مجلس خبرگان‌پنجم ومطالبات نسل جدید
- مجموعه: انتخابات مجلس خبرگان
- تاریخ انتشار : دوشنبه, 30 -3443 03:25
اخبارانتخابات خبرگان - نام عمادالدين باقي با دوران روزنامه‌نگاري دولت اصلاحات گره خورده است. روزهايي كه وي به همراه جمعي ديگر از روزنامه‌نگاران اتفاقاتي را در فضاي مدني ايران رقم زدند كه منشأ رخدادهاي زيادي در آينده شد. با اين وجود عمادالدين باقي اين روزها مشغول تحقيق و پژوهش است و از فضاي سياسي كشور فاصله گرفته است. هنگامي كه درخواست مصاحبه را با وي در ميان گذاشتم عنوان كرد: «بنده را از ورود به مباحث سياسي جاري معاف كنيد». به همين دليل در يك بعداز ظهر سرد زمستاني به منزلش رفتم و با وي درباره ضرورت و چشم‌انداز مجلس خبرگان گفت‌وگو كردم كه ماحصل آن را در ادامه از نظر مي‌گذرانيد:
ضرورت تشكيل مجلس خبرگان پس از پيروزي انقلاب اسلامي سال57 چه بود؟ براي اين مجلس چه اهداف و چشم‌اندازي در نظر گرفته شد؟
انقلاب اسلامي در سال 57 يك پديده ناگهاني و پرشتاب بود. بحث تشكيل حكومت اسلامي در زمان اقامت حضرت امام (ره) در پاريس مطرح شده بود و در آن زمان تلاش مي‌شد براي جايگزيني حكومت پهلوي برنامه‌ريزي مناسبي صورت بگيرد. در اين مقطع زماني هيچ‌گونه بحثي درباره ولايت فقيه و مجلس خبرگان مطرح نبود. بحث ولايت فقيه زماني مطرح شد كه حضرت امام(ره) در نجف اشرف حضور داشتند. حضرت امام(ره) در اين مقطع زماني براي نخستين بار با برگزاري سلسله مباحثي در 12 جلسه بحث ولايت فقيه را تشريح كردند. البته هنگامي كه متن اين جلسات را مطالعه مي‌كنيد متوجه مي‌شويد كه اين متن بيشتر به سخنراني شباهت دارد.
اين كتاب به صورت كلي در اثبات اصل ولايت فقيه در حكومت اسلامي است. با اين وجود جزئيات دقيق و همچنين مكانيسم و راهبردهاي ولايت فقيه در اين كتاب موجود نيست و در آينده به جزئيات بيشتر در اين زمينه پرداخته شده است. پس از انقلاب آيت‌ا... منتظري خلأ پرداختن به جزئيات اصل ولايت فقيه را پر كردند و به جزئيات اين بحث ورود پيدا كردند. ايشان با برگزاري سلسله مباحثي در اين زمينه به تشريح و تببين اين نظريه پرداختند. مجموعه تلاش‌هاي ايشان در كتابي هشت جلدي به نام «مباني فقهي حكومت اسلامي» منتشر شد. در نتيجه در فاصله حضور حضرت امام (ره) در نجف اشرف تا پيروزي انقلاب اسلامي هيچ گونه بحثي در زمينه ولايت فقيه در بين بزرگان انقلاب به صورت جدي مطرح نبود.
در ابتداي پيروزي انقلاب اسلامي قرار شد مجلس موسسان براي نگارش قانون اساسي تشكيل شود اما به دليل اينكه تاسيس اين مجلس به زمان زيادي نياز داشت و ممكن بود انقلاب با چالش‌هاي جديدي روبه‌رو شود تصميم گرفته شد مجلس خبرگان قانون اساسي تشكيل شود. در همين زمان براي نخستين بار بحث ولايت فقيه در اين مجلس مطرح مي‌شود. البته گمانه‌زني‌هاي مختلفي در اين زمينه وجود دارد. برخي اعتقاد دارند آيت‌ا... منتظري براي نخستين بار اين بحث را در مجلس خبرگان مطرح كرده است. عده‌اي ديگر عنوان مي‌كنند حسن آيت نخستين كسي بود كه اين بحث را مطرح كرد و گروهي ديگر معتقدند كه آيت‌ا... منتظري به حسن آيت تاكيد كرده بود كه اين بحث را مطرح كند.
