تعارض منافع و تأثیر آن بر فرآیند تصمیم‌گیری

مجموعه: نکات و قوانین حقوقی

تعارض منافع و اعتماد عمومی

تعارض منافع و اعتماد عمومی: پیامدها و راهکارها

تعارض منافع چیست؟

تعارض منافع یک وضعیت یا شرایط است که می‌تواند منجر به تداخل منافع شخصی یا نفع‌های فردی با وظایف و مسئولیت‌های حرفه‌ای یا عمومی فرد شود. در این وضعیت، شخص ممکن است به دلایل شخصی یا مالی، تمایل داشته باشد تا تصمیمات خود را به نحوی اتخاذ کند که منافع شخصی‌اش را تأمین کند، حتی اگر این تصمیمات با منافع عمومی یا حرفه‌ای تضاد داشته باشند. این می‌تواند به طور مستقیم یا غیرمستقیم باعث ضرر به سازمان، افراد، یا جامعه شود.

در تعاریف مختلف بین‌المللی و سازمان‌ها، تعارض منافع به عنوان وضعیتی تلقی می‌شود که منافع شخصی یا خصوصی افراد با تصمیمات یا عملکرد حرفه‌ای یا عمومی آنها تداخل دارد. این تداخل می‌تواند به نحوه‌ی تصمیم‌گیری و اجرای وظایف فرد تأثیر بگذارد و در نتیجه به منفعت‌های شخصی به ضرر منافع عمومی یا سازمانی تقدیم شود.

مدیریت تعارض منافع

تعریف تعارض منافع نهادها و سازمان‌های مختلف 

به تعبیر سازمان توسعه و همکاری‌های اقتصادی (OECD)، تعارض منافع به معنای تعارضی است که بین وظایف دولتی و منافع شخصی مأمورین دولتی به وجود می‌آید.

سازمان شفافیت بین‌الملل تعارض منافع را به عنوان شرایطی تعریف می‌کند که افراد یا نهادها در آن به انتخاب بین وظایف حرفه‌ای یا عمومی و منافع شخصی خود می‌پردازند.

در پیش ­نویس لایحه تعارض منافع ارائه شده توسط معاونت حقوقی نهاد ریاست جمهوری ایران، تعارض منافع به عنوان تعارض منافع شخصی مشمولان قانونی با انجام بی‌طرفانه و بدون تبعیض وظایف و اختیارات قانونی آنها تعریف شده است.

این تعاریف همگی به تأکید بر تداخل منافع شخصی با وظایف حرفه‌ای یا عمومی اشاره دارند که می‌تواند منجر به تصمیمات غیربی‌طرفانه یا ضرر به منافع عمومی شود.

 منافع در محیط کار به موقعیت‌هایی اطلاق می‌شود که منافع شخصی یک کارمند یا افراد دیگر، با وظایف و مسئولیت‌های وی در سازمان تداخل دارند. این تضاد ممکن است به نحوه‌ی تصمیم‌گیری و عملکرد کارمند تأثیر بگذارد و در نهایت باعث مشکلاتی برای سازمان شود. این مشکلات می‌توانند به صورت مستقیم یا غیرمستقیم، توانایی سازمان در دستیابی به اهدافش را تحت تأثیر قرار دهند.

مثالی از تعارض منافع می‌تواند در شرکتی باشد که یک کارمند در بخش خرید مشغول به کار است و در عین حال با یک تامین‌کننده خاص دوستی نزدیک دارد. در این حالت، کارمند ممکن است تمایل داشته باشد تا معاملات را به نفع دوست خود ترجیح دهد، حتی اگر این انتخاب بهره وری و منافع شرکت را تضعیف کند.

انواع تعارض منافع

انواع تعارض منافع  

تعارض منافع می‌تواند از جهات مختلفی به شیوه‌های مختلفی دسته‌بندی شود. در ادامه به برخی از این دسته‌بندی‌ها اشاره می‌کنم:

۱. بر اساس نوع منافع متعارض:

 تعارض منافع مالی: در این نوع تعارض منافع، منافع مالی یا دارایی‌های فرد با وظایف و مسئولیت‌هایش در تعارض قرار می‌گیرند. به عنوان مثال، یک کارمند که سهام یا ارتباطات مالی با شرکت‌های خارجی دارد، ممکن است در تصمیم‌گیری‌های مرتبط با این شرکت‌ها تأثیر گذاشته و تصمیمات ناعادلانه‌ای را اتخاذ کند.

