این شتر کی پشت در خانه‌مان می‌خوابد؟!

مجموعه: دنیای ضرب المثل

این شتری است که در خانه همه کس می‌خوابد
اصطلاح و ضرب المثل بالا به عنوان تسلیت و همدری به کار می‌رود تا مصیبت دیدگان را موجب دلگرمی ‌و دلجویی باشد و متعدیان و متجاوزان را مایه تنبیه و عبرت؛ تا بدانند که عفریت مرگ در عقب است و مانند شتر قربانی در آستانه در هر خانه و کاشانه‌ای زانو به زمین می‌زند و تا بهره و نصیبی نستاند بر پای نمی‌خیزد و همچنین از باب تذکار و هشدار به کسانی که در حس نسیان و فراموشی، آنان را در روزگار فراغ و آسایش از دریافت نشیب و فرود روزگار باز می‌دارد نیز ضرب المثل بالا مورد اصطلاح و استناد قرار می‌گیرد و با زبان بی زبان می‌گوید: غره مشو، به خود مبال که زمانه همیشه بر یک منوال و به یک صورت و حال نیست. دیر یا زود، دریافت مرگ و میر، کابوس وبال و نکای بر بالای سر تو نیز سایه خواهد افکند و آنچه نمی‌پنداشتی جامه عمل می‌پوشاند. آری، این شتری است که در هر خانه می‌خوابد و بهره بر می‌گیرد.

اما ریشه تاریخی آن:
سه روز قبل از عید قربان یک شتر ماده را در حالی که به انواع گلهای رنگارنگ و حتی سبزی و برگهای درختان زینت داده بودند و جمعیت بسیاری از هر طبقه و صنف دنبال او می‌افتادند؛ در شهر می‌گرداندند و برای او طبل و نقاره و شیپور می‌زدند و سخنان دینی و اشعار مذهبی می‌خواندند. این شتر از هر جا و هر کوی و برزن که می‌گذشت مردم دور او جمع میشدند و پشم حیوان را عوام الناس - بویژه زنان آرزومند - مایه اقبال و رفع نکبت و وبال دانسته، به عنوان تیمن و تبرک از بدنش می‌کندند و از اجزا تعویذ و حرز بازو و گردن خود و اطفال قرار می‌دادند.
این جریان و آداب و رسوم که ریاست آن به عهده شخص معینی بود و مباشرین این کار القاب خاصی داشتند؛ مدت سه روز بطول می‌انجامید و در این مدت شتر گردانی به در خانه هر یک از اعیان و اشراف شهر که می‌رسیدند شتر را به زانو در می‌آوردند و از صاحب خانه به فراخور مقام و شخصیتش چیز قابل توجهی نقداً یا جنساً میگرفتند و از آنجا می‌گذشتند. روز سوم که روز عید قربان بود، این حیوان زبان بسته را به طرز جانگدازی نحر می‌کردند، و هنوز جان در بدن داشت که هر کس با خنجر و چاقو و دشنه حمله ور می‌شد و هنوز چشمان وحشت زده اش در کاسه سر به اطراف می‌نگریست که تمام اعضای بدنش پاره پاره شده، گوشتهایش به یغما می‌رفته است.
کاری به تفصیل قضیه نداریم، غرض این است که به گفته استاد ارجمند شادروان سید جلال الدین همایی: «از مبنای همین کار در زبان فارسی کنایات و امثالی وارد شده است مانند "شتر را کشتند". یعنی کار تمام شد. "فلانی شتر قربانی شده است" یعنی: هر کس او را به طرفی می‌کشید، یا به معنی اینکه دور او را گرفته، اهمیتش می‌دهند ولی بالاخره نابودش می‌سازند.» در دنباله مطلب این اصطلاح و ضرب المثل می‌رسد که: شتر را در منزل فلانی خوابانده اند. یعنی: غائله را به گردن او انداخته اند.
ضرب المثل اخیر بعد از مرور زمان رفته رفته بصورت و اشکال مختلفه در آمد و هر دسته و جمعیتی به یک شکل از آن استفاده و استناد می‌کنند که از همه مهمتر و مشهورتر همان ضرب المثل عنوان این مقاله است که ناظر بر شرنگ مرگ و میر می‌باشد. که به هر حال باید چشید و از غرور و خودخواهی و زیاده طلبی که چون جهاز رنگارنگ شتر قربانی دیرپا نیست، بلکه فریبنده و زودگذر است؛ باید چشم پوشید و برای آرامش خاطر و رضای ندای وجدان، به دستگیری نیازمندان پرداخت و بر قلوب جریحه دار دلسوختگان مرحم نهاد، زیرا به قول شاعر:

بر هیچ آدمی‌اجل ابقا نمی‌کند            /           سلطان مرگ هیچ محابا نمی‌کند