اعمال اعتکاف در اسلام

آنچه اعتکاف را از عبادات ديگر متمايز و آن را در زمره عباداتي چوم حج و عمره قرار مي دهد، بهره گيري اعتکاف از اجتماع چند عبادت است. بنابراين پرداختن به موضوع آن، بدون بررسي اجمالي اين عبادات ميسر نمي گردد. اين عبادات عبارت اند از: روزه:پيامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در اين باره مي فرمايد: "لا اعتِکافَ الّا بِصَومٍ" امام صادق (علیه السّلام) نيز مي فرمايد: "لا اعتِکافَ الاّ بِصومٍ وَ في المِصرِ الذّي انتَ فِيه؛ هيچ اعتکافي صحيح نيست مگر اينکه به همراه روزه باشد و در شهري که در آن هستيد صورت بپذيرد."

بنابراين از اعمال مهم اعتکاف، روزه گرفتن در ايام اعتکاف است. معتکف مي تواند روزه واجب يا مستحب، براي خود يا به نيابت از ديگران، مثل پدر و مادر فوت شده، بگيرد. چنانچه اعتکاف در ماه رمضان باشد بايد فقط روزه واجب ماه مبارک رمضان را در نظر گرفت.

روزه از ارکان اعتکاف بوده و ابطال آن موجب بطلان اعتکاف مي شود؛ پس بر معتکف لازم است تا دقت بيشتري در واجبات و محرمات روزه بنمايد و علاوه بر اين، آداب روزه داري را نيز رعايت کند.

 

امام صادق (علیه السّلام) در اين باره مي گويند: "روزه تنها پرهيز از خوردني و آشاميدني نيست. شرط روزه کامل، سکوت باطن و درون است. هرگاه روزه گرفتيد، زبانتان را از دروغ نگهداريد؛ چشمتان را از حرام بازداريد؛ نزاع نکنيد؛ حسد نورزيد؛ يکديگر را با القاب زشت صدا مزنيد؛ از جدال بپرهيزيد؛ نسبت دروغ به کسي ندهيد؛ درصدد مخالفت با يکديگر برنياييد؛ خشم نورزيد؛ کسي را مورد سرزنش و دشنام قرار ندهيد." نماز:از ديگر اعمال اعتکاف اقامه نماز است.

حضرت علي (علیه السّلام) در اين باره مي فرمايد: "يلزَمُ المُعتَکَفَ المَسجِدَ وَ يلزَمُ ذکرَ اللهِ وَ التَلاوَةِ وَ الصّلاةِ ..." بر معتکف لازم است در مسجد بماند و به ذکر خداوند و تلاوت کتاب و نماز مشغول گردد.

اصولاً از چند منظر مي توان به نماز در حال اعتکاف نگريست:
الف) نمازهاي جماعت:
با توجه به تداوم حضور جمعي در مسجد اقامه نماز جماعت در اوقات پنجگانه از بهترين عبادات براي معتکف به شمار مي رود. پيامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) درباره جايگاه نماز جماعت، مي فرمايد: "صَلاةُ الرَجُلِ في جَماعَةٍ خَيرٌ مِن صَلاتِهِ في بَيتِهِ اَربَعينَ سَنَهٍ" نماز انسان به صورت جماعت بهتر از نمازي است که در خانه خود به مدت چهل سال مي خواند.

ب ) نماز شب:
نماز شب از برجسته ترين و با فضيلت ترين عبادات در اسلام است، در آيات و روايات تأکيد فراواني روي اين عمل صورت گرفته تا آنجا که خداوند نماز شب را بر بنده محبوبش حضرت محمد (صلّی الله علیه و آله و سلّم) واجب ساخته و چنين مي فرمايد: "وَ مِنَ اللّيلِ فَتَهَجّد بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسي أَن يبعَثَکَ رَبُّک مَقاماً مَحموُداً؛ قسمي از شب را به نماز بايست؛ خداي تو، دوست دارد که تو را به مقام محمد برساند (اسراء 79)."

همچنين قرآن از کساني که در شب به راز و نياز با خداي خود مي پردازند تمجيد نموده است: "وَ الذّينَ يبيتُونَ لِرَبّهِم سُجّداً وَ قِياماً (فرقان:164) آنان که در دل شب در حال سجده و قيام مي باشند." اهميت تهجد در اعتکاف زماني آشکار مي شود که بدانيم «خلوت» و «سهر» هر دو از مراحل سير و سلوک بوده و در کنار هم انسان جوياي کمال را به مقصد مي رسانند.