تعارض منافع غیرمالی:در این حالت، منافع غیرمالی مانند دوستی، خانوادگی، روابط شخصی، یا تعصبات با وظایف فرد تداخل دارند. به عنوان نمونه، یک فردی که در تصمیم‌گیری‌های مرتبط با انتصاب کارکنان، تمایل دارد دوستان یا اقوام خود را به عنوان اولویت قرار دهد.

۲. بر اساس وقوع تعارض منافع:

 تعارض منافع بالقوه (Potential): در این حالت، تعارض منافع ممکن است در آینده ایجاد شود، حتی اگر در حال حاضر اتفاق نیفتاده باشد. به عبارت دیگر، فرد یا سازمان در یک موقعیت قرار دارد که ممکن است در آینده به تعارض منافع منجر شود.

تعارض منافع بالفعل (Actual): در این موقعیت، تعارض منافع در حال وقوع و در حال اتخاذ تصمیمات یا اقدامات مشخص است.

۳. بر اساس اهمیت تعارض منافع:

 تعارض منافع اساسی (Inherent): این نوع تعارض منافع به معنای طبیعی و ناپدیدپذیر بودن تعارض منافع در یک موقعیت خاص است. به عنوان مثال، یک دستیار پزشک که با شرکتی که داروی خاصی تولید می‌کند ارتباط دارد، نمی‌تواند از تعارض منافع اساسی جلوگیری کند.

تعارض منافع تعمیم‌پذیر (Apparent): این نوع تعارض منافع به عنوان شبهه یا ادراک شده از تعارض منافع وجود دارد، حتی اگر واقعیتی نداشته باشد.

۴. بر اساس نوع مرتبطی:

تعارض منافع فرد محور (Person-centered): در این نوع، منافع شخصی یک فرد با وظایف و مسئولیت‌های غیرشخصی او تعارض دارد.

تعارض منافع سازمان محور (Organization-centered): در این نوع، منافع یک سازمان با وظایف و مسئولیت‌های آن تداخل دارد.

دسته‌بندی‌های دیگر نیز می‌توانند وجود داشته باشند که به وضوح تنوع و پیچیدگی تعارضات منافع را نشان می‌دهند. این تفاوت‌ها نشان می‌دهند که مفهوم تعارض منافع به عنوان یک مسئله پیچیده و چندافزایشی در محیط‌های مختلف مورد بررسی قرار می‌گیرد.

قوانین و مقررات تعارض منافع

موقعیت‌های تعارض منافع 

تعارض منافع موقعیت‌ها یا شرایطی را ایجاد می‌کند که افراد در آن موقعیت مجبور به تصمیم‌گیری در خصوص انتخاب بین منافع عمومی و منافع شخصی‌شان می‌شوند.

انواع موقعیت‌هایی که احتمال بروز تعارض منافع در آن‌ها وجود دارد، به شرح زیر است:

اشتغال بیرونی (اشتغال همزمان): این وضعیت به معنای حضور یک فرد در همان زمان در بخش دولتی و بخش خصوصی یا در دو شرکت خصوصی مشابه است. حتی حضور همزمان در دو شرکت خصوصی نیز می‌تواند منجر به تعارض منافع شود.

ارتباطات پساشغلی (مسأله درب گردان): این نوع تعارض منافع در دو موقعیت پدید می‌آید. موقعیت اول زمانی رخ می‌دهد که فرد پس از فراغت از مسئولیتش در بخش دولتی، به هر دلیلی (مانند بازنشستگی یا استعفا) بلافاصله در همان حوزه کاری در بخش خصوصی مشغول به کار می‌شود.

این موقعیت می‌تواند باعث شود که فرد در زمانی که در بخش دولتی مشغول به کار است، به‌طور ویژه به یک سازمان خارجی توجه کند و اقداماتی را انجام دهد که بعداً پس از فراغت از بخش دولتی به آن سازمان بپیوندد. همچنین، فرد می‌تواند پس از حضور در بخش خصوصی از اطلاعات و ارتباطات خود در بخش دولتی برای مصارف خصوصی استفاده کند. موقعیت دوم نیز وضعیت مشابهی دارد که فرد از بخش خصوصی به بخش دولتی می‌پیوندد و معمولاً در آن سمت‌های مدیریتی در بخش دولتی به دست می‌آورد.

