گلچینی از آیین‌ها و رسوم فراموش شده در دیار تالش

مجموعه: فرهنگ زندگی

آداب و رسوم مردم تالش

آداب و رسوم مردم تالش به عنوان نماینده اصالت و تداوم فرهنگ در گذر زمان

هدف اصلی این نوشته، بررسی جایگاه و قدمت اقوام تالش در زمان حاضر است؛ چه به صورت رسمی و چه به صورت غیررسمی، در ابعاد مختلف از جمله سنن، آداب و رسوم، گفتار، زبان، و آیین‌ها. این تحقیق از روش جمع‌آوری اطلاعات از منابع کتابخانه‌ها و مشارکت مشاهده‌ای و مصاحبه نوشتاری و گفتاری با مراجع اصلی و ثانویه، همچنین مردم و متخصصان بهره‌مند می‌شود. هدف نهایی این بررسی، روشن کردن جایگاه اقوام تالش در فرهنگ ایران از نظر تاریخ، آداب و رسوم، سنن، و سایر ابعاد فرهنگی است.

این اقوام، همانند سایر اقوام ایرانی، بر پایه باورها، عقاید، ارزشها و دارایی‌های خود استوار هستند که به عنوان بخشی از جنبه‌های مادی و قابل لمس تمدن به آنها اطلاق می‌شود. تالش نیز یکی از اقوام پراهمیت ایران است.

سرزمین تالشان، یک سرزمین کوهستانی با جنگل‌های انبوه و آب و هوای معتدل و بارانی، در حد فاصل بین کوه و دریاي مازندران واقع شده و شامل شهرستان‌های تالش، فومن، ماسال و رضوانشهر به صورت رسمی در استان گیلان جای دارد. بخش دیگر آن نیز به نام ایالت لنکران در جمهوری آذربایجان واقع شده است.

آداب و رسوم این قوم به خصوص ویژگی‌های خاصی دارند که آنها را از سایر اقوام ایران متمایز و به عنوان نماد برتر و بدیل بکری در فرهنگ ایران تبدیل کرده‌اند. این خصوصیات، هرچند که برای افراد خارج از این اقوام بسیار قابل تامل و جذاب هستند، اما بیشتر به دلیل بی‌بدیل بودن و زیبایی خاص خود، جذب توجه می‌کنند. این مطالب به منظور بررسی عمیق‌تر واکاوی از فرهنگ این اقوام ارائه شده‌اند. 

تاریخ و فرهنگ تالش

تاریخچه تالش

شهرستان تالش قدمتی طولانی دارد و همواره از آن به عنوان دومین شهرستان پرجمعیت استان گیلان با جمعیت ۲۰۰۶۴۹ نفر، یاد می‌شود. اهالی تالش از اقوام ایرانی تبار هستند و در زمان‌های قدیم محل سکونت خود را از البرز غربی در بخش جنوب شرقی جمهوری آذربایجان تا شمال غربی استان گیلان و استان اردبیل انتخاب کرده بودند.

حدود سال‌های ۳۶۰ میلادی اردشیر سوم به قوم تالش که در آن زمان با نام کادووس شناخته می‌شد، حمله کرد و همین امر باعث شد تالشی‌ها استقلال خود را از دست بدهند و به ناچار تحت حمایت دولت هخامنشیان درآیند. در دوره بعد از اسلام هم، مردم تالش که با نام طلیسان شناخته می‌شدند، اداره ولایت‌های مختلف شهرستان تالش را برعهده گرفتند و بر همین اساس، سلسله علویان روی کار آمدند. مردمان این سرزمین، نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری حکومت صفویان داشتند و طبق عهدنامه ترکمن‌چای هم بخش شمالی تالش از ایران جدا شد و به روسیه واگذار شد.

مدت زمانی اندک هم تالش حکومتی خودگردان به ریاست جمهوری علی‌اکرم همت‌زاده داشت که از نظر جغرافیایی، جمهوری خودگردان تالش-مغان، همه مناطق پایین رود ارس در جمهوری آذربایجان را در برگرفته بود.

آیین‌ها و سنن مردم تالش

 آداب و رسوم مردم تالش 

مردم تالش به عنوان یک جامعه با تاریخ اصیل و پرفراز و نشیب، در برابر هجوم بیگانگان به مرزها و بوم خود، توانسته‌اند اصالت و تاریخچه خود را حفظ کرده و تداوم آن را تضمین کنند. این جامعه، با فرهنگی مهربان و غنی، به زبان تالشی ارتباط برقرار می‌کند و اکثریت مسلمان بودن آنان از دو شاخه اصلی، شیعه و سنی، نشأت می‌گیرد.

