صندوق توسعه یا قلک دولت؛ درک ناکافی مسوولان از ماموریت‌های صندوق‌های ثروت
- مجموعه: اخبار اقتصادی و بازرگانی
- تاریخ انتشار : چهارشنبه, 28 شهریور 1403 11:53
جهان صنعت نوشت: واقعیت تلخ در ایران دهه‌های تازه‌سپری‌شده یکی هم این است که مفاهیم و مقوله‌های پیشگام و دارای شرف ذاتی به دلایل گوناگون و به آرامی از معنا تهی شده و تبدیل به یک چیز بی‌ارزش می‌شوند. به‌طور مثال می‌توان به مقوله عدالت اشاره کرد که با مرور زمان و وارد شدن عنصر سیاست در این مقوله شریف، دیگر کسی نمی‌تواند معنای واقعی آن را به یاد بیاورد.
این تهی‌سازی مفاهیم از معناهای والامقام را می‌توان در داستان پر‌غصه اقتصاد ایران نیز دنبال کرد. به‌طور مثال در ایران نهاد بانک از 100سال پیش وجود داشته است اما چیزی که به نام بانکداری در ایران امروز می‌شناسیم با آنچه باید باشد و با آنچه در کشورهای پیشرفته وجود دارد زمین تا آسمان متفاوت است. بانک‌های ایران در ظاهر از بانک مرکزی اطاعت می‌کنند اما در عمل کاری را انجام می‌دهند که سود سهامداران حداکثر شود.
یکی از نهادهایی که در ایران امروز فعالیت می‌کند، صندوق توسعه ملی است. این صندوق فرزند پدیده‌ای به اسم حساب ذخیره ارزی است. حساب ذخیره ارزی نهادی بود که در سال 1379 پایه‌گذاری شد. براساس آنچه مسعود نیلی درباره تاسیس این نهاد گفته است، دولت اصلاحات قبول کرد برای دور نگه داشتن برنامه‌های توسعه از آشوب‌های بازار جهانی نفت می‌توان بخشی از درآمدهای ارزی حاصل از صادرات نفت را در بودجه گنجاند و بقیه را در حساب ذخیره ارزی نگه داشت. نیلی می‌گوید: هدف این بود که حساب ذخیره ارزی اولا راه را در آشوب‌های ناشی از شوک‌های خارجی به برنامه‌های توسعه ببندد.
مثلا اگر قیمت نفت در بازار جهانی کاهش یافت، دولت طرح‌های عمرانی و سرمایه‌گذاری را متوقف نکند و از منابع حساب وام بگیرد. هدف دوم این بود که از منابع حساب ذخیره ارزی برای توسعه بخش‌خصوصی استفاده شود. هدف این بود که سهم بخش‌خصوصی بسیار فراتر از سهم دولت باشد. هدف سوم این بود که اگر تراز ارزی به‌هم ریخت و بازار ارز دستخوش تحول و افزایش قیمت‌های ارز شد از این حساب برداشته و بازار به تعادل کشانده شود.
براساس تجربه‌های مکتوب و نقل شده از مدیران ارشد حساب ذخیره ارزی دولت‌های اصلاحات و دولت‌های محمود احمدی‌نژاد به حساب ذخیره ارزی به مثابه قلک نگاه کرد و هرگاه پول کم می‌آورند از منابع حساب برمی‌داشتند.
از حساب به صندوق
بعدها در جریان تصویب برنامه‌‌ها، بساط توسعه حساب ذخیره ارزی برچیده و صندوق توسعه ملی تاسیس شد. هدف از تاسیس صندوق نیز این بود که از منابع آن برای سرمایه‌گذاری‌های زیربنایی و نیز توسعه بخش‌خصوصی استفاده شود. علاوه بر آن مدیریت جدید صندوق توسعه ملی که از شروع کار دولت سیزدهم این نهاد را سازماندهی می‌کند این است که از منابع صندوق توسعه ملی بشود برای طرح‌های زیربنایی عمرانی به ویژه در تولید نفت و گاز استفاده کرد اما دولت مرحوم رییسی و نیز در همین روزها دولت تازه تاسیس چهاردهم با استفاده از شرایط اضطراری اقتصادی راه را برای برداشت از منابع صندوق باز کرده‌اند.
چالش‌ها
پس از اعتراض‌های مکرر مدیریت صندوق در نشست مشترک رییس و اعضای هیات عامل صندوق توسعه ملی با اعضای کمیسیون برنامه‌و‌بودجه و محاسبات مجلس، چالش‌های پیش‌روی این نهاد بررسی و در خصوص شیوه حل مشکلات رایزنی و تبادل‌نظر شد.
