سایه سنگین فرونشست و بحران خاک در ایران/ فرسایش خاک ۷ برابر میانگین جهانی
- مجموعه: اخبار اجتماعی
- تاریخ انتشار : جمعه, 19 فروردين 1401 19:53
به گزارش ایلنا، بخش آب سازمان ملل شعار روز جهانی آب در سال 2022 را « آب زیرزمینی، مرئی شدن نامرئی» تعیین کرده است. موضوعی که در ایران شاید با 130 میلیارد متر مکعب کسری مخازن آبخوان‌ها، مطرح شدن 500 دشت از 609 دشت کشور با عنوان ممنوعه و فرونشست زمین که هر روز زنگ خطرها را بلندتر به صدا درمی‌آورد در آینده‌ای نه چندان دور به ابرچالش تبدیل شود. در هر حال امسال مأموریت کسانی که روز جهانی آب را بزرگ می‌دارند، مرئی کردن آب زیرزمینی به عنوان منبعی نامرئی است، چراکه اگرچه بیشترین منبع آب شیرین زیر پای انسان‌ها نهفته است کمتر کسی از میزان تأثیر آن باخبر است و حتی نادانسته و دانسته این ذخیره مهم را به انحای مختلف نابود می‌کنیم.
در همین ارتباط ابراهیم رئیسی در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی ایلنا، اظهار داشت: چون آب‌های زیرزمینی جلوی چشم نیستند انسان‌ها نمی‌دانند که چطور این آب‌ها از بین می‌روند، تالاب، رودخانه و چشمه اگر خشک شود و از بین برود به چشم می‌آید اما در مورد پایین رفتن سطح آب سفره‌های زیرزمینی و کاهش میزان آن در جهان و کشور کسی خبر ندارد و باید منتظر باشیم که عوارضی بوجود آید تا ما متوجه آن شویم، وقتی سطح آب چاه پایین می‌رود، یک کشاورز متوجه می‌شود و برای اینکه این کمبود را مرئی کند عمق چاه را افزایش می‌دهد، بنابراین یکی از روش‌هایی که افت آب زیرزمینی را مرئی می‌کند و ما متوجه می‌شویم که به طور تکنیکی چه اتفاقی افتاده عمیق‌تر شدن چاه‌های تامین آب در بخش کشاورزی است.
وی با بیان اینکه ما در کشوری زندگی می‌کنیم که 60 درصد آب مصرفی از آب‌های زیرزمینی تامین می‌شود و آنچه جاری است فقط 40 درصد است یعنی ما 60 درصد آب را نمی‌بینیم، افزود: جدای از موضوع تکنیکی و فنی برای اینکه آب مرئی شود یک روش دیگری هم برای مرئی کردن آب‌های زیرزمینی وجود دارد و آن اقتصاد آب و بطور اخص اقتصاد آب زیرزمینی است، ارزش آب زیرزمینی برخلاف مباحث اقتصادی آب سطحی که بیشتر مصارف آن را در قالب کشاورزی و شرب می‌بینیم، ارزش غیراستفاده‌ای خیلی مهمی هم دارد. وقتی آبخوان‌ها از آب پر باشند می‌توانند فشار زیاد وارده بر زمین را تقسیم کنند و همین باعث می‌شود با گسترش شهرها فشارهایی که بر پوسته زمین وارد می‌شود، پخش شود.
این کارشناس حوزه آب تصریح کرد: یکی از مشکلات مهمی که خالی شدن سطح آب‌های زیرزمینی ایجاد می‌کند فرونشست زمین است و این مسئله هیچوقت در ارزش اقتصادی آب زیرزمینی مورد توجه قرار نگرفته است، در حالی که ارزش اقتصادی آب زیرزمینی خدمات غیر استفاده‌ای زیادی از جمله تامین آب و سلامت خاک ارائه می‌کند، یعنی اگر روی حفظ آب زیرزمینی متمرکز نشویم از بحران آب عبور کرده و به بحران خاک می‌رسیم و فرونشست زمین یکی از اثراتی است که عدم توجه به آب زیرزمینی در پی دارد.