شما در اين زمينه از آيت‌ا... منتظري سوال نكرديد كه چه كسي نخستين بار اين بحث را در مجلس خبرگان مطرح كردند؟
آيت‌ا... منتظري بارها به اين سوال پاسخ دادند. با اين وجود مساله اصلي اين نيست كه چه كسي براي نخستين بار اين بحث را مطرح كرد. مساله مهم اين است كه چرا و به چه دليل اين بحث مطرح شد. پس از تشكيل مجلس خبرگان جلسات زيادي در زمينه گفت‌وگو و تبادل نظر درباره بحث ولايت فقيه شكل گرفت و شخصيت‌های زيادي در اين زمينه صحبت كردند. هنگامي كه بحث ولايت فقيه مطرح شد در پيامد آن بحث درباره خبرگان رهبري نيز به وجود آمد. در نتيجه بحث خبرگان رهبري يك موضوع تبعي است كه پس از مطرح شدن بحث ولايت فقيه به وجود آمده است.
آيت‌ا... منتظري در كتاب خاطرات خود عنوان مي‌كند كه هدف ما از مطرح كردن بحث ولايت‌فقيه در فرداي انقلاب اسلامي صيانت از جايگاه حضرت امام (ره) بود. آيت‌ا... منتظري در كتاب خود درباره ولايت فقيه 17 اصل اساسي مانند حاكميت مردم، رأي مردم و تاكيد اسلام بر سرنوشت خود را درباره ولايت فقيه ذكر مي‌كند. البته ايشان نظريات اصلاحي درباره ولايت فقيه داشت كه در سال‌هاي بعد مطرح كرد. با اين وجود ما بايد فلسفه وجودي ولايت فقيه و مجلس خبرگان را مشخص كنيم. دغدغه اصلي واضعان قانون اساسي در ابتداي انقلاب مساله جلوگيري از تكرار روش گذشته در ايران بود.
بحث و تبادل نظر درباره اين مساله به دفعات در صورت جلسات ابتدائي اين مجلس وجود دارد. برای مثال آيت‌ا... طاهري خرم‌آبادي در يكي از اين جلسات عنوان مي‌كند: «ما ولايت فقيه را تصويب كرديم كه يك قدرت تخصصي با پشتوانه مردم از ديكتاتوري و استبداد جلوگيري كند». واضعان قانون اساسي به دنبال اين بودند كه از پايين يعني از طرف مردم يك نهاد به وجود بياورند. به همين دليل بحث تشكيل مجلس خبرگان براي نظارت را مطرح كردند. تصميم گرفته شد قوه قهريه به كسي فراتر از قواي سه گانه يعني«ولي فقيه» داده شود که مدير، مدبر، شجاع و با تقوا باشد. لذا ایده تشکیل مجلس خبرگان شكل گرفت که آنها هم خبره اند و هم نمایندگانی‌هستند که مستقیما توسط مردم انتخاب می‌شوند و می‌توان گفت مجلس خبرگان تنها نهادی‌است که خودش بر خودش نظارت می‌کند.
