره‌ها مانند چنگیزخان مغول، برگرفته از همین قدرت حافظه تاریخی است. 14 اسفند، سالگرد و یادبود دکتر محمد مصدق یکی از محبوب‌ترین رجال سیاسی تاریخ ایران است؛ شخصیتی که حتی مخالفانش هم در وصف میهن‌دوستی و خدمات مانای او به ایران، زبان به ستایش گشوده و می‌گشایند.
محمد مصدق پس از کودتای ۲۸ مرداد 1332 در دادگاه نظامی محاکمه و با توجه به تبرئه او از اتهامات اصلی مانند «تلاش برای برهم‌زدن اساس سلطنت» و «کودتا علیه قانون اساسی» به سه سال حبس مجرد (انفرادی) محکوم شد. استدلال او در نفی صلاحیت دادگاه این بود که دیوان عالی حق محاکمه نخست‌وزیر را دارد و دادگاه نظامی، صالح نیست و او همچنان نخست‌وزیر قانونی کشور است. دکتر مصدق پس از گذراندن سه سال زندان، به ملک خود در احمدآباد تبعید شد و تا پایان زندگی زیر نظارت شدید دولت، در خانه حصر بود. او نخستین کسی بود که سرنگونی خود را غیرقانونی و کودتا خواند. باوجود محبوبیت وی نزد مردم و علاقه بسیاری برای بازدید از منزل محل سکونتش از زمان دولت محمود احمدی‌نژاد، بازدید از منزل دکتر مصدق، ممنوع شده است؛ البته دولت تدبیر و امید، این قول را داده که ممنوعیت بازدید از منزل مصدق را برطرف کند.
مصدق وصیت کرده بود او را کنار کشته‌شدگان ۳۰ تیر در ابن‌بابویه دفن کنند ولی با مخالفت شاه چنین نشد و او در یکی از اتاق‌های خانه‌اش در قلعه احمدآباد در روستای احمدآباد ازسوی مأموران دولت وقت به خاک سپرده شد. پیکر او به دست دکتر یدالله سحابی غسل و شست‌وشو داده شد و آیت‌الله سیدرضا زنجانی نیز نماز میت را اقامه کرد.
محمد صنعتی، پژوهشگر اجتماعی درباره ابعاد محبوبیت مصدق می‌گوید: وقتی می‌خواهیم از چنین زاویه‌ای به مصدق بنگریم، باید جایگاه او در حافظه تاریخی مردم را بررسی کنیم. فکر می‌کنم برای بررسی دقیق‌تر مسئله خوب است که به مصدق پیش از دوران صدارتش هم اشاره کنیم. توجه داشته باشید وقتی مصدق هنوز به مقام نخست‌وزیری نرسیده بود نیز نزد مردم دارای محبوبیت قابل‌توجهی بود.
اگر بخواهیم مسئله محبوبیت مصدق را به لحاظ روانی به‌دقت تحلیل کنیم، باید دوران حیات سیاسی او را به سه دوره تقسیم کرد؛ دوره پیش از ملی‌شدن نفت، دوره پس از آن تا کودتا و دوران پس از کودتا و تبعید در احمدآباد. گرچه همواره اسطوره مصدق بیشتر دررابطه‌با دو رویداد تاریخی در حافظه جمعی ملت ایران مانده است: یک، مسئله ملی‌شدن صنعت نفت ایران ازسوی مصدق و دولت؛ یعنی مبارزه او با استثمار جهان غرب و به‌ویژه استثماری که ازسوی انگلستان در جریان بود. دو، زورگویی غرب برای استقرار استعمار نو با کودتای 28 مرداد. این دو محور اصلی هستند که با نام مصدق به ذهن مردم می‌آیند که مربوط به «حافظه جمعی» است که همواره در جست‌وجوی قهرمانی آشتی‌ناپذیر است که «نه» می‌گوید! یا قهرمانی که با «قربانی‌کردن» خود یا «قربانی‌شدن» اسطوره می‌شود و به فراسوی واقعیت می‌رود!»
دیدگاه‌های صاحبنظران دراین‌باره فراوان است اما با بررسی مجموع دیدگاه‌ها درباره محبوبیت مصدق، پی‌می‌بریم در راز محبوبیت او، یک نکته ظریف نهفته است: «دفاع جانانه از حقوق مردم و به‌جان‌خریدن محاکمه».
