هنر شعر بافي در يزد
- مجموعه: هنرهای دستی و ترسیمی
صنعت نساجي يكي از هنر صنعتهاي اصيل ايراني است اما شايد نامدارترين شهر در زمينه صنعت نساجي در ايران شهر يزد باشد. چرا كه از گذشته‌هاي دور ترمه‌ها و پارچه‌هاي فاخر و دستمالهاي زيباي اين شهر از جاده ابريشم به تمام جهان فرستاده مي‌شده. جايگاه اين بافته‌هاي زيبا در ياد و خاطره نوستالژيك ما و شايد تمام ايران غير قابل انكار است.
اما نساجي سنتي يزد را به صورت عاميانه در يزد شعربافي مي‌گويد اما شعربافي چيست؟
به مجموع مشاغل نساجي سنتي يزد از قبيل دارایی بافی ـ احرامي‌بافي ـ ترمه بافي بافت دستمالهاي سنتي و شال و غيره را كه به وسيله دستگاه سنتي بافندگي بافته مي‌شود در يزد شعربافي اطلاق مي‌شود.
اگر ما امروز شهر يزد را به خاطر خانه‌هاي گلي و بادگيرهاي زيبايش مي‌شناسيم قطعاً در گذشته اين شهر را به خاطر پارچه‌هاي زيبا و فاخرش مي‌شناختند. شهري كه از شرق تا غرب همه آوازه اين را داشتند از هند گرفته تا شمالي‌ترين شهرهاي درياي كاسپين از ترمه‌هايي بسيار زيبايي كه براي مردم كشميربافته مي‌شده تا كارخانه‌هايي نساجي كه در شمال ايران ساخته شدند همه وامدار هنر صنعتگران يزديند.
اما چه تعداد كارگاه صنعتگر پارچه باف يا شعرباف در يزد وجود داشته اند كه دامنه هنر خود را از شرق تا غرب جهان پراكنده كرده اند؟
شعر بافي سنتي که با دستگاه سنتي پارچه بافي صورت مي‌گيرد هم اکنون در يزد منسوخ شده و اکثر صنعتگران با ماشين صنعتي مشغول کار مي‌باشند.
بر طبق كتيبه و سنگ نوشته قديمي موجود در دهليز درب اهلي مسجدجامع در گذشته شغل اكثر مردم يزد يا شعربافي بوده است و يا مشاغلي در رابطه با آن مثل نخ ريسي و رنگرزي و تهيه ابريشم و غيره. در مورد انواع پارچه‌هاي توليدي توسط اين شعربافان اطلاعات ما بسيار كم است و احتمالاً در گذشته تعداد زيادي از انواع توليدات شعربافي وجود داشته است كه هم اكنون فراموش شده و غبار روزگار نام و ياد آنها را از اذهان زدوده است.
اما از انواع توليدات شعربافي كه هم اكنون موجود است مي‌توان موارد زير را نام برد.
1- زري بافي:
زري، نفيس ترين و افسانه اي ترين دست بافته منسوخ شده ايراني است كه در روزگار رونق و رواج خود شهرتي عالم گير داشته و هم اكنون نمونه‌هايي از آن زينت بخش موزه‌ها و ساير مراكز هنري ايران و ديگر كشورهاي جهان است. داراي سابقه اي طولاني از لحاظ بافت و توليد مي‌باشد. هر چند كه در تاريخ نساجي ايران زمان پيدايش زري ناپيداست، ولي به طور اجمال از تاريخ و كتب قديمه چنين استنباط مي‌شود كه نخست در زمان هخامنشيان و سپس در زمان ساسانيان بافتن پرده‌ها و پارچه‌هاي زري رواج داشته وبراي تزئين كاخهاي سلاطين و كليساهاي جهان به كار مي‌رفته است. ضمن آنكه «هرودوت» و «اوستا» چيزي شبيه به زري را وصف كرده اند.
مركز عمده زري بافي ايران در گذشته يزد بوده است و از اين شهر به ديگر نقاط جهان صادر مي‌شده است.
اين رشته هم اکنون در يزد منسوخ شده ودر حال حاضر کسي بدين رشته مشغول نمي‌باشد.
2- پرده بافي:
طبق انجام تحقيقات در استان يزد و بررسي كارگاههاي سنتي در استان در حال حاضر متأسفانه كارگاه پرده بافي فعالي در سطح استان وجود ندارد و ليكن تا چند سال پيش بافت پارچه پرده اي انجام مي‌گرفته است.