آيا تشكيل مجلس خبرگان و چنين سازوكاري در كشورهاي اسلامي و حتي كشورهاي غربي وجود داشت يا اينكه يك ايده جديد بود كه تاكنون تجربه نشده بود؟
مجلس خبرگان يك ايده جديد بود كه در هيچ كشور اسلامي تجربه نشده بود. در عربستان سعودي نوعي سيستم سلطنتي وجود داشت كه در آن روحانيون داراي قدرت زيادي بودند. قدرت سلطان و روحانيون نيز تا حدودي موازي هم‌ديگر بود. البته پس از پيروزي انقلاب اسلامي در افغانستان نيز شورايي به نام «لويي جرگه» تاسيس شد كه از برخي جهات به خبرگان شباهت داشت اما داراي تفاوت‌هاي معناداري بود. لويي جرگه شباهت زيادي به مجلس«اهل حل و عقد» كه در زمان خلفاي راشدين به وجود آمده بود داشت. وظيفه اصلي «لويي جرگه» تعيين رهبري نبود بلكه تلاش مي‌كرد اختلافات داخلي را به جاي اينكه در خيابان‌ها و با جنگ حل شود با تبادل نظر و مشورت حل كند.
نظريه ولايت فقيه داراي چه پشتوانه فقهي در فرهنگ اسلامي است؟
نظريه ولايت فقيه يكي از ابداعات نظام جمهوري اسلامي است. نظريه ولايت فقيه در فقه اسلامي محدوده كوچكي در نظر گرفته شده بود. با اين وجود مرحوم نراقي محدوده ولايت فقيه را توسعه داد و پس از ايشان حضرت امام (ره) نظريات سياسي را به آن اضافه كردند و شكل اجرايي به آن دادند. در نتيجه مساله
ولايت فقيه كه در جمهوري اسلامي شكل گرفت پيشينه زيادي در فقه اسلامي نداشت. اين در حالي است كه مجلس خبرگان نيز به پيامد نظريه ولايت فقيه به وجود آمد و هيچ نظريه فقهي درباره آن وجود نداشت. نظريه ولايت فقيه تلفيقي از حاكميت خداوند و مردم به صورت هم‌زمان است.
از مهم‌ترين اقدامات مجلس خبرگان انتخاب آيت‌ا... منتظري به عنوان قائم مقامي حضرت امام (ره) و آيت‌ا... خامنه‌اي به عنوان رهبر آينده نظام سياسي پس از رحلت حضرت امام (ره) بود. چرا پس از اين دو اتفاق مهم و تاثيرگذار مجلس خبرگان بروز شفاف و علني در عرصه سياسي كشور نداشت؟
اصل 108 قانون اساسي عنوان مي‌كند: «قانون مربوط به تعداد و شرايط خبرگان، كيفيت انتخاب آنها و آييننامه داخلي جلسات آنان براي نخستين دوره بايد به وسيله فقهای نخستين شوراي نگهبان تهيه و با اكثريت آرای آنان تصويب شود و به تصويب نهايي رهبر انقلاب برسد. از آن پس هرگونه تغيير و تجديد نظر در اين قانون و تصويب ساير مقررات مربوط به وظايف خبرگان در صلاحيت خود آنان است».
براساس اين قانون خبرگان بايد خود بر خود نظارت كند و هيچ نهاد بيروني حق ندارد بر خبرگان نظارت داشته باشد. قانون اساسي وظيفه نظارت بر مجلس شوراي اسلامي را به شوراي نگهبان سپرده است اما درباره مجلس خبرگان چنين نظري ندارد و معتقد است وظيفه نظارت بر مجلس خبرگان بر عهده خود خبرگان است. با اين وجود مجلس سوم نظارت بر خبرگان رهبري را به شوراي نگهبان سپرد و از اينجا بود كه چالش‌هاي بعدي به وجود آمد. مجلس اول به دليل حضور حضرت امام (ره) كه از كاريزما و اقتدار منحصر به فردي برخوردار بود هيچ‌گاه با چنين مسائلي روبه‌رو نشد. نظارت مجلس خبرگان يكي از اصول بديهي است و به همين دليل در قانون اساسي درباره آن صحبتي نشده است. فلسفه مجلس خبرگان نظارت است. در نتيجه در قانون اساسي درباره چنين مساله بديهي، سخني به ميان نيامده است.