تعارض منافع نظارت بر خود (اتحاد ناظر و منظور): این موقعیت زمانی رخ می‌دهد که یک فرد یا سازمان مسئول نظارت بر خودشان باشند یا نظارت بر سازمان یا شخصی داشته باشند که خود در مسئولیت‌ها و وظایف مشابهی درگیر هستند.

تعارض منافع در قاعده‌گذاری برای خود (اتحاد قاعده‌گذار و مجری): این وضعیت به معنای ایجاد امکان برای یک فرد یا سازمان است که مسئولیت تعیین قوانین و مقررات خود را داشته باشند. به عبارت دیگر، آنها می‌توانند در تعیین میزان حقوق و مزایا یا دیگر قوانینی که به آن‌ها اعمال می‌شود، دخالت کنند.

تعارض درآمد و وظیفه: این موقعیت ناشی از ساختار درآمدی یک سازمان است که موجب می‌شود کارکنان برای کسب درآمد بیشتر، بخشی از وظایف خود را کنار بگذارند.

تعارض وظایف: در این وضعیت، وظایف مختلف یک فرد یا سازمان به گونه‌ای تداخل دارند که انجام همه وظایف به‌خوبی امکان‌پذیر نیست.

تعارض منافع در ارتباط با گروه‌های اجتماعی: ارتباط با گروه‌های قومی، مذهبی، سیاسی یا حرفه‌ای ممکن است منجر به تفضیل برخی منافع نسبت به منافع عمومی شود.

تعارض منافع در ارتباطات خویشاوندی، خانوادگی و دوستانه: هر نوع ارتباطی با خویشاوندان و دوستان در حوزه کاری می‌تواند به تعارض منافع منجر شود.

تعارض منافع ناشی از قبول هدیه: پذیرش هدیه ممکن است به تعارض منافع منجر شود زیرا ممکن است فرد را از وظایف حرفه‌ای‌اش دور کند و به منافع شخصی‌اش کشاند.

تعارض منافع ناشی از دسترسی به اطلاعات درونی: استفاده از اطلاعات درونی یک سازمان برای کسب منافع شخصی می‌تواند به تعارض منافع منجر شود.

راهکارهای مقابله با تعارض منافع

جلوگیری از بروز تعارض منافع 

برای جلوگیری از بروز تعارض منافع در محیط کار، می‌توانید از راهبردهای زیر استفاده کنید:

سیاست‌گذاری و آموزش‌ها: شرکت‌ها می‌توانند سیاست‌های شفاف و مشخصی در خصوص تعارض منافع ایجاد کنند و کارمندان را آموزش دهند تا اهمیت تشخیص و اجتناب از تعارض منافع را درک کنند.

شفافیت و گزارش‌دهی: اطلاعات مرتبط با منافع شخصی کارمندان باید به طور شفاف گزارش شود تا اطمینان حاصل شود که تصمیم‌گیری‌ها به درستی انجام می‌شود.

تفکیک نقش‌ها: وظایف و مسئولیت‌های کارمندان باید به نحوی تعریف شوند که تداخل با منافع شخصی آنها از قبل کمترین امکان را داشته باشد.

نظارت و ارزیابی: سیاست‌ها و راهبردهای جلوگیری از تعارض منافع باید به طور دوره‌ای نظارت شوند و اثربخشی آنها ارزیابی گردد.

اعمال تنبیهات: در صورت تخلف از سیاست‌ها و تصمیم‌های مرتبط با تعارض منافع، تنبیهات قانونی و انضباطی باید اعمال شود.

استفاده از این راهبردها به شرکت‌ها کمک می‌کند تا تعارض منافع را به حداقل برسانند و به موفقیت و پیشرفت خود ادامه دهند.

مصادیق تعارض منافع 

تعارض منافع در ارسال مقالات علمی

تعارض منافع در ارسال مقالات علمی به ژورنال‌های معتبر علمی می‌تواند زمانی رخ دهد که نویسندگان برای ارسال مقاله از دانشگاه‌ها یا مؤسسات مختلف بهره ببرند و عواید مقاله را به آن‌ها منسوب کنند. این موضوع معمولاً با درخواست نام تمامی مؤسسات و سازمان‌هایی که در نوشتن مقاله به کمک گرفته‌اند، در گزینه‌ی تعارض منافع در زمان ارائه مقاله و ایجاد حساب کاربری در ژورنال‌ها، مطرح می‌شود.

