نگاهی به جشن‌های سنتی و آیین نوروز در روستای چشمیدر

مجموعه: فرهنگ زندگی

آیین نوروز

رسوم و سنت‌های آیینی: آیین نوروز در روستای چشمیدر

آیین نوروز روستای چشمیدر

نوروز، از جشن‌ها و جشنواره‌های باستانی و مهم در  فرهنگ ایرانی است که هر ساله با ورود به فصل بهار، زندگی و امید جدیدی را به همراه دارد. این جشن، نه تنها نماد آغاز سال نو در تقویم ایرانی است، بلکه نمایانگر پیوند عمیق مردم با طبیعت، فرهنگ، و سنت‌هایشان می‌باشد. از جمله جوامعی که این جشن را با شادی و پرشوری جشن می‌گیرند روستای چشمیدر در کردستان است. که در اینجا، ما به بررسی جشن نوروز در روستای چشمیدر یکی از مناطق زیبا و زندهٔ کردستان، خواهیم پرداخت. این روستا، که در غربی‌ترین نقطه کردستان و در منطقه اورامان ژاورود واقع شده است، با دارا بودن فرهنگ و سنت‌هایی متمایز، جشن نوروز را به شکلی خاص و منحصر به فرد جشن می‌گیرد.

خاستگاه تاریخی عید نوروز در چشمیدر

خاستگاه تاریخی عید نوروز 

عید نوروز یکی از عیدهای کهن است که هنوز بعد از گذشت چند هزار سال ساری و جاری است و با شکوه و عظمت برگزار می‌شود. اگرچه در مورد نوروز، تاریخ آن، منشأ و چگونگی پیدایشش پژوهش و تحقیقات متعدد انجام شده است، اما هنوز درباره آغاز و چگونگی پیدایش و ابتدای آن توافق و اجماع نظری وجود ندارد و این ناشی از قدمت و دیرینگی نوروز و همچنین فراگیری آن است که بسیاری از اقوام و ملل آن را متعلق به خود می‌دانند. بااین‌حال، آنچه مسلم است، عید نوروز عیدی متعلق به فلات ایران و اقوام و مللی است که در این فلات زندگی می‌کنند و خود را در چگونگی پیدایش آن سهیم می‌دانند.

مراسم نوروز در روستای چشمیدر

 عید نوروز در میان جمعیتی زیاد در فلات ایران از هندوستان تا آناتولی و از خلیج فارس گرفته تا قفقاز برگزار می‌شود، نکته مهم دیگر این است‌ که عید نوروز مجموعه‌ای از اعیاد کهن دیگر را در بر گرفته که همه آنها را اکنون با نام عید نوروز می‌شناسیم و در نوروز ادغام شده‌اند؛ زیرا عید نوروز بعد از گذشت چندین هزار سال به‌عنوان کهن‌ترین عید به رسمیت شناخته‌شده و در جهان برگزار می‌شود.

 روایت شده است: عیدی که هم‌اکنون در روستاهای چشمیدر، دیوزناو، پالنگان، الک، دره‌تفی و بسیاری از روستاهای اورامانات برگزار می‌شود و مردم ما از آن به‌عنوان عید نوروز یاد می‌کنند، در‌واقع بازمانده آیین «زن‌خدایی» است.

این عید در طول تاریخ در مناطق مختلف فلات ایران و به‌ویژه در منطقه زاگرس اواخر بهمن تا اوایل دهه اول اسفند برگزار می‌شد و این موضوع در منابع تاریخی نیز به آن اشاره شده است. به‌عنوان مثال ابوریحان بیرونی هزار سال پیش اشاره می‌کند و می‌گوید: عید زن‌خدایی مختص به زنان عفیف، پاکدامن و خیرخواه و زنانی است که عاشق همسران خود بوده‌اند که در مناطق مختلف ایران و به‌ویژه شهرهای پَهله و شهرهای دربرگیرنده منطقه زاگرس برگزار می‌شود. به استناد منابع تاریخی تشریح شده است که عید زن‌‌خدایی در‌واقع جشن سپندارمز است که هم‌اکنون در روستاهای مذکور برگزار می‌شود، اما چون هزاران سال از این عید می‌گذرد و قدمتی تاریخی و کهن دارد، مردم از این عید به‌عنوان عید نوروز یاد می‌کنند؛ درحالی‌که در‌واقع عیدی به نام عید سپندارمز است که به دوران زن‌سالاری مرتبط است و بازمانده آیین و رسوم میترا در منطقه زاگرس و سراسر فلات ایران است.

عید سپندارمز بعد از به حاشیه رفتن آیین میترا و قدرت‌گرفتن آیین زرتشت باز ارزش و احترام خود را میان مردم از دست نداد و مردم ساکن در فلات ایران و به‌ویژه زاگرس، احترام خاصی برای این عید قائل بودند و حتی یکی از امشاسپندان زرتشت به نام فرشته موکل زمین و زنان پارسا با همین نام سپندارمز نام‌گذاری شد.