به گزارش روابط‌عمومی صندوق توسعه ملی، نشست مشترک اعضای کمیسیون برنامه‌و‌بودجه و محاسبات مجلس شورای اسلامی با رییس و اعضای هیات عامل صندوق توسعه ملی برای بررسی آخرین وضعیت منابع و مصارف صندوق توسعه ملی برگزار شد و اعضای کمیسیون برنامه‌و‌بودجه و رییس صندوق توسعه ملی به رایزنی و هماندیشی برای رفع چالش‌های پیش‌روی این نهاد پرداختند.
در جلسه‌ای که با حضور مهدی غضنفری، رییس صندوق توسعه ملی و دیگر همکاران او و غلامرضا تاجگردون، رییس کمیسیون برنامه‌و‌بودجه و محاسبات مجلس شورای اسلامی و دیگر اعضای آن برگزار شد، رفع چالش‌های مرتبط با بازپرداخت مطالبات صندوق از سوی دولت و نیز سرمایه‌گذاری صندوق توسعه ملی در بخش نفت و گاز کشور مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفت.
مهدی غضنفری، رییس صندوق توسعه ملی در این نشست ضمن تشکر از توجه اعضای کمیسیون برنامه‌و‌بودجه به موضوعات و چالش‌های پیش‌روی صندوق توسعه ملی به دستاوردها و ظرفیت‌های این نهاد در اقتصاد کشور اشاره کرد و سه چالش مهم پیش‌روی این نهاد را برشمرد.
درک ناکافی مسوولان
مهدی غضنفری اولین چالش را موضوع حکمرانی صندوق‌های ثروت دانست و ضمن اشاره به درک ناکافی از ماموریت‌های صندوق‌های ثروت هشدار داد که عدم شناخت ماموریت‌ها و کارکردهای این نهاد، ممکن است سبب پیگیری «نامساله‌ها» به جای «مساله‌ها» شود.
رییس صندوق توسعه ملی افزود: اولین کاری که در«حکمرانی توسعه» باید انجام شود درک مفهوم ماموریت‌های صندوق‌های ثروت چه در ایران یا در جهان است؛ به علت همین عدم درک درست، متاسفانه انتظاراتی از این نهاد مالی می‌رود که در شرح وظایف و ماموریت‌های آن وجود ندارد.
غضنفری با تاکید بر ضرورت اصلاح نوع نگاه به صندوق توسعه ملی پیشنهاد داد تا کارگروهی مشترک از اعضای منتخب کمیسیون برنامه‌و‌بودجه و مسوولان صندوق توسعه ملی تشکیل شود تا ضمن مرور و بازتعریف مفاهیم مرتبط با صندوق‌های ثروت، برای حل چالش‌های پیش روی صندوق و نقش‌آفرینی آن در توسعه کشور رایزنی و هماندیشی کند.
رییس صندوق توسعه ملی در ادامه سخنان خود به مباحث مطرح شده در نشست پرداخت و با اشاره به اظهارنظرهای اعضا در خصوص مدیریت منابع ارزی توسط بانک مرکزی یا اینکه قانون، ۱۰درصد از منابع صندوق توسعه ملی را به ریال تبدیل می‌کند یا نوسانات نرخ ارز که موجب کاهش توان صندوق به لحاظ سنجش دلاری می‌شود، متذکر شد: گرچه اینها موضوعات مهمی هستند که در جای خود باید به آنها رسیدگی شود ولی اینها چالش‌های اصلی صندوق توسعه ملی نیست و بهتر است ابتدا چالش‌های واقعی را شناسایی و اولویت‌بندی کرده و سپس به سراغ راه‌حل‌ها برویم.
چالش‌های مهم
مهدی غضنفری اظهار داشت: اکنون سه چالش مهم پیش‌روی صندوق توسعه ملی وجود دارد که باید برای رفع آنها کوشید. همانطور که در مقدمه گفتم چالش اول شناخت ناکافی دستگاه‌ها و مراجع تصمیم‌گیری از جمله مجلس شورای اسلامی و کمیسیون‌های آن، برخی نهادهای دولتی و حتی مجمع تشخیص مصلحت نظام از مفهوم ثروت و سرمابه و سهم نسل آتی، توسعه و مفاهیمی از جنس حکمرانی است.
رییس صندوق توسعه ملی با بیان اینکه دومین موضوعی که به عنوان یک چالش مهم بر سر راه صندوق توسعه ملی قرار دارد استفاده از منابع صندوق توسعه ملی در بودجه جاری کشور است، افزود: اینکه چرا منابع ارزی صندوق توسعه ملی برای کسری بودجه دولت هزینه می‌شود را نباید ما به عنوان مسوولان صندوق پاسخ دهیم بلکه دیگران از جمله کمیسیون برنامه‌و‌بودجه و نیز مجلس باید پاسخگو باشند. اینکه لایحه بودجه را فراتر از توان ارزی کشور تصویب می‌کند و سبب می‌شود دولت برای تامین منابع ارزی و جبران کسری بودجه به سراغ گرفتن مجوز برداشت از صندوق توسعه ملی برود.