سخنان اخير آيت‌ا... هاشمي با واكنش‌هاي زيادي همراه شده است. ديدگاه شما درباره سخنان ايشان چيست؟
واكنش‌ها به سخنان آيت‌ا... هاشمي بيشتر سياسي است و فاقد جنبه‌هاي تئوريك و نظريه‌پردازي است. سخنان آيت‌ا... هاشمي سخنان جديد و تازه‌اي نيست. مشابه همين سخنان را يك سال پيش آقاي دري نجف‌آبادي مطرح كردند كه بازتاب زيادي نيز در رسانه‌ها پيدا كرد. آقاي دري نجف‌آبادي همچنين عنوان كرده بودند كميته‌اي براي انتخاب رهبري آينده تشكيل شده است. سخنان آقاي دري نجف‌آبادي هنگامي كه از زبان آيت‌ا... هاشمي و در يك مقطع خاص عنوان مي‌شود با واكنش‌هاي زيادي روبه‌رو مي‌شود.
عده‌اي نيز به صورت تعمدي سخنان ايشان را بزرگ مي‌كنند تا نوعي ترس و اضطراب در جامعه ايجاد كنند. موضوع اصلي در اين زمينه مساله نظارت است و شورايي و رهبري واحد بودن ولايت فقيه در فرع اين مساله قرار مي‌گيرد. برخي عنوان مي‌كنند به جز خداوند متعال هيچ موجود نظارت‌ناپذيري وجود ندارد. از نظر قانوني نيز هيچ شخصي فراقانوني نيست. اصل
صد و يازده قانون اساسي عنوان مي‌كند: «هرگاه رهبر از انجام وظايف قانوني خود ناتوان شود، يا فاقد يكي از شرايط مذكور در اصول پنجم و يكصد و نهم شود، يا معلوم شود از آغاز فاقد بعضي از شرايط بوده است، از مقام خود بركنار خواهد شد. تشخيص اين امر به عهده خبرگان مذكور در اصل يكصد و هشتم است.
در صورت فوت يا كنارهگيري يا عزل رهبر، خبرگان موظفند، در اسرع وقت نسبت به تعيين و معرفي رهبر جديد اقدام نمايند. تا هنگام معرفي رهبر، شورايي مركب از رئيس‌جمهور، رئيس قوه قضائيه و يكي از فقهاي شوراي نگهبان به انتخاب مجمع تشخيص مصلحت نظام، همه وظايف رهبري را به‌طور موقت به عهده مي‌گيرد و چنانچه در اين مدت يكي از آنان به هر دليل نتواند انجام وظيفه نمايد، فرد دیگری به انتخاب مجمع، با حفظ اكثريت فقها، در شورا به جاي وي منصوب مي‌گردد. هرگاه رهبر بر اثر بيماري يا حداكثر ديگري موقتا از انجام وظايف رهبري ناتوان شود، در اين مدت شوراي مذكور در اين اصل وظايف او را عهده‌دار خواهد بود». اين اصل معناي نظارت را روشن مي‌كند. براساس صورت جلسات باقيمانده از جلسات اوليه مجلس خبرگان بيشترين بحثي كه درباره بحث ولايت فقيه در بين خبرگان مطرح شده درباره همين مساله نظارت بوده است.
چرا بافت و تركيب مجلس خبرگان در درازمدت دچار تغييرات اندكي شد و چهره‌هاي جديد كمتر به مجلس خبرگان ورود كردند؟
اين اشكال تاحدودي به تركيب مجلس خبرگان وارد است. براي پاسخ به اين سوال در ابتدا بايد معنا و مفهوم «خبره» مشخص شود. براساس قانون اساسي، جمهوري اسلامي با آراي مردم اداره مي‌شود و مردم مسئولان خود را انتخاب مي‌كنند. هنگامي كه مردم نماينده‌اي را انتخاب مي‌كنند وي نماينده تمام مردم خواهد بود و نمي‌تواند نماينده يك قشر يا صنف خاص باشد. يكي از دلايل عدم تغيير بافت مجلس خبرگان در طول زمان پيدا كردن مصداق خبره در بين روحانيون بوده است. اين در حالي است كه خبره كسي نيست كه تنها به اصول و فقه مسلط باشد. اصول پنجم و يكصد و نهم قانون اساسي، دربرگيرنده شرايط و اوصاف رهبري هستند.