روایت شده ؛ اگر عید سپندارمز یا سپندارمت ریشه‌یابی لغوی شود، از دو بخش سپند و آرمئیتی (زمین) تشکیل شده است؛ به معنای «فروتن و بردباری» و عید فروتنی و پاکی و درست‌مَنشی است. این واژه، واژه‌ای سانسکریتی است که در کتاب «وداها» هم آمده به معنی آرمئیتی (زمین) است؛ زیرا زن که مادر است و زمین نیز به‌عنوان مادر فرض شده است. از این‌رو این عید به این عنوان نام‌گذاری شده است. 

سنت‌های عید نوروز چشمیدر

جشن باستانی نوروز در روستای چشمیدر

جشن باستانی نوروز در روستای چشمیدر در کردستان یک رویدادی است که از نسل به نسل به ارث رسیده و تغییراتی در فرم و ساختار آن ایجاد شده است، اما محتوای آن از قدیم تاکنون همان رقص و آتش‌افروزی برای اعلام شادی و جشن باستانی نوروز باقی مانده است. این جشن هر سال در چهارم اسفندماه در اورامان ژاورود با مرکزیت روستای چشمیدر برگزار می‌شود.

اهمیت آیین‌های محلی در ایران

از زمانی که مردان و زنان سالخورده این روستا به یاد دارند، مراسم نوروز در چشمیدر به شکلی متفاوت بوده است. در گذشته، مردان به‌ویژه جوانان از دوم اسفندماه به دشت و کوه می‌رفتند، هیزم‌های بلوط را بر پشت‌بام‌ها تلنبار می‌کردند و در روز چهارم اسفند با روشن کردن آتش بر پشت‌بام‌ها، همه با هم در کنار هم رقصیده و جشن می‌گرفتند. این جشن به مناسبت جوانه‌زدن درختان، ذوب برف از رشته‌کوه‌ها و شروع به روان شدن آب بوده است و همچنان به عنوان نماد سال تحویل و آغاز نوروز محسوب می‌شود.

عادات و رسوم نوروزی روستای چشمیدر

امروزه، علاوه بر رقص و شادی مردم، سماع لباس‌های رنگارنگ زنان و دختران و رقص‌های شاد کردی زیباست که با تابش نور خورشید زیر آسمان آبی چشمیدر می‌تابد و زیبایی جشن را دو چندان می‌کند. در این جشن، با نمایش لباس‌ها و مدل‌های مختلف، اتحاد و همبستگی مردم به نمایش گذاشته می‌شود. این رقص و شادی نشان‌دهنده وحدت و همدلی است که با همبستگی در حرکت‌های گرم و صمیمی به نمایش درآمده و همچنین نمادی از اتحاد، تعاون و همدلی است.

جشنواره‌های نوروزی روستای چشمیدر

به گفته «کورده وان بوستان»، بنیان‌گذار انجمن آیین سنتی هه لپه رکی در استان کردستان، در ایران ۱۰۹ نوع آیین سنتی هه لپه رکی وجود دارد که از این تعداد، ۶۴ نوع مربوط به کردهای ایران است و جشن نوروز در چشمیدر یکی از مهم‌ترین این آیین‌هاست که به عنوان یکی از عظیم‌ترین جشن‌های باستانی مورد توجه قرار می‌گیرد.

جشن نوروز در چهارم اسفندماه، ۲۵ روز پیش از سال تحویل آغاز می‌شود، نوروز به نقطه‌ای به نام اعتدال بهار (برج فلکی حمل) می‌رسد. ارتفاعات شاهو همچنان با برف‌های بلورین  درخشان هستند و سرمای زمستانی به دامنه‌های وسیع این کوه‌ها می‌رسد.

رقص و شادی، به همراه ترانه‌های شاد کُردی، جشن نوروز را به یاد می‌آورند و مردمان این روستا، همه با هم و با دستمال سرچوپی در دست، به رقص و شادمانی می‌پردازند.

مراسم محلی نوروز روستای چشمیدر

این جشن نوروز، گرچه تاریخ دقیقی ندارد، اما همچنان به عنوان یکی از جشن‌های باستانی و مهم فرهنگ این منطقه، باقی مانده است و شادی و رقص آن، همچون پرهای رنگین طاووس، بر زمین خاکستری این روستا می‌پاشد.

فرهنگ و سنت‌های ایرانی در کردستان

رقص مشعل 

مراسم رقص مشعل در نقطه‌ای در حد فاصل جاده سنندج-مریوان و سه‌راهی لنگریز، در مسیر امتداد سه روستای لنگریز، بوریدر برگزار می‌شود. از صبح زود، زمانی که آفتاب از گردنبند طولانی و بلند شرقی شاهو به سوی چشمیدر می‌تابد، جشنی فراگیر و شاداب آغاز می‌شود.

در این جشن، مردم از هر رده و سنی از جوانان تا کودکان، همگی به میدان مسطح تپه کدخدا می‌آیند و در حرکتی پرانرژی و شاداب، به رقص و شادی می‌پردازند.  