یکی از ویژگی‌های جذاب این مردم، حفظ و برگزاری آداب و رسوم محلی است که از اهمیت بسیار زیادی برخوردارند. این آداب و رسوم در شهرها و روستاهای تالش به ثبات و پایداری خاصی دست یافته‌اند و در هر زمان و به مناسبت‌های مختلف، جشن‌ها و مراسمات مختلفی برگزار می‌شوند.

تالشی‌ها با افتخار و انگیزه زیاد در برگزاری این آیین‌ها شرکت می‌کنند. این مراسمات نه تنها ارتباط افراد را تقویت می‌کنند بلکه نمایانگر اصالت و عمق فرهنگ مردم این سرزمین هستند. از جمله آداب و رسوم محلی می‌توان به مراسمات مذهبی، جشن‌های ملی و فرهنگی، عیدی‌ها و جشنواره‌های مختلف اشاره کرد که در این دیار به دلیل تعهد و پایداری مردمان تالش به یادگار مانده‌اند. 

سنت‌های عید در تالش

افسانه چهارشنبه خاتون درآداب و رسوم مردم تالش 

افسانه چهارشنبه خاتون در تالش یک داستان محلی است که به شکل زیر روایت می‌شود: در هر صبح چهارشنبه سوری، خاتونی از چاه خانه‌های مردم تالش بیرون می‌آید. این خاتون به عنوان نمادی از جنبه‌های زنانه و زیبایی شناخته می‌شود، ولی بیشتر از همه،  برای سلامتی و خوشبختی افراد این منطقه اهمیت دارد.

برای اجرای این افسانه، یک ترکه از چوب سیب به دست کهنسال‌ترین فرد خانواده سپرده می‌شود. با استفاده از این ترکه، او ضربه‌ای به درهای خانه‌ها می‌زند تا اهالی را از خواب بیدار کند. این عمل به امید آن است که در طول سال، همگان سلامت و تندرست باشند.

مردم تالش اعتقاد دارند که خاتون چهارشنبه نمایانگر آبی است که از چاه به سطح می‌آید و تأکید دارد که پاکیزگی محیط و خانه‌ها بسیار مهم است. آن‌ها باور دارند که خانه‌های تمیز به برکت و روزی می‌انجامند.

چهارشنبه خاتون بر اساس باورهای محلی، توانایی برآورده کردن حاجات و آرزوهای خانواده را دارد. حتی برای نشان دادن این اعتقاد، مردم مقداری از غذاهای خاص چهارشنبه‌سوری را مثل کوکوسبزی و ترش تره را در گوشه‌ای از حیاط یا دامنه خانه قرار می‌دهند. امیدوارند که چهارشنبه خاتون، آخر شب این غذاها را بخورد و برکتی فراوان برای خانه و اعضای آن بیاورد.

جمع کردن شیرینی، شکلات ، آجیل و تخم مرغ  

در روزهای نوروز و عید در تالش، کودکان با شادی و سرزندگی به خانه‌های همسایه‌ها می‌رفتند. با آغاز سال نو، هر گروه از کودکان با دسته‌های چندنفره، کیسه‌های پارچه‌ای یا پلاستیکی در دست،  خانه به خانه می‌چرخند. با لبخندی روی لبانشان، از مردم  شیرینی، شکلات، آجیل و تخم مرغ برای آگله مزا می‌خواهند.

مردم با خوشحالی و دلنشینی کودکان را پذیرفته و اغلب آنها را به داخل منازل خود دعوت می‌کردند. در داخل خانه‌ها، با پذیرایی از کودکان، لحظات شادی و پرانرژی به وجود می‌آمد. در هنگام خداحافظی، مردم به هر کودک یک کیسه حاوی آجیل، برنج برشته شده، میوه، شیرینی و تخم مرغ می‌دادند.

این سنت و رسم، در گذشته جزء شادترین لحظات کودکان در روزهای عید بود و بازی‌های گروهی میان همسن و همسایه‌ها را ترویج می‌کرد. این رسم‌ها و سنت‌ها، با گذر زمان، به شکل‌ها و رخدادهای جدیدی تغییر کرده‌اند، اما هنوز هم یادآوری از ارتباط و اشتراک فرهنگی در جوامع محلی است.