تعارض منافع در حقوق

تعارض منافع در حقوق به موقعیتی اشاره دارد که یک شخص بین منافع شخصی خود و منافع عمومی یا حقوق دیگران دچار حیرت می‌شود. همچنین، در مواردی قراردادها یا تعهدات شخصی به نحوی تداخل دارند که باعث نقض حقوق اشخاص ثالث می‌شود.

تعارض منافع در افزایش ظرفیت پزشکی

در افزایش ظرفیت پزشکی، تعارض منافع ممکن است در زمینه‌ای مشابه به وجود آید. افزایش ظرفیت دانشکده‌های پزشکی بدون در نظر گرفتن زیرساخت‌ها و امکانات می‌تواند منجر به کاهش کیفیت آموزش و به‌طور کلی خدمات پزشکی شود. تعداد پزشکان به ازای هزار نفر جمعیت یک استاندارد مهم در سطح جهانی است. افزایش ظرفیت پزشکی باید با توجه به زیرساخت‌ها و امکانات دانشکده‌های پزشکی انجام شود تا کاهش کیفیت آموزش و ایجاد مشکلاتی جلوگیری شود.

سوالات متداول درباره تعارض منافع

 تعارض منافع چیست؟

تعارض منافع به وضعیتی اطلاق می‌شود که در آن منافع شخصی یا سازمانی با وظایف عمومی یا حرفه‌ای فرد تداخل دارد. این وضعیت ممکن است به تأثیر قرارگیری تصمیمات یا اقدامات حرفه‌ای در خصوص منافع شخصی منجر شود و در  زمینه‌های مختلف اهمیت دارد.

 چرا تعارض منافع مهم است؟

تعارض منافع می‌تواند منجر به تصمیم‌گیری‌های غیرعادلانه، تأثیرات منفی بر کیفیت خدمات، کاهش اعتماد عمومی و حتی فساد شود. از این رو، شناخت و مدیریت تعارض منافع در سازمان‌ها و محیط‌های مختلف ضروری است.

 چه نوع موقعیت‌هایی تعارض منافع ایجاد می‌کند؟

تعارض منافع ممکن است در موقعیت‌های مختلفی ایجاد شود، از جمله اشتغال بیرونی، ارتباطات پساشغلی، تعارض درآمد و وظیفه، ارتباط با گروه‌های اجتماعی، و غیره. این موقعیت‌ها می‌توانند منجر به تصمیمات تعارضی شود.

 چگونه می‌توان تعارض منافع را مدیریت کرد؟

برای مدیریت تعارض منافع، باید سیاست‌ها و رویکردهای شفاف و مبتنی بر اخلاقیات حرفه‌ای ایجاد کرد. تشکیل کمیته‌ها و شوراها، ارتقاء شفافیت، آموزش مناسب و اعمال مکانیزم‌های گزارش دهی و بررسی می‌تواند به مدیریت تعارض منافع کمک کند.

  تعارض منافع چه تأثیری دارد؟

تعارض منافع می‌تواند منجر به تخلفات حرفه‌ای، کاهش کارایی و اثربخشی، نیاز به عدالت و تداخل در نظام‌ها و فرآیندهای سازمانی شود. به‌طور کلی، تعارض منافع می‌تواند به تخریب اعتماد عمومی و افتضاحات منجر شود.

سخن پایانی مقاله ی تعارض منافع

در این مقاله از بیتوته، به بررسی مفهوم و انواع تعارض منافع پرداختیم. تعارض منافع به یک وضعیت اشاره دارد که منافع شخصی یا سازمانی با وظایف و مسئولیت‌های عمومی تداخل دارند و ممکن است منجر به تصمیمات نادرست و تأثیرات منفی شود. این امر اهمیت بالایی در اخلاق حرفه‌ای و شفافیت دارد، زیرا عدم مدیریت تعارض منافع می‌تواند به تخلفات، فساد و کاهش اعتماد عمومی منجر شود. برای مدیریت تعارض منافع، باید سیاست‌ها و راهکارهایی با رویکرد اخلاقی و شفاف ایجاد کرد و در سازمان‌ها از مکانیزم‌های گزارش دهی و بررسی استفاده نمود. از این رو، شناخت و مدیریت صحیح تعارض منافع نقش مهمی در ارتقاء عدالت، کارایی و اعتماد عمومی ایفا می‌کند.  

  گرد آوری:بخش علمی بیتوته