پذیرایی از میهمانان نیز بخش مهمی از این جشن است. در هر خانه‌ی روستایی باز است و صاحبان خانه‌ها به احترام با لباس‌های محلی ایستاده و میهمانان را به خانه‌هایشان دعوت می‌کنند. این پذیرایی با غذاهای محلی و سنتی همراه است.

مراسم سنتی در روستای چشمیدر

تصاویر آیین نوروز روستای چشمیدر

مشعل آتش نیز بخش جذابی از این جشن است.در وسط میدان هه لپه رکی مردان، گروهی ۱۲‌نفره متشکل از «شش زن و شش مرد» به شکل نیم‌هلال ماه به ترتیب جنسیت ابتدا زن بعد مرد پشت سر هم با عَلَم مشعل‌های خاموش، با فاصله ۵۰‌سانتی‌متر از هم قرار می‌گیرند؛ چهار تا پنج دور هلهله‌کنان به گرد هیزم بلوط که به شکل معماری پلکانی خانه روستایی مناطق اورامانات هِرم قلعه‌ای در نقطه ثقل مرکزی میدان رقص مردان چیدمان شده است، می‌چرخند و در یک نقطه به شکل اهرام ثلاثه، انتهای دسته مشعل را می‌گیرند و سَر مشعل‌های خاموش را به هم مماس می‌کنند.

عکس آیین نوروز روستای چشمیدر

پیرمردی مشعل‌ها را آتش می‌زند و هیاهو و غلغله پرپا می‌شود. موسیقی و صدای شادی مردان و زنان در آسمان می‌پیچد. آتش زبانه می‌کشد و سُرخی نوروز چشم چشمیدر در آسمان باستانی تاریخ ضبط می‌شود. 

جشن‌های سنتی روستای چشمیدر

سوالات متداول درباره آیین نوروز در روستای چشمیدر

۱. آیا آیین نوروز در روستای چشمیدر تفاوتی با سایر مناطق دارد؟

بله، آیین نوروز در روستای چشمیدر دارای ویژگی‌ها و رسوم محلی خاصی است که از سایر مناطق ممکن است متفاوت باشد. این آیین به روایت مردم محلی از تاریخ و فرهنگ خاصی برخوردار است که به ویژه در این منطقه رعایت می‌شود.

۲. چه مراسم‌ها و جشن‌هایی در آیین نوروز در روستای چشمیدر برگزار می‌شود؟

مراسم‌ها و جشن‌های آیین نوروز در روستای چشمیدر شامل آماده‌سازی هفت‌سین، پخت غذاهای محلی، رقص و شعرخوانی در میان مردم، بازی‌های محلی و مسابقات ورزشی است. این مراسم‌ها به منظور جشن‌گرفتن و گذراندن اوقات شاد و خوش با دوستان و خانواده برگزار می‌شود.

۳. چه معنی و اهمیتی در آیین نوروز در روستای چشمیدر قائل می‌شوند؟

آیین نوروز در روستای چشمیدر از نظر مردم محلی دارای اهمیت و ارزش فرهنگی و اجتماعی بسیاری است. این آیین نه تنها به مناسبت فرا رسیدن فصل بهار و نوبت عید نوروز، بلکه به عنوان نمادی از انس با محیط زیست و روحیه انسانیت در نظر گرفته می‌شود.

۴. چگونه آیین نوروز در روستای چشمیدر تأثیرگذاری روی فرهنگ و هویت این منطقه داشته است؟

آیین نوروز در روستای چشمیدر به عنوان یکی از پرکاربردترین و پرطرفدارترین رویدادهای فرهنگی و مذهبی این منطقه شناخته می‌شود. این آیین تأثیر مستقیمی بر فرهنگ و هویت مردم محلی داشته و از جمله مولفه‌های مهم آنها محسوب می‌شود.

۵. آیا مراسم‌های آیین نوروز در روستای چشمیدر در طول زمان تغییر کرده است؟

بله، همانطور که در طول زمان فرهنگ و رسوم مردم تحت تأثیر عوامل مختلف تغییر می‌کند، مراسم‌های آیین نوروز در روستای چشمیدر نیز ممکن است تغییراتی را تجربه کرده باشد. این تغییرات ممکن است به دلیل تغییر در شرایط اجتماعی، اقتصادی یا فرهنگی رخ داده باشد.

سخن آخر آیین نوروز در روستای چشمیدر

با وجود تغییراتی که در زمان‌ها و فرهنگ‌ها رخ می‌دهد، آیین نوروز در روستای چشمیدر همچنان به عنوان یکی از مهمترین مراسم‌های محلی باقی می‌ماند. این مراسم، نه تنها نشان‌دهنده ارزش‌ها و اعتقادات عمیق مردم این منطقه است، بلکه نمایانگر همبستگی و انسجام اجتماعی آنها نیز می‌باشد. از این رو، حفظ و گسترش این آیین از اهمیت بسزایی برخوردار است تا میراث فرهنگی این روستای ارزشمند به نسل‌های آینده منتقل گردد و در دوران‌های آینده نیز باقی بماند.

گردآوری: بخش فرهنگ و هنر بیتوته