بافت پارچه پرده اي منحصراً در شهرستان يزد معمول و بافندگان اكثر مرد بوده اند. دستگاه بافندگي فرآورده مذكور چهاوردي بوده است.
اين رشته هم اکنون در يزد منسوخ شده وهيچ صنعتگري در اين رشته مشغول فعاليت نمي‌باشد.
3- رولحاف بافي:
رويه‌ي لحاف كلاً به وسيله دستگاه چهار وردي بافته مي‌شود ولي طي سالهاي اخير استفاده از نوعي دستگاه هفت وردي كه قادر به تهيه پارچه‌هايي با عرض 5/3 متر نيز مي‌باشد در بين بافندگان رواج يافته و به وسيله آن منسوجاتي توليد مي‌كنند كه در نوع خود منحصر به فرد است. از جمله افرادي که هم اکنون به اين رشته مشغولند تنها بايد از استاد محمد علي زنجيريان جمال آبادي نام برد.
4- شمدبافي:
شمد نوعي پارچه ابريشمي يا پنبه اي است كه معمولاً به عنوان روانداز در فصل تابستان استفاده مي‌شود.
اين رشته در ليست رشته‌هاي صنايع دستي ثبت نشده است و هم اکنون تنها به صورت بافت ماشيني در يزد به آن پرداخته مي‌شود.
5- چادر شب بافي:
چادر شب بافي يا كاربافي نوعي صنعت خانگي است كه بيشتر در شهرستان يزد، اردكان و بخش زارچ تهيه مي‌گردد مردان و زنان در كنار كشاورزي به بافت چادر شب مشغول و بيشتر در ابعاد 200*200 سانتيمتر با طرح چهارخانه يا پيچازي تهيه مي‌شود و با رنگهاي مركب از نيلي، قرمز، زرد، سبز و مشكي آميخته شده اكثراً به مصرف رختخواب پيچي مي‌رسد. هم اکنون اين رشته در يزد تنها به بافت ماشيني مي‌باشد.
6- بافت دستمال:
كه سه نوع دستمال مي‌باشد:
الف ) دستمال عشايري
ب) دستمال ابريشمي
ج) دستمال مرسريزه
تنها صنعتگر شناخته شده سنتي اين رشته در حال حاضر سر کار خانم فاطمه جان کريم فخري مي‌باشد اين رشته جزء ليست رشته‌هاي ثبت شده صنايع دستي نمي‌باشد.
مركز عمده زري بافي ايران در گذشته يزد بوده است و از اين شهر به ديگر نقاط جهان صادر مي‌شده است
اين رشته هم اکنون در يزد منسوخ شده ودر حال حاضر کسي بدين رشته مشغول نمي‌باشد
7- قناويز:
نوعي پارچه كه در سالهاي گذشته در يزد بافته مي‌شده است قناويز نام دارد كه متأسفانه در حال حاضر بافت آن ديگر انجام نمي‌شود.
8- احرامي‌بافي:
بافت پارچه اي به نام «احرامي» با تار و پور پنبه اي معمولاً در اندازه‌هاي 70*100 سانتيمتر و ديگري 90*120 سانتيمتر تهيه مي‌شود با عرض 70 سانتيمتر داراي 22 چله و با عرض 90 سانتيمتر داراي 28 چله است يك نفر بافنده مي‌تواند روزانه 4 عدد احرامي‌به ابعاد 70*100 سانتيمتر ببافد. اين نوع پارچه‌ها بيشتر مورد مصرف حجاج قرار مي‌گيرد. هم اکنون تنها خانواده خانم فاطمه دهقان نبادکي در يزد بدين رشته مشغول مي‌باشد.
9- ترمه بافي:
پارچه ترمه به پارچه ظريف و لطيفي اطلاق مي‌شود كه از دو سري نخ تار و پود كه با دست بافته شده باشد، به نحوي كه پود در پشت پارچه به صورت آزاد و تراكم پودي آن زياد باشد جنس آن از كرك و پشم يا ابريشم با طرحهاي اصيل و سنتي ايران است. نخستين مرحله بافت ترمه تهيه كردن مواد اوليه آن است. معمولاً ترمه از پشم و ابريشم مي‌بافند اما پشم سفيد رايج ترين پشمي است كه در بافت ترمه مورد استفاده قرار مي‌گيرد زيرا مي‌توان آنرا با هر رنگي كه دلخواه است رنگ آميزي نمود پشم ترمه بايد مرغوب باشد و الياف بلندي داشته باشد كه گوسفندان ايران داراي پشم‌هاي نرم و محكم خوبي بوده و تا حدو زيادي براق و سفيد است و بهترين پشم گوسفند در ناحيه پهلوها ـ شكم ـ پشت گردن و سر و ساق پا قرار دارد و معمولاً اين پشم‌ها براي بافت ترمه استفاده مي‌گردد. نحوه آماده كردن ـ ريسيدن و رنگرزي كردن و بافت پشم در قرن 16 ميلادي در ايران پيشرفت زيادي كرد. دوره شاه عباس صفوي را مي‌توان دوران اوج و شكوفايي صنعت ترمه بافي عنوان كرد.