سلسله رجال سیاسی محبوب و اثرگذار منقرض نمی‌شود
تاریخ سیاسی کشور ما همواره و در برهه‌های گوناگون و به‌ویژه در مقاطع حساس و سرنوشت‌ساز تاریخی، رجال اثرگذار و مانایی را به عرصه سیاسی معرفی کرده است؛ شخصیت‌هایی که هماره محبوب قلوب مردم هستند. این به آن معناست که سلسله شخصیت‌های اثرگذار و محبوب سیاسی، هیچ‌گاه منقرض نخواهد شد. هرازچندگاهی، رجالی از سلسله «محبوب‌های اثرگذار» در قلمرو سیاسی، ظهور می‌کند تا هم خدماتی بزرگ ارائه کند و هم موجی از امید و انگیزه بیافریند.
به باور بسیاری، دکتر محمدجواد ظریف، وزیرامورخارجه کشورمان، در قامت دیپلماتی زیرک و کاردان که توانست مذاکرات پرچالش، فنی و پیچیده هسته‌ای را به «سرانجامِ برجام» برساند و از حقوق مسلم مردم ایران، تمام‌قد دفاع کند، شباهت‌های عجیبی به دکتر مصدق دارد. دراین‌میان، عده‌ای او و اقداماتش را از مصدق و عملکردش بالاتر می‌دانند، عده‌ای پایین‌تر و عده‌ای هم به هم‌ترازی این دو معتقدند. بااینحال، نشستن ظریف بر ویلچری در حین مذاکرات هسته‌ای با کشورهای 1+5 همگان را به یاد روزهایی انداخت که مصدق بر ویلچری به هتل محل اقامتش در لاهه رفت.
توسلی: مصدق به تنهایی یک تاریخ بود
غلامعباس توسلی، استاد جامعه‌شناسی، دراین‌باره به «وقایع اتفاقیه» می‌گوید: در تاریخ ما همیشه مردانی بوده‌اند که حالت قهرمانانه پیدا کرده‌اند که دکتر مصدق یکی از این افراد بوده است.
توسلی می‌افزاید: این نوع افراد به دلیل اقدامات خود در بین مردم دارای محبوبیت زیادی شده‌اند و همین امر باعث شده است در تاریخ ماندگار شوند.
به گفته این استاد جامعه‌شناسی، کارهای صورت‌گرفته ازسوی مصدق به‌اندازه‌ای بوده که توانسته است اثری عمیق بر روی اذهان مردم بگذارد. وی معتقد است مصدق نه‌تنها در مبارزه با استعمار انگلیس مقاومت جانانه‌ای کرد، بلکه در برابر دیگر مخالفان ملی‌شدن صنعت نفت ایران نیز ایستاد که این موضوع او را جاودانه کرده است.
توسلی با عنوان این مطلب که پاداش مصدق از ملی‌کردن نفت ایران، ترتیب‌دادن کودتا علیه وی و ساقط‌کردن دولت او بود، می‌گوید: بااینحال، کینه صورت‌گرفته مردم از شاه بعد از کودتای 28 مرداد باعث شد حکومت پهلوی در سال 57 ساقط شود. از نگاه این جامعه‌شناس، اقدامات مصدق، روش، منش و بزرگواری وی باعث شده است وی در خاطره جمعی مردم باقی بماند.
توسلی با اشاره به اینکه حادثه 28 مرداد و حوادث بعدی سرانجام موجبات سقوط شاه را فراهم کرد، بیان کرد: بدون شک محبوبیت افرادی مانند مصدق هیچ‌گاه کاهش پیدا نمی‌کند و مکرر سیر صعودی می‌گیرد. وی درباره مقایسه‌های صورت‌گرفته بین محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه، با دکتر مصدق نیز بیان کرد: موقعیت‌ها فرق می‌کند، افراد نیز تفاوت دارند و نقش‌هایی نیز که برعهده این افراد بوده است، با یکدیگر یکسان نیست. وی با اشاره به اینکه اقدامات مصدق با ظریف در یک سنخ نمی‌گنجد، می‌گوید: درعین‌حال، وزیر خارجه کنونی ایران نیز با تبحر خود و استفاده از جنبه‌های دیپلماتیک و حقوقی توانست گرفتاری عظیمی را که پیش‌روی کشور بود، حل‌وفصل کند و همین موضوع نیز موجبات محبوبیت وی را فراهم کرده است. به گفته توسلی، مصدق فردی بود که در اقدامات خود کاملا مستقل عمل می‌کرد و در حقیقت کاری کرد که تحت هیچ شرایطی وابسته به دیگران نبود.