میراث فرهنگی تالش

آگله مزا  یا بازی با تخم ماکیان یکی از رسوم مردم تالش

یک بازی محلی و رسمی در گیلان بوده که در گذشته مخصوصاً از چهارشنبه سوری تا سیزده بدر، بین کودکان و نوجوانان محبوب بوده است. این بازی به شکل زیر اجرا می‌شد:

تعیین شروع بازی:ابتدا یک شخص به عنوان آغاز کننده بازی تعیین می‌شد. این تعیین ممکن بود با استفاده از سکه یا یک روش دیگر انجام شود.

در دست گرفتن تخم ماکیان:بازیکنان در ۱۳ بدر، تخم ماکیان مثل تخم مرغ، اردک، غاز و بوقلمون را در دست می‌گرفتند.

ضربه به نقطه مشخص:هر بازیکن باید با تخم ماکیان خود، به یک نقطه خاص از تخم ماکیان ضربه وارد کند. این نقطه ممکن بود مشخصه خاصی باشد که توسط بازیکنان انتخاب می‌شد.

شکست تخم ماکیان:هدف از بازی این بود که با ضربه به نقطه مشخص، تخم ماکیان به شکلی شکسته شود. برنده بازی کسی بود که تخم ماکیان در دستش در اثر ضربه صحیح شکسته نشود. 

گسترش سفره عید ازآداب و رسوم مردم تالش

مردم تالش، همانند بسیاری از ایرانیان، در روزهای نوروز سفره‌های هفت سین مختلف می‌چیدند، اما با تزیین متفاوت. آنها یک سفره بزرگ را در سالن پذیرایی، که در خانه‌های سنتی به آن "بالاخانه" می‌گفتند، گسترانده و تزیین می‌کردند. این سفره حاوی انواع خوراکی‌ها و شیرینی‌ها بود.

در روز اول عید، مردان خانواده با یک دوره بازدید از خانه بزرگان خانواده شروع می‌شد. این گردش در منزل تمام افراد ادامه می‌یافت که گشت نوروزه نامیده می‌شد.

سفره عید در طول تعطیلات نوروز گسترده بود و مهمانان پذیرفته می‌شدند. در پایان روز سیزده بدر، زمانی که خانواده از گردش نوروزی خود بازمی‌گشتند، این سفره جمع می‌شد.

متأسفانه، بسیاری از آیین‌ها و سنت‌های این منطقه از گذشته تاکنون به فراموشی سپرده شده‌اند. این تغییرات بسیاری از اقتدارات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و تکنولوژیکی ایجاد شده‌اند. اما احیاء و حفظ برخی از این سنت‌ها و آداب می‌تواند نقش مهمی در حفظ هویت فرهنگی جامعه ایفا کند. 

مراسم عاشورا در تالش

آشنایی با آداب و رسوم مردم تالش در ماه محرم

از زمان واقعه جانگداز عاشورا در سال ۶۱ هجری، فرهنگ و زندگی گروهی مردم تالش با دگرگونی‌های زیادی مواجه شده است. تأثیر این واقعه عظیم کربلا بر فرهنگ ملل غیرقابل انکار است. امروزه، بسیاری از مسلمانان، به ویژه شیعیان، فرهنگ عاشورا را جزئی از فرهنگ بومی خود می‌دانند. این امر نشان‌دهنده تعامل نزدیک فرهنگ عاشورا با فرهنگ بومی هر منطقه و جوامع مختلف است و تفاوت‌های کمی در این تعامل رخ می‌دهد.

مقاله حاضر سعی دارد تا بخشی از مراسم تعزیت و عزاداری سرور و سالار شهیدان، حضرت حسین بن علی، در مناطق تالش ایران، به ویژه روستاهای دوردست این منطقه را شرح دهد. مراسم عزاداری امامزاده شفیع به عنوان نمونه معرفی شده و تشریح می‌شود. این مراسم شامل زیارت‌ها، آماده‌سازی مسجد و بقعه، عزاداری در طول محرم، زار زار و شام غریبان، مراسم آتش‌زدن خیمه، و مراسم علم واچینی است.

عشق و ارادت به حسین و یاران او، قوی‌تر از هر زمانی در دل شیفتگان این حضرت نشان یافته و فعالیت‌های مختلفی از جمله شستشوی مسجد و بقعه، زار زار و شام غریبان، آتش‌زدن خیمه، و علم واچینی به مناسبت ایام محرم انجام می‌شود. این مراسم‌ها نه تنها عناصر عزاداری و مذهبی دارند بلکه نمایانگر همبستگی و وحدت جامعه محلی نیز هستند.