وی با بیان اینکه تمرکز بر اقتصاد آب زیرزمینی در راستای شعار امسال روز جهانی آب است، خاطرنشان کرد: زمانی ما به آب زیرزمینی تجدیدپذیر می‌گفتیم، زیرا میزان ورودی با میزان مصرف تناسب داشت، اما وقتی میزان برداشت از ورودی بیشتر شود به شرایط غیرتجدیدپذیر می‌رسیم، اکنون 130 میلیارد متر مکعب کاهش سطح منابع آب زیرزمینی داریم که اگر قرار باشد به حالت قبل برگردد ابتدا باید این 130 میلیارد متر مکعب کسری را جبران کنیم، فراموش نکنیم که حتی به طور تجمعی هر سال هم به این رقم اضافه‌تر می‌شود یعنی میزان برداشت از میزان بارگذاری سفره‌های آب هرساله بیشتر می‌شود.
رئیسی تاکید کرد: ما نمی‌توانیم آبی به آبخوان‌ها بازگردانیم مگر اینکه مصرف را کم کنیم در غیر این صورت آبی وارد آبخوان نمی‌شود، یعنی باید میزان مصرف مهمترین مصرف‌کننده آبخوان یعنی کشاورزی را تحت‌تاثیر قرار دهیم، کشاورزان برای معیشت و حفظ محصول از آبخوان‌ها برداشت می‌کنند در یک برنامه حفظ آب‌های زیرزمینی باید رابطه درستی بین آب، غذا و معیشت مردم ایجاد شود، از یک طرف کشور برای غذا نیاز به آب دارد در عین حال کشاورز برای معیشت نیاز به کشاورزی دارد، اگر قرار باشد سیاست ما حفظ منابع آب زیرزمینی باشد جدا از افزایش بهینه مصرف مدتی باید با حفظ معیشت، کشاورزان استفاده از این آب قدغن شوند و از راه‌های دیگر درآمد کسب کنند.
وی خاطرنشان کرد: بی‌شک نقش مشارکت مردم در حفظ منابع آب زیرزمینی بسیار مهم است و صرفا با دستورات دولتی این امکان وجود ندارد شاید راه‌حل رویایی حکمرانی خوب آب در کشور باشد، به آب زرزمینی به شکل آب نگاه نکنیم به آب زیرزمینی به شکل آبخوان و بحران فرونشستی که می‌تواند به زیرساخت‌های اساسی کشور مثل جاده‌ها، ریل را‌ه‌آهن، لوله‌های آب و گاز آسیب وارد کند، نگاه کنیم.
فرسایش خاک در ایران ۷ برابر میانگین جهانی
رئیس گروه تحقیقات و مهندسی حفاظت از آب و خاک گفت: میانگین سالیانه فرسایش خاک در جهان 2.2 تن در هکتار است این در حالیست که در ایران متوسط سالیانه فرسایش خاک در کشور با توجه به بررسی‌ها اخیر حدود 16.5 تن در هکتار است و این نشان می‌دهد که بیش از 7 برابر میانگین جهانی در ایران خاک فرسایش می‌شود.
وی با بیان اینکه در بحث فرسایش خاک، فرسایش مجاز و فرسایش قابل تحمل اهمیت ویژه دارد، تصریح کرد: فرسایش خاک و بازتولید آن تحت تاثیر شرایط اقلیم خاص آن منطقه است و از آنجایی‌که حدود 80 درصد از کشور در اقلیم خشک واقع شده است همچنین بیش از 70 درصد از سازندهای زمین شناسی که بستر تولید خاک را تشکیل می‌دهند فرسایش پذیرند از این‌رو میزان خاک‌زایی در ایران نسبت به نرم جهانی پایین‌تر است به همین دلیل اراضی کشور به‌شدت در معرض فرسایش خاک قرار گرفته‌اند.
پیروان درباره دلایل میزان فرسایش خاک در کشور، گفت: شرایط اقلیمی، وضعیت زمین‌شناسی و سنگ بستر خاک به لحاظ طبیعی در بعد فرسایش خاک تاثیر مستقیم می‌گذارد.
این مقام مسئول تغییر کاربری اراضی را مهمترین عامل انسانی در فرسایش خاک دانست و افزود: تغییر کاربری اراضی تحت عناوین مختلف چون توسعه مراکز صنعتی، تجاری و شهری و .... انجام می‌شود که باعث فرسایش تشدیدی خاک شده است.
رئیس گروه تحقیقات و مهندسی حفاظت از آب و خاک با اشاره به ضعف در مدیریت آمایش سرزمین، گفت: مدیران و سیاست‌گذاران ملاک و معیار مشخصی برای تبیین و راهبرد در بحث آمایش سرزمین ندارند از این‌رو در این بخش تصمیمات مقطعی گرفته می‌شود و ما شاهد سرعت در تغییرات کاربری هستیم.
وی ادامه داد: برای ساخت مسکن‌های عمومی اراضی کم شیب که عموما اراضی کشاورزی بودند اولویت دارند. به عنوان مثال در نهضت ملی مسکن بیان شده است که خاک‌های رده 1 و 2 در این طرح مستثنی هستند اما خاک‌های رده 6 را می‌توان برای اجرای این طرح واگذار کرد.
این پژوهشگر حوزه آب و خاک تصریح کرد: خاک‌هایی که محدودیت کشت دارند مانند خاک‌های شور و خاک‌هایی که میزان سنگ‌ریزهای آنها زیاد است می‌توان با اصلاح خاک آنها را به عرصه کشاورزی بازگرداند. اما متاسفانه حجم وسیعی از اراضی کشاورزی با تصمیمات مقطعی از دست رفته است و تحت عنوان تولید مسکن ارزان، قانونی واگذار شده‌اند این مسئله در آینده نه چندان دور امنیت غذایی کشور را به مخاطره می‌اندازد.
وی با بیان اینکه حدود 10 میلیون هکتار از اراضی کشور دیمی است، افزود: حدود 8.5 میلیون هکتار از اراضی کشاورزی آبی است در مجموع حدود 12 درصد از اراضی کشور جزو خاک کشاورزی محسوب می‌شود. باید این نکته را در نظر داشت که ایران علاوه بر محدودیت آب محدودیت خاک نیز دارد که متاسفانه آنگونه که باید از اراضی کشاورزی بهره کاربردی نمی‌گیریم.
به گفته پیروان؛ اراضی کشاورزی رها شده بیشترین فرسایش خاک را در دارند و مهمترین عامل تولید ریزگرد و گردوغبار محسوب می‌شوند.
رئیس گروه تحقیقات و مهندسی حفاظت از آب و خاک برنامه‌ریزی بلندمدت در حوزه اراضی کشاورزی را ضعیف دانست و افزود: در بحث اراضی، واگذاری آن و بهره‌برداری کاربری از آنها برنامه مدونی تنظیم نکردیم. اما لازم است که نقشه کاربردی اجرایی در این زمینه تهیه شود که بتوان بر اساس پتانسیل اراضی برنامه‌ریزی کنیم نقشه‌هایی موجود کلان هستند بنابراین برای اراضی تصمیمات مقطعی گرفته می‌شود.
وی با اشاره به راهکارهای کاهش فرسایش خاک، گفت: باید در این زمینه برنامه‌ریزی بلندمدت داشته باشیم. متاسفانه اراضی و منابع طبیعی ملی تحت عنوان اراضی دولتی معرفی می‌شوند از این‌رو مردم را در مقابل دولت قرار می‌دهیم و یک انگیزه ایجاد می‌شود که افراد عادی به این اراضی تعدی کنند اما اگر در این بخش فرهنگ‌سازی شود مردم به این باور می رسند که جنگل‌ها و مراتع نعمت‌های خدادادی هستند که باعث تداوم نسل‌های بشر می‌شوند و می‌توان از این اراضی بهره‌برداری اقتصادی درستی کرد.
پیروان با اشاره به لزوم تقویت حس مشارکت عمومی در اراضی ملی، گفت: متاسفانه به معیشت آبخیزنشین‌ها توجه نکردیم به همین دلیل نمی‌توان داشته باشیم که آنها جنگل و دیگر منابع ملی را از بین نبرند پس برنامه‌ریزی در ارتباط با مسائل معیشتی باید در اولویت قرار بگیرد.
وی در پایان افزود: تجربه نشان داده است در برخی مناطق اقدامات در بحث درآمدزایی و گردشگری متناسب با شرایط طبیعی آن منطقه نیست به همین دلیل باید هر گونه مداخله دولت متناسب با فرهنگ عمومی آن منطقه باشد که متاسفانه کمتر به این نکته توجه می‌شود.