توسلی بیان کرد: مصدق به‌طور هم‌زمان، در چندین جبهه مبارزه می‌کرد، به‌این‌معنا که هم مجبور بود در جبهه داخلی با گروه‌هایی مانند حزب توده مبارزه کند و در صحنه خارجی نیز با آمریکا، انگلیس و کشورهای دیگری که مخالف ملی‌شدن صنعت نفت بودند، بجنگد.
وی خاطرنشان کرد: مصدق از زمان مشروطیت، فردی فعال در امور سیاسی کشور بود و مکرر در مجالس آن زمانه ایفای نقش و با مدرس همکاری می‌کرد و بعد از شهریور 1320 نیز تمام سعی خود را کرد تا با استفاده از فضای به‌وجودآمده، سروسامان‌هایی به وضعیت کشور دهد. توسلی می‌گوید: مصدق به تنهایی تاریخ بود و شخصیت نادری داشت که کمتر شاهد آن بوده‌ایم.
عبدخدایی: مصدق خیانت نکرد، اشتباه کرد
«دکتر مصدق خائن نبود، اشتباه می‌کرد.» دبیرکل جمعیت فدائیان اسلام با گفتن این جمله معتقد است تمجید از مصدق با توجه به عملکرد به گمان او پراشتباهش، نمی‌تواند تحرکی منطقی باشد. محمدمهدی عبدخدایی در گفت‌و‌گو با «وقایع اتفاقیه» گفت: ایشان در زمانی که مدیریت دولت ایران را به عهده داشتند، اشتباه‌هایی داشت که موجب شد نتواند آن‌طورکه باید، توقع‌ها را برآورده کند.
وی افزود: برای مثال می‌توان به «نبود درک صحیح از فضای پس از جنگ جهانی دوم»، «اصرار به طرح مارشال»، «توجه به اصل چهار ترومن»، «بی‌اطلاعی از تأثیر استعمار نو» و... اشاره کرد که دلایل اصلی کارایی‌نداشتن مصدق هستند.
عبدخدایی بیان کرد: ایشان همچنین با بی‌توجهی به جایگاه اجرای سیاست موازنه، خودش را مجبور کرد تا بین ایالات متحده آمریکا و انگلستان یک کشور را برای همکاری انتخاب کند و گمان می‌کرد می‌تواند از اختلاف دو کشور سرمایه‌دار بهره ببرد. درحالی‌که آمریکایی‌ها بعد از جنگ جهانی دوم، در «طرح مارشال» ۸۵ درصد از صنایع تخریب‌شده انگلیس را بازسازی کرده بود. به گفته وی یانکی‌ها، تحت هیچ شرایطی انگلیس را رها و به ایران روی خوش نشان نمی‌دادند.
به همین دلیل بود که مصدق بعد از شرکت در دادگاه لاهه که رأی قاضی به سود انگلستان بود، تصمیم گرفت سیاست وازنه منفی را بین آمریکا و انگلیس ایجاد کند که در همین راستا حزب توده را آزاد گذاشت و روزنامه‌های شهباز، نوید آزادی و رگبار امروز که به توده‌ای‌ها منتسب بودند، قرار را بر این گذاشتند که در مقام دفاع از دولت قلم بزنند. عبدخدایی خاطرنشان کرد: مصدق توانست به پشتوانه روزنامه‌های حزب توده، تبلیغاتی وسیع برای دولتش انجام دهد اما نتیجه‌اش این شد که با روحانیت فضایی تنش‌آلود و چالش را تجربه کند که این مسئله مانع از این شد که بتواند در آرامش و امنیت، برنامه‌های دولتش را پیگیری کند.
اخبار سیاسی - وقایع اتفاقیه