مهدی غضنفری گفت: متاسفانه این یکی از مواردی است که کمیسیون برنامه‌و‌بودجه و مجلس باید پاسخگوی آن باشند و نه در مقام و جایگاه پرسشگر، از صندوق توسعه ملی انتظار داشته باشند ما پاسخ دهیم که چرا از منابع صندوق برای جبران کسری بودجه استفاده شده است.
رییس صندوق توسعه ملی با تاکید بر این نکته که وقتی بدون پیش‌بینی‌های دقیق نسبت به تامین هزینه‌های جاری و عمرانی کشور، بودجه‌ای فراتر از درآمد ارزی کشور بسته و مصوب می‌شود به صورت ضمنی به دولت مجوز و امکان برداشت از منابع صندوق توسعه ملی داده می‌شود.
وی از نمایندگان مجلس و اعضای کمیسیون برنامه‌و‌بودجه خواست به هنگام بستن اعداد بودجه توجه کنند که پیش‌بینی‌ها در خصوص درآمدهای ارزی غیرواقعی و فراتر از ظرفیت‌های کشور نباشد تا به خاطر کسری بودجه، دولت به چاپ پول یا برداشت از صندوق توسعه ملی دست نزند.
مهدی غضنفری در ادامه از سومین چالش پیش‌روی صندوق توسعه ملی به عنوان مهم‌ترین مساله این نهاد نام برد و سایر موضوعات مطرح شده در مقایسه با چالش سوم را موضوعاتی فرعی خواند و گفت: چالش سوم و مهم‌ترین مانع پیش‌روی صندوق موضوع خلق درآمدهای جدید و سرشار ارزی از طریق تولید و صادرات نفت و گاز است.
وی یادآوری کرد: متاسفانه در سال‌های اخیر میادین مشترک نفت و گاز ما از طریق همسایه‌ها در معرض استخراج سریع و مداوم قرار گرفته است و سرمایه‌گذاری‌های خارجی بسیاری در اطراف مرزهای جمهوری اسلامی ایران برای استفاده از این میادین مشترک انجام شده است. این در حالی است که ما به جای اینکه منابع صندوق توسعه ملی را برای سرمایه‌گذاری در این زمینه به کار بگیریم به اندک منابع انرژی باقی مانده خودمان دل خوش کرده‌ایم و در مورد چگونگی تقسیم یک کیک کوچک با هم دعوا می‌کنیم.
بزرگ کردن کیک تولید ثروت در کشور
به گفته مهدی غضنفری، مهم‌ترین وظیفه کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات بحث در مورد چگونگی بزرگ کردن کیک تولید ثروت در کشور است که سریع‌ترین راه ممکن آن، سرمایه‌گذاری برای افزایش تولید و صادرات نفت است.
وی ضمن گلایه از برخی اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام به خاطر رد کردن پیشنهاد مجلس در برنامه هفتم، موسوم به بند «ب» ماده ۳ برنامه که به صندوق توسعه ملی اجازه حضور و سرمایه‌گذاری در منابع نفت و گاز را می‌داد، اظهار داشت: وقتی برخی اعضای نهادهای تصمیم‌گیر خود درک کاملی از مفهوم ثروت‌زایی و ایجاد جریان سرشار ارزی را ندارند به طور طبیعی صندوق توسعه ملی نمی‌تواند خودش را در مسیر رشد قرار دهد و سپس موجب رشد کشور شود.
مهدی غضنفری با اشاره به وضعیت و موقعیت صندوق‌های ثروت نروژ و چین و امارات و منابع تحت مدیریت آنها در دنیا گفت: برخی از این نهادها در مقایسه با صندوق توسعه ملی بیش از چند برابر منابع را تحت مدیریت دارند و این نکته را به درستی دریافت کرده‌اند که ابتدا باید خود صندوق توسعه ملی منابع کافی به دست بیاورد تا بتواند با اهرم‌سازی منابع از آنها برای توسعه و پیشرفت کشور استفاده کند.
رییس صندوق توسعه ملی ضمن انتقاد از پیشنهادهایی که موجب کوچک شدن منابع تحت مدیریت صندوق می‌شوند، تاکید کرد: تسهیلاتی که ریسک عدم بازپرداخت دارند از جمله مواردی هستند که نه کمکی به توسعه کشور می‌کنند و نه به شکوفایی صندوق.