به موجب اصل پنجم: «در زمان غيبت حضرت ولي عصر (عج) در جمهوري اسلامي ايران، ولايت امر و امامت امت بر عهده فقيه عادل و باتقوا، آگاه به زمان، شجاع، مدير و مدبّر است كه طبق اصل يكصد و هفتم عهده‌دار آن مي‌گردد. اصل يكصد و نهم، شرايط و صفات رهبر را در سه بند بيان نموده است: صلاحيت علمي لازم براي افتا در ابواب مختلف فقه؛ عدالت و تقواي لازم براي رهبري امت اسلام؛ بينش صحيح سياسي و اجتماعي، تدبير، شجاعت، مديريت و قدرت كافي براي رهبري. اين اصل همچنين عنوان مي‌كند در صورت تعدد واجدان شرايط فوق، شخصي كه داراي بينش فقهي و سياسي قوي‌تر باشد، مقدم است.
در نتيجه اگر قرار بود رهبري تنها داراي اجتهاد در فقه و اصول باشد اعضاي خبرگان بايد از بين روحانيون انتخاب مي‌شدند. اين در حالي است كه در اين اصل مسائلي مانند عدالت و بينش سياسي نيز وجود دارد. در نتيجه يك فرد خبره حتما نبايد از بين روحانيون باشد و بلكه مي‌تواند از افراد با صلاحيت ديگر نيز انتخاب شود. نكته ديگر اينكه بايد بين خبرگان حكومت و خبرگان مردم تفكيك قائل شد. مردم به خبرگان خود رأي مي‌دهند كه مدافع حقوق آنها در مجلس خبرگان باشند. در نتيجه نبايد بين انتخاب‌شوندگان وانتخاب‌كنندگان در دراز مدت فاصله بيفتد. آيه 159 سوره آل‌عمران عنوان مي‌كند: «فبِما رحْمه مِن‌ا... لِنْت لهُمْ و لوْ كنْت فظًّا غليظ الْقلْبِ لانْفضُّوا مِنْ حوْلِك فاعْفُ عنْهُمْ و اسْتغْفِرْ لهُمْ و شاوِرْهُمْ فِي الْأمْرِ فإِذا عزمْت فتوكلْ على‌ا... إِن‌ا... يحِبُّ الْمُتوكلين». منظور از اين آيه اين است كه يكي از دلايل محبوبيت و مقبوليت حضرت محمد (ص) در بين مردم كه سبب جذب آنان به سمت اسلام شد نرمخويي و خوشرويي ايشان بوده است.
اين آيه به پيامبر اسلام تاكيد مي‌كند كه در مقابل ناملايمتي و ناسازگاري‌ها مقاومت كن و همچنان نرمخو و خوشرو باش تا مردم از گرد تو پراكنده نشوند. در اين آيه همچنين ذكر شده كه با مردم در مساله حكومت مشورت كنيد و نظر آنها را در تصميم‌گيري‌هاي جامعه دخالت بدهيد. منظور از «و شاوِرْهُمْ فِي الْأمْرِ» همين مساله است. اين آيه به خوبي نقشه راه را نشان مي‌دهد كه اگر كسي مسلمان است بايد خود را متعهد به اين آيه بداند.
دغدغه‌هاي نسل جديد با نسل دهه 60 و 70 تفاوت‌هاي معناداري پيدا كرده است. به نظر شما يك خبره كه قرار است براي نسل جديد تصميم‌گيري كند بايد داراي چه ويژگي‌هايي باشد؟
متاسفانه برخي در يك دنياي بسته زندگي مي‌كنند و با تنيدن پيله اطراف خود حاضر نيستند از اين پيله خارج شوند. اين عده متوجه تغييرات شگرفي كه بين نسل‌ها در جامعه ايراني رخ داده نيستند و دوست ندارند اين تغييرات را بپذيرند. برخي نيز به دليل ناتواني در تطبيق خود با مطالبات نسل جديد برچسب‌هايي مانند بزهكاري و انحراف به نسل جديد مي‌زنند. به همين دليل خبره‌اي كه قرار است براي نسل جديد تصميم‌گيري كند در مرحله اول بايد جوان‌تر از خبرگان گذشته باشد. در مرحله دوم بايد با دغدغه‌هاي نسل جديد آشنايي داشته باشد و جنس مطالبات نسل جديد را درك كند.