برخی از مراسم شامل زار زار و شام غریبان، آتش‌زدن خیمه، و علم واچینی باز هم جزء معمولی از فرهنگ و سنت‌های محلی این منطقه به‌حساب می‌آیند. به عنوان مثال، زار زار صبح روز عاشورا با چرخش حول نزدیک‌ترین بقعه، مسجد و سینه زدن توسط نوجوانان و جوانان در حالی انجام می‌شود که شاخه‌های سبز شمشاد به سر و صورت مردم می‌زنند. همچنین، در مراسم آتش‌زدن خیمه، آتش به خیمه‌ها در عصر عاشورا اشعار و نواهای مذهبی همراه با سینه‌زنی و سنج‌نوازی همراه است.

به طور کلی، این مراسم‌ها علاوه بر انجام وظایف عبادی و عزاداری، به نمایانگری و نگه‌داری فرهنگ و میراث ملی این جامعه محلی نیز تبدیل شده‌اند. این موارد حاکی از اهمیت حفظ و ارتقاء فرهنگ و سنت‌های محلی و نقش فعال جوامع محلی در این فرآیند است.

سوالات متداول درباره آداب و رسوم مردم تالش

سوال ۱:چگونه مردم تالش جشنواره‌ها و مراسمات خود را برگزار می‌کنند؟

مردم تالش با پایداری و علاقه بسیار زیادی به برگزاری جشنواره‌ها و مراسمات فرهنگی هستند. این مراسمات شامل مراسمات مذهبی، جشن‌های ملی، و جشنواره‌های مختلف فرهنگی و هنری می‌شود که به مناسبت‌های مختلفی همچون نوروز، عیدها و جشنواره‌های محلی برگزار می‌شوند.

 سوال 2. آیا آداب و رسوم مردم تالش تأثیری بر سبک زندگی روستایی دارد؟

بله، آداب و رسوم مردم تالش به طور مستقیم بر سبک زندگی روستایی آنان تأثیر می‌گذارد. این آداب و رسوم در مراسمات مختلف، کارهای روزمره، و حتی در معماری و نحوه‌ی زندگی خانوادگی مردم تالش مشاهده می‌شود.

سوال ۳: چه مراسم‌هایی در طول ماه محرم در مناطق تالش برگزار می‌شود؟

مراسم‌هایی مانند زار زار و شام غریبان، آتش‌زدن خیمه، و علم واچینی در طول ماه محرم در مناطق تالش برگزار می‌شوند که عناصری از فرهنگ و سنت‌های محلی را به تصویر می‌کشند.

سوال ۴: چگونه می‌توانیم از آداب و رسوم مردم تالش به عنوان تجربه‌ای فرهنگی برای مسافرت به این منطقه بهره‌مند شویم؟

برای بهره‌مندی از تجربه‌های فرهنگی مردم تالش، می‌توانیم در مراسمات و جشنواره‌های محلی شرکت کنیم، با مردم محلی ارتباط برقرار کنیم و سعی در درک عمیق‌تر از مفاهیم و نمادهای آداب و رسوم محلی داشته باشیم.

سوال ۵: مردم تالش چه نقشی در حفظ و ارتقاء فرهنگ و سنت‌های محلی در ماه محرم برعهده دارند؟

فعالیت‌هایی مانند شستشوی مسجد و بقعه، زار زار و شام غریبان، آتش‌زدن خیمه، و علم واچینی نه تنها وظایف عبادی و عزاداری دارند بلکه به حفظ و ارتقاء فرهنگ و سنت‌های محلی نیز کمک می‌کنند.

سخن پایانی مقاله درباره ی آداب و رسوم مردم تالش  

در پایان این بررسی از آداب و رسوم مردم تالش، نه تنها شاهد ثبات این سنن و فرهنگ‌ها در گذشته بلکه نیز شاهد تلاش برای احیای و ارتقاء آنها در حال حاضر هستیم. امیدواریم که این مقاله به نگاهی گسترده‌تر نسبت به زندگی مردم این ناحیه از ایران انجامیده باشد و از فرهنگ گنجینه‌ای که تاکنون حفظ شده است، بهره‌مند گردیده باشید.

گردآوری: بخش فرهنگ و هنر بیتوته