آشنایی با چاپ کلاقه ای یا باتیک ؛ قدیمی ترین هنر چاپ سنتی

مجموعه: هنرهای دستی و ترسیمی

آشنایی با چاپ کلاقه ای یا باتیک

همه چیز درباره چاپ کلاقه ای یا باتیک

 چاپ کلاقه ای که یک نوع روش چاپ بر روی پارچه است از قدیمی ترین انواع هنر چاپ سنتی می باشد. این هنر چاپ از قدیم الایام تا به امروز در کشورهای آسیایی از قبیل ایران، اندونزی، تایلند، سریلانکا و هند کاربرد دارد. مهم ترین مراکز تولیدکننده ی این هنر، شهرهای تبریز و اسکوی آذربایجان می باشند. در این شهرها به این هنر، کلاقه و باتیک که واژه ای اندونزیایی است می گویند. 

چاپ کلاقه ای به این صورت است که با استفاده از واکس و عملیات های رنگرزی، طرح و رنگ مورد نظر را روی بر روی پارچه پیاده می کنند. عموما بیشترین پارچه ای که در این هنر چاپ، مورد استفاده قرار می گیرد پارچه ی ابریشم است. یکی از مهم ترین شاخصه های این هنر این است که تمام تار و پود پارچه، آغشته به واکس می شود و در نتیجه هر دو روی پارچه، به طور یکسان، منقوش به طرح و رنگ می شوند.

معرفی چاپ کلاقه ای یا باتیک

رنگ های به کار رفته در این هنر نیز، عموما از رنگ های گیاهی هستند که از مهم ترین آن ها می توان به رنگ های گیاهی روناس، اسپرک، پوست انار و زردچوبه اشاره نمود. یکی از زیبایی ها و ویژگی های منحصر به فرد این هنر چاپ، ایجاد رگه های رنگی است.

در حین عملیات رنگرزی بر روی پارچه، واک ها شکسته می شوند و از این شکست ها، رنگ ها به پارچه نفوذ پیدا می کنند که سبب ایجاد این رگه های رنگی زیبا در پارچه می شوند.

حال اگر تمایل دارید اطلاعات خود را در مورد این نوع چاپ و لوازم و مصالح مورد نیاز آن، افزایش دهید می توانید با ما در ادامه ی مطلب همراه باشید.

چاپ کلاقه ای چیست؟

در واقع هنر چاپ کلاقه یا کلاغه ای، یک هنر رنگرزی غیر مستقیم بر روی انواع پارچه است که در آن، از مهر و ماده ای مقاوم، برای طراحی و تزئین پارچه های ابریشمی و سایر پارچه های نازک و ظریف، استفاده می کنند. ریشه ی اصلی این هنر که در آن از ماده ای مقاوم استفاده می کنند به کشورهای جنوب غرب آسیا برمی گردد. در کشور ما به جای این ماده ی مقاوم از مواد دیگری همچون، صمغ، موم، پارافین و پیه استفاده می کنند.

این چاپ سنتی، انواع مختلفی دارد و طی چند مرحله انجام می شود. همچنین، این نوع چاپ، با استفاده از ابزارها و وسایل مخصوص و مختلفی انجام می گیرد که یکی از مهم ترین آن ها ابزاری به نام تیان می باشد. این ابزار، یک وسیله ی فلزی به مانند قیف نازک است. قلم مو، مهر و کارگاه چوبی، از دیگر تجهیزات و ابزار این هنر چاپ می باشند.

از دیگر ویژگی های این هنر چاپ سنتی، داشتن روش های چاپ متنوع است که از جمله ی آن می توان به روش های چاپ مستقیم، برداشت، با شابلون، نقاشی روی پارچه ی ابریشمی، تار عنکبوتی، قلم مویی، چاپ بدون رنگرزی و چاپ باندا یا پیچشی اشاره کرد. استاد گنجینه، از معروف ترین اساتید ایرانی است که در این سبک، فعالیت دارند.

از مهم ترین تولیدات و صنایعی که با استفاده از هنر چاپ کلاقه ای تولید و به بازار عرضه می شود می توان به محصولاتی همچون روسری، رومیزی، شال و شال گردن و پارچه های ابریشمی اشاره کرد. در حال حاضر این محصولات به کشورهای مختلفی همچون آلمان، آمریکا، ترکیه، ترکمنستان و آذربایجان صادر می شوند.

چاپ کلاقه ای یا باتیک چیست؟

انواع چاپ کلاقه یا باتیک

به طور کلی این هنر چاپ سنتی به سه دسته ی چاپ مهری، چاپ بدون مهر و چاپ تلفیقی تقسیم می شود. چاپ بدون مُهر خود به سه دسته ی چاپ تار عنکبوتی یا تَرَک موم، چاپ گره خورده یا پیچان و کوک زدن و نقاشی تقسیم می شود. 