در نتيجه مجلس خبرگان بايد با توجه به دغدغه‌هاي نسل جديد تشكيل شود. در قانون اساسي هيچ منعي براي حضور افراد متخصص در مسائل ديگر مانند سياست خارجي، اقتصاد و فرهنگ در مجلس خبرگان وجود ندارد و افراد متخصص در اين زمينه و زمينه‌هاي ديگر مي‌توانند در اين مجلس حضور داشته باشند. حضرت علي (ع) فرمودند: «كسي مي‌تواند امر خدا را اجرا كند كه داراي سه ويژگي باشد. اول اينكه اهل زد و بند نباشد. دوم اينكه از كسي تقليد كوركورانه نكند و به جاي ديگران نقش بازي نكند و شخصيت مستقلي داشته باشد. سوم اينكه مطامع شخصي و اهداف شخصي آنها بر منافع جمع ارجحيت نداشته باشد». آيت‌ا... منتظري از اين حديث در سخنراني‌ها و كتاب‌هاي خود زياد استفاده كرده و همواره به تفسير و تبیين اين حديث مي‌پرداختند. به نظر من در شرايط كنوني بايد اين فرمايش حضرت علي (ع) نصب‌العين قرار گيرد.
ورود سيد حسن خميني به انتخابات خبرگان موجي از حضور شخصيت‌هاي معتدل به اين انتخابات را در پي داشت. به نظر شما حضور افراد معتدلي مانند آيت‌ا... سيد حسن خميني در مجلس خبرگان آينده چه تاثيري بر رويكرد اين مجلس خواهد گذاشت؟
از نظر حقوقي و شرعي همه اعضاي خبرگان در برابر مردم مسئوليت دارند. به نظر من جريان اصلاحات درباره مجلس خبرگان بيشتر از آنكه كميت‌گرا باشند كيفيت‌گرا هستند. اين در حالي است كه سرنوشت نهايي را در مجلس خبرگان كميت يعني تعداد آرا مشخص خواهد كرد و كيفيت تنها در تحليل‌هاي سياسي كاربرد دارد. به همين دليل توجه بيش از اندازه اصلاح‌طلبان به كيفيت ممكن است در درازمدت سبب آسيب به اهداف اين جريان شود. انتخابات مجلس خبرگان هميشه داراي اهميت بوده اما انتخابات پيش رو از يك اهميت تاريخي برخوردار است.
دليل اين مساله نيز اين است كه مجلس خبرگان رهبري ممكن است در طول دوران خود در معرض يك تصميم بزرگ تاريخي قرار بگيرد كه سايه سنگين خود را بر سرنوشت آينده جامعه خواهد انداخت. به همين دليل بايد شرايطي بر انتخابات آينده حكمفرما شود كه گرايش‌هاي مختلف فكري بتوانند در انتخابات حضور داشته باشند. توازن در بين گرايش‌هاي فكري موجود در مجلس خبرگان مي‌تواند قدرت تاثيرگذاري اين مجلس را از گذشته بيشتر كند. بنده حضور آيت‌ا... هاشمي و سيدحسن خميني در انتخابات خبرگان را به فال نيك مي‌گيرم. حضور اين‌گونه شخصيت‌ها سبب رقابت گفتماني در درون مجلس خبرگان رهبري خواهد شد. رقابت گفتماني در مجلس خبرگان نيز سبب بالانس سياسي و عمق بيشتر اين مجلس در تصميم‌گيري‌ها خواهد شد.
اخبارانتخابات خبرگان - آرمان