وی در پاسخ به اظهارنظر یکی از اعضای کمیسیون که به اصول بنیادی حکمرانی صندوق توسعه ملی اشاره کرده و گفته بود که صندوق توسعه ملی نتوانسته این اصول را اجرا و به آن وفادار بماند، اظهار داشت: اتفاقا قصد داشتم به این موضوع بپردازم، حال با تاکید شما، انگیزه بیشتری دارم. اجازه بدهید عرض کنم اصول هفت‌گانه فوق از سوی هیچ‌یک از مراجع بالادستی به ما ابلاغ نشده بلکه اینها از مجموعه سخنرانی‌های ما استخراج شده که در انتقاد از دولتمردان و تسهیلات‌گیرندگان و تصمیم‌گیران انجام شده بود. هم اینک سه سال است که ما تلاش می‌کنیم مفاهیم جدید این حوزه را بفهمیم و برای دیگران هم نقل کنیم. خلاصه مفاهیم درک شده را نوشته و از آنها اصول هفت‌گانه (اینجا) برای ممانعت از نابودی منابع صندوق را وضع کرده‌ایم.
در واقع این بخش از اصول حکمرانی صندوق که بر صیانت از منابع آن تاکید دارد برای ذی‌نفعان قدرتمندی نوشته شده که آینده را فدای حال می‌کنند. همه ما باید بدانیم اگر دارایی تحت مدیریت صندوق، هر سال بیشتر و بیشتر نشود، امکان پشتیبانی بیشتر و بیشتر از توسعه کشور و حفظ سهم نسل آتی وجود ندارد. همانطور که بنگاه و کشور و سایر بخش‌ها به توسعه نیاز دارند خود صندوق توسعه ملی هم به توسعه نیاز دارد. ما کلا ۱۶۰میلیارد‌دلار دارایی تحت مدیریت داریم حال آنکه صندوق‌های نروژ و چین و امارات هر یک ۱۰ برابر ما دارایی تحت مدیریت دارند. آنها حکمرانی این حوزه را آموخته‌اند اما ما می‌گوییم که مادرزادی حکمران هستیم؛ این هم نتیجه آن.
حمایت از صندوق توسعه ملی
در این نشست غلامرضا تاجگردون، رییس کمیسیون برنامه و بودجه مجلس نیز ضمن تاکید و تایید نکات مطرح شده از سوی مهدی غضنفری، رییس صندوق توسعه ملی از پیشنهاد وی استقبال کرد و گفت به زودی کارگروهی متشکل از هر دو نهاد برای رایزنی و همکاری بیشتر راه‌اندازی می‌شود تا به بازویی برای حمایت از صندوق توسعه ملی و ایجاد زمینه مناسب برای حضور این نهاد در طرح‌های توسعه‌ای کشور تبدیل شود.
در پایان این نشست اعضای کمیسیون حمایت خود را از سرمایه‌گذاری و مشارکت صندوق توسعه ملی در پروژه‌های نفت و گاز به ویژه میادین مشترک اعلام کرده و بر اهمیت این سرمایه‌گذاری‌ها در تقویت اقتصاد کشور تاکید کردند.
آینده صندوق
به نظر می‌رسد دو عامل و عنصر «کسری بودجه» و «تحریم» بر آینده صندوق اثرات منفی داشته باشد. همانطور که غضنفری توضیح داد دولت و به ویژه مدیران خرج در دولت و نیز نمایندگان شهروندان در مجلس قانونگذاری هنگام بودجه‌بندی درآمدهای خیالی قابل‌اعتنایی را در لایحه و قانون بودجه می‌گنجانند و به همین دلیل در اجرای بودجه با کمبود روبه‌رو می‌شوند. دولت در این وضعیت همانطور که بچه‌ها به قلک خود ضربه می‌زنند تا پس‌اندازشان را خرج کنند به منابع صندوق آسیب می‌زند و به شکلی از صندوق برداشت می‌کند.
نکته دیگر ادامه تحریم‌های نفت ایران است. تحریم‌ها درآمد ارزی را کاهش داده و دولت تلاش می‌کند در این وضعیت سهم صندوق را کاهش دهد که در حال حاضر نیز این اتفاق افتاده است. پیش‌بینی‌ها این است که در صورت ادامه همین سیاست‌ها در داخل و خارج منابع صندوق طمع دولت‌ها را برانگیزد و آن را به قلک تبدیل کند.
صندوق توسعه ملی متاسفانه به یک ماکت بیشتر شبیه است تا یک صندوق واقعی ثروت. در حالی که گفته می‌شود صندوق ثروت عربستان در سال 2030 بزرگ‌ترین صندوق ثروت خواهد شد و صندوق ثروت نروژ مالک صدها میلیارد دلار است اما صندوق توسعه ملی ایران ضعیف و ضعیف‌تر می‌شود.