به مجموع مشاغل نساجي سنتي يزد از قبيل دارايي بافي ـ احرامي‌بافي ـ ترمه بافي بافت دستمالهاي سنتي و شال و غيره را كه به وسيله دستگاه سنتي بافندگي بافته مي‌شود در يزد شعربافي اطلاق مي‌شود
انواع ترمه:
1- ترمه چهرقدي 2- ترمه شال راه راه 3- ترمه اتابكي 4- ترمه شال بندي 5- ترمه شال محرمات 6- ترمه كشميري 7- ترمه زمردي 8- ترمه اميري 9- ترمه يزدي.
نكته آنكه ترمه كشميري نوع ترمه با نقش بته جقه است كه در يزد توليد شده و احتمالاً به خاطر بازار فروش مناسب در كشمير هند به ترمه كشميري معروف است، در كتاب ترمه‌هاي ايران و هند چاپ فرهنگستان هنر تهران چندين نمونه از ترمه كشميري توليد خاندان رضايي يزدي كه در يزد توليد شده چاپ شده است.
از جمله افرادي که در يزد بدين رشته مبادرت مي‌ورزند بايد از خانواده‌هاي رضايي، و حسيني، هاشمي، سالاري نام برد و بقيه کارگاههاي موجود به صورت نيمه صنعتي فعاليت مي‌کنند.
10- دنداني بافي:
دنداني يا گل خورد به جامه زرتشتيان يزد نيز شهرت دارد و در حال حاضر به اين بافت اصيل كمتر توجه شده و داراي شيوه بافتي ظاهراً ساده اما پر زحمت مي‌باشد و براي توليد آن ابتدا گروههايي كوچك در پارچه زده مي‌شود و به همين جهت نقش اساسي و اصلي آن به صورت كلي ساده است، معمولاً در اطراف آن يك رشته گلهاي هفت رنگ نيز توليد مي‌گردد كه داراي 4 ترنج 4 گوش به رنگ قهوه اي متمايل به سياه در وسط و در ميان ترنج نقوش مدور با شيوه دنداني و به رنگ سفيد آجري بافته مي‌شود و سرانجام در نوار قرمز و سياه با حاشيه گلهاي دنداني به صورت دايره‌هايي با خطوط حاشيه دار، تركيب ساده ولي دلنشين را تكميل مي‌كند.
اين رشته در يزد منسوخ شده است.
11- دارايي بافي:
پارچه‌هاي دارايي كه در سالهاي گذشته در يزد توليد مي‌گرديد تماماً از ابريشم طبيعي بوده و از رنگهاي سنتي و گياهي نيز استفاده مي‌شده ولي در حال حاضر از نخ ويسكوز براي تار و از ابريشم مصنوعي يا ويسكوز براي پود استفاده مي‌گرديد.
با نوع و شيوه بافت دارايي انواع پارچه جهت مصارف مختلفي همچون: رولحافي، بقچه سوزني و روميزي توليد مي‌گردد. با استمرار اين شيوه از سالها پيش و با پياده نمودن طرحها و نقشه‌هاي بيشماري و با پياده نمودن از ساده‌ترين تا پيچيده ترين و همچنين نقشهاي هندسي اين «هنر ـ صنعت» از نسلي به نسل ديگر انتقال يافته و هنوز هم از آن نام و نشاني به جاست. پارچه‌هاي دارايي را هيچگاه مانند هم نمي‌توان يافت و هر كدام نرمي و مواجي ويژه و مخصوص به خود را دارد كه آن را از انواع ديگر بافتهاي رنگين و كلاقه اي (باتيك) متمايز مي‌سازد. از جمله افرادي که هم اکنون در يزد به اين رشته مشغول مي‌باشند بايد از غضنفر ملک ثابت، رمضان رضايي، شريف ترک، قدير زاده، مهر نيا نام برد.
در آخر جا دارد كه با ذكر اين مطلب گزارش را به پايان ببريم كه شعربافي يكي از هنر ـ صنعتهاي كهن ميهمانان است و جا دارد تحقيقي كامل و جامع در مورد آن صورت گيرد.