صمت و جوع و سهر و خلوت و ذکر به دوام
ناتمامان جهان را کُند اين پنج، تمام

ج) نوافل يوميه (نمازهاي مستحبي روزانه):
نمازهاي مستحبي روزانه به جهت اشتغال به امور روزمره، از انسان فوت مي شود. در حالي که به انجام آن بسيار سفارش شده است. امام کاظم (علیه السّلام) مي گويند: "صلاةُ النَوافِلِ قُربانُ کلّ مؤمنٍ" و انسان معتکف در سايه دوري از کارهاي روزمره، فرصتي مي يابد تا زلال جان را در درياي رحمت الهي شستشو داده و از فيوض آن بهره مند گردد.

د) نوافل مخصوص:
چون بهترين اوقات اعتکاف در ماه مبارک رمضان و ماه رجب است. معمولاً معتکف از انجام نمازهاي مستحبي در اين ايام غافل نمي شود و در اين ميان شب نيمه ماه رجب و شبهاي قدر، دستورات ويژه ايي دارند که عمل به آنها براي معتکف شيرين و جذاب است.معتکف در روز و شب به دعا دل مي بندد. قرآن در اين باره مي گويد: "وَ قالَ رَبَّکُم اَدعُوني اَستَجِب لَکُم اِنّ الذّينَ يستَکبِرونَ عَن عِبادَتي سَيدخُلونَ جَهَنّمَ داخِرين؛ و پروردگارتان گفت: مرا بخوانيد تا اجابت کنم شما را و آنان که از عبادت من روي برگردانند و تکبر بورزند، به زودي داخل جهنم خواهند شد (غافر60)."

روزه از ارکان اعتکاف بوده و ابطال آن موجب بطلان اعتکاف مي شود

ادعيه ايام اعتکاف را از چند موضع مي توان به نظاره نشست:

الف) ادعيه مخصوص ايام البيض:
از مهمترين دعاها در اين ايام، دعاي اُمِ داوود است. اين دعا از حيث محتوا داراي دو بخش عمده مي باشد: بخش اول، عبارت از فرازهايي است که در آنها عقايد اسلامي مانند توحيد، صفات خدا، نبوت رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم)، نبوت پيامبران سلف (علیهم السلام) و وجود و عظمت مقام ملائک بيان مي شود و بخش دوم دعا، عرفان ناب شيعي است که از دهان مبارک رئيس مذهب شيعه تراوش نموده است. در اين فرازها، دعاي ام داوود شباهتهاي زيادي به دعاي جوشن کبير پيدا مي کند و همه چيز هستي را متعلق به خداوند دانسته و از براي انسان جز تعلقي و ربطي به وجود خداوند، چيز ديگري قائل نمي شود. يعني؛ همان مسأله فقر و غناي وجودي در عرفان اسلامي.اين دعا داراي آداب مخصوصي است ازجمله بايد دعاکننده روزه دار باشد؛ دعا را بعد از نماز عصر بخواند؛ دعا را بعد از قرائت سوره هايي مخصوص از قرآن شروع کند؛ و همچنين آن را در مکاني خلوت بخواند. يکي ديگر از دعاهاي مهم اين ايام، زيارت امام حسين (علیه السّلام) در نيمه ماه رجب است.

در اين هنگام دو زيارت از براي ايشان خوانده مي شود که يکي به زيارت امام حسين در شب پانزدهم معروف است و ديگري به زيارت غفيله.

ب) ادعيه ماه رمضان:
اگر انسان در ماه مبارک رمضان معتکف شود از دعاهاي مربوط به اين ماه نيز بهره مند مي گردد که به جهت شهرت آنها، از ذکرشان خودداري مي شود.

ج) قرائت قرآن کريم:
از ديگر اعمال اعتکاف، قرائت قرآن کريم مي باشد. درباره اهميت تلاوت قرآن مجيد پيامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) مي گويند: "اي سلمان: هنگامي که مؤمن قرآن تلاوت مي کند، خداوند درهاي رحمت را به سوي او مي گشايد ...» و به راستي که چيزي بعد از فراگيري علم در پيشگاه خداوند، محبوبتر از قرائت قرآن نيست و بزرگوارترين بندگان در پيشگاه خداوند بعد از پيامبر و علما، حاملان قرآن هستند. اينان همانند انبيا از دنيا خارج مي شوند؛ به همراه انبيا از قبرهايشان محشور شده و از پل صراط عبور مي کنند و به آنان مثل ثواب انبيا داده مي شود. پس خوشا به حال طالب علم و حامل قرآن، از آن چيزيهايي که در پيشگاه خداوند دارند از کرم و شرف. قرآن نيز اين گونه از عظمت خود خبر مي دهد: "لَو اَنزَلنا هذا القُرآنَ عَلي جَبَلٍ لَرَأيتَهُ خاشِعاً مُتِصَدِعاً مِن خَشيةِ الله؛ اگر قرآن را بر کوه نازل مي کرديم يقيناً آن را فروتن و از هم پاشيده از بيم خدا مي ديدي. (حشر:21)"