در میان انواع چاپ های کلاقه ای، چاپ بدون مهر مثل چاپ گره خورد از قدمت و سابقه ی بیشتری، نسبت به سایر انواع این چاپ برخوردار است. 

ابزار و وسایل مورد نیاز برای چاپ کلاقه ای

برای این نوع چاپ، به ابزار و وسایل مختلف و زیادی نیاز دارید. به همین وسایل مورد نیاز چاپ کلاغه ای به سه دسته ی زیر تقسیم بندی شده اند:

• ابزار مورد نیاز برای آماده سازی پارچه: اتو و میز اتو، ریسمان یا طناب، گیره های لباس، سوزن و قیچی، ظرف مسی کوچک برای جوشاندن زاج، میز کار، قاب چوبی یا همان چهارچوب برای کشیدن پارچه و میخ و چکش

• ابزار مورد نیاز برای ساخت مهر: انواع میخ و چکش، تخته های سه لایی، کمان اره مویی، سنجاق های ته گرد، طرح های کاغذی، چسب، دسته چوبی و گیره

• ابزار مورد نیاز برای اجرای نقش: برای اجرای نقش، وسایل و ابزارهایی همچون اتو، میز کار، منبع حرارتی، پاتیل های رنگرزی، منگنه یا همان غلتک های داغ، ظرف مسی برای داغ کردن ماده ی مقاوم، اسفنج مرطوب و ظرف های مخصوص برای شستشوی پارچه با بنزین نیاز می باشد.

مواد مورد نیاز چاپ کلاقه ای یا باتیک

مواد و مصالح مورد نیاز برای چاپ کلاقه ای

این هنر چاپ سنتی، علاوه بر ابزارهای زیاد و متنوع، به مواد و متریال های خاصی هم نیاز دارد که از جمله ی ﺁن ها می توان به پارچه های ابریشم تک رنگ، پارچه های توری یا ارگانزا، ماده ی مقاوم از قبیل صمغ، موم، پارافین، سقز، پیه و ...، صابون، رنگ های مخصوص پارچه، نفت یا بنزین، زاج، آب، نخ، چسب و روزنامه یا کاغذهای باطله اشاره کرد.

مراحل تولید چاپ کلاقه ای با باتیک

مراحل تولید چاپ کلاقه ای به چه صورت است؟

به طور کلی، تولید تمام انواع چاپ های کلاقه ای شامل دو مرحله ی اصلی هستند که عبارتند از:

آماده کردن پارچه ی ابریشمی

این مرحله خود شامل مراحل زیر می باشد:

• در ابتدا پارچه را خوب می شوییم تا موادی که در کارخانه به آن زده اند از بین برود. برای این کار لازم است پارچه، در مدت زمانی مشخص، در آب ولرم، خیس بخورد.

• سپس، پارچه را به مدت 2 تا 3 ساعت در زاج سفید قرار می دهیم تا پارچه، رنگ پذیر شود. به این کار در اصطلاح، دندانه کردن پارچه می گویند. این کار برای تثبیت و رنگ پذیری بیشتر الیاف پارچه است.

• سپس پارچه را خشک می کنیم.

• چین و چروک های پارچه را با اتو از بین می بریم.

• برای اینکه این پارچه در چاپ استفاده شود تور ارگانزا را به پارچه ی ابریشمی می دوزیم.

آماده کردن مهر یا قالب

آماده سازی مهر یا قالب در چاپ کلاقه ای در دو مرحله، انجام می گیرد که عبارتند از:

• مرحله اول: ابتدا نقش مورد نظر را روی یک کاغذ نازک یا کاغذهای روغنی ترسیم می کنیم. 

• مرحله دوم: کاغذ منقوش به طرح را بر روی یک تخته ی سه لایی می چسبانند.

سپس باید این تخته، بریده شود که برای این کار به ابزارهایی چون، کمان اره مویی، سوهان فلزی، درفش، مته دستی، چکش، میخ سایه پنج و سنجاق ته گرد نیاز می باشد. بعد از ایجاد طرح روی این تخته، باید این تخته بر روی تخته ی صاف دیگری که اندازه ی آن بزرگتر از طرح است چسبانده شود. با این کار، یک طرح برجسته به ضخامت یک تخته سه لایی، بر روی یک تخته صاف ایجاد می شود.

چاپ کلاقه ای

در نهایت باید متذکر شویم چاپ کلاقه ای دارای رنگ های مختلف و نقش های متنوع است که بر روی پارچه های ظریف، انجام می گیرد. عموما پارچه هایی که در این چاپ سنتی مورد استفاده قرار می گیرند دارای نقش های انتزاعی هستند اما می توان هر گونه طرح و نقشی را بر روی آن ها اجرا نمود. 

گردآوری : بخش فرهنگ و هنر بیتوته