در مراسم اعتکاف، به ويژه در اعمال ام داوود در ايام البيض، سفارش به خواندن سوره و آيات مخصوصي شده که از جمله آنها، صد مرتبه حمد و توحيد، ده مرتبه آيةالکرسي، قرائت سوره هاي انعام، بني اسرائيل، کهف، لقمان، يس، صافات، فصلت، شورا، دخان، فتح، واقعه، ملک، قلم و انشقاق تا آخر قرآن.

د ) توبه و استغفار:
آخرين عمل از اعمال اعتکاف که حا دارد به آن پرداخته شود، توبه و استغفار است. قرآن کريم مي گويد: "يا اَيهّا الذّينَ آمَنُوا تُوبوُا اِلَي اللهِ توبَةً نَصوحاً؛ اي کساني که ايمان آورده ايد به سوي خدا توبه کنيد، توبه ايي که بعد از آن به گناه باز نگرديد (تحريم8)." "غافِرُ الذَنبِ وَ قابِلُ التَوبِ شَديدُ العِقاب. (مؤمن:3) خداوند بخشاينده گناه و پذيرنده توبه و کيفر دهنده اي سخت است."
پيامبر خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در اين خصوص مي فرمايد: "اي مردم پيش از مردن توبه کنيد و به سوي خدا بازگشت نماييد چنان بازگشتي که ديگر به سوي گناه برنگرديد و پيشي بگيريد به اعمال صالح و اصلاح کنيد بين خود و خداي خود را، تا سعادتمند شويد".اعتکاف فرصت مناسبي است براي بررسي و محاسبه نفس. "حاسَبُوا قَبلَ اَن تُحاسَبوا؛ به حساب اعمالتان رسيدگي کنيد قبل از آنکه، خداوند به آنها رسيدگي کند."جبران کژيها و نواقص با طلب مغفرت و توبه به درگاه خداوند، همان کاري است که لقمان حکيم به فرزندش سفارش مي کند: "و هنگامي که گناهي از تو سر زد دنبال آن از خداي متعال طلب مغفرت بنما و اظهار پشيماني کن و تصميم بگير که هرگز به آن گناه باز نگردي."

در اينجا نکاتي درباره توبه ذکر مي شود:
الف) حقيقت توبه:
مولايمان علي (علیه السّلام) حقيقت توبه را اين گونه معرفي مي کند: "التُوبَةُ نَدَمٌ بِالقَلبِ وَ استِغفارٌ بِاللّسانِ وَ تَرکٌ بِالجَوارِحِ وَ اضارُ الاّ يعُودَ؛ حقيقت توبه چهار چيز است:

1.ندامت قلبي؛
2.بيان ندامت به وسيله اذکاري که در خصوص استغفار آمده است؛
3. ترک گناهان
4. تصميم بر ترک گناه در آينده.
بنابراين تکرار لفظ استغفر الله، بدون در نظر گرفتن مراتب ديگر، توبه واقعي نيست.

ب) توبه در همه گناهان به يک صورت انجام نمي پذيرد:
از آنجا که نوع گناه مختلف است، توبه از آنها نيز با هم فرق مي کند پس کساني که در حال محاسبه نفس هستند، مثل معتکفين، براي رسيدن به مقام توابين بايد از نوع گناه و توبه آن غفلت نورزند. انواع پشيماني عبارت اند از:

1. پشيماني و بازگشت: در جايي که گناه در مورد حقوق الله باشد و در کنار او چيزي مثل نماز و روزه و ضايع نشده باشد.

2. ندامت به همراه تدارک: در جايي که در کنار گناه، چيز ديگري مثل نماز و روزه ضايع شود که در اين صورت توبه عبارت است از، ندامت به همراه جبران آنچه ضايع شده است.

3. ندامت به همراه رضايت: و آن در جايي است که حقوق ديگران را ضايع کرده باشد که در اين صورت، به همراه ندامت بايد رضايت صاحب حق را جلب کند.

ج) آداب توبه:
از براي توبه آدابي است مانند ساير اعمال، اگر بخواهد از اعتکاف خود بهره کامل ببرد و موفق به توبه واقعي شود، رعايت آن آداب، بسيار مفيد است از جمله آداب توبه موارد زير است:

1. توبه در هنگام سحر؛
2. خواندن دعاي ندبه؛
3.غسل؛
4. نماز توبه؛
5.روزه گرفتن؛
6. تکرار لفظ استغفار؛ و ...

 

احکام مسجد

رعايت احکام مسجد بر معتکف لازم است. از جمله احکام مسجد، حرمت نجس کردن زمين، ديوار و سقف، بام و داخل مسجد و وجوب تطهير نجاست از مسجد است. از ديگر احکام مسجد، حرمت تخريب مسجد و وسايل مربوط به مسجد همچنين حرمت خروج وسايل مسجد مي باشد. ورود به مسجدالحرام و مسجدالنبي بر جنب و حائض و نفساء حرام است و نمي تواند به طور عبوري از يک درب داخل شود و از درب ديگر خارج گردد. عبور از مساجد ديگر اشکال ندارد به شرط آن که توقف نکند و چيزي در مسجد نگذارد.آداب مسجد: از آنجا که معتکف، در طول مدت اعتکاف، پيوسته در مسجد حضور دارد بايد به آداب حضور در مسجد توجه داشته باشد که عبارت اند از:

1- حفظ حرمت مسجد:
کسي که براي اعتکاف و يا هر منظور ديگر در مسجد به سر مي برد بايد توجه به قداست و احترام مسجد داشته و رعايت آداب و احترام آن را بنمايد. همچنين مراقب باشد کوچکترين خطايي از او سر نزند، چرا که "اِنّ المَساجِدَ لله" (جن:18) ارزشمندترين و محترمترين مکان در نزد هر مسلماني مسجد است. امام صادق (علیه السّلام) مي فرمايد: "از آن رو به احترام مساجد امر شده است که آنها خانه هاي خداوند در زمين هستند". بنابراين بر معتکف لازم است که از انجام هرگونه عملي که احتمال بي احترامي به مسجد در آن مي رود خودداري نمايد.

2- با وضو به مسجد وارد شدن:
مستحب است با وضو به مسجد داخل شويم. امام صادق (علیه السّلام) مي فرمايد: "به مسجد درآييد، چرا که آنها خانه هاي خدا در زمين اند. پس هرکس با وضو وارد مسجد شود خداوند گناهانش را پاک و نام او را در زمره زائران خداوند مي نويسد".

3- آراستگي هنگام ورود به مسجد:
در قرآن آمده: "يا بَني آدَمَ خُذُوا زينَتَکُم عِندَ کُلّ مَسجِدٍ (اعراف:31)." فرد معتکف به خاطر طولاني شدن اقامتش در مسجد نبايد آنجا را همانند خانه خود تصور کند و با لباسهايي نامناسب و وضعيتي آشفته در برابر ديگر معتکفان، حاضر شود. البته استعمال عطر براي او جايز نيست.

4- نظافت مسجد:
در اين زمينه روايات متعددي وارد شده است که بيانگر اهميت پاکيزه کردن مساجد مي باشد. حضرت امام کاظم (علیه السّلام) مي فرمايند: "همانا بهشت و حوريان مشتاق کسي هستند که مساجد را جاروب کرده و خاشاک را از آن مي گيرند". بنابراين بر معتکفان لازم است در طول ايام اعتکاف در همه حال، مراعات نظافت و پاکيزگي مسجد را نمايند.

5- خودداري از هتک به مسجد:
امام صادق (علیه السّلام)مي فرمايد: "مَلعُونٌ مَلعُونٌ مَن لَم يوَقّر المَسجِد." اهميت و احترام مسجد به حدي است که هتک حرمت آن از گناهان کبيره محسوب مي شود. پس هر کاري که در نظر عوف و عموم مردم، بي احترامي به مسجد شمرده مي شود بايد ترک شود.

6- پرهيز از گفتگو درباره دنيا:
البته سخن گفتن از دنيا، عنواني کلي است که مصاديقي بسيار دارد. مثل سخن گفتن از کسب و کار و معامله و به طور کلي پرداختن به ماديات.

7- گذرگاه قرار ندادن مسجد:
در روايتي از پيامبر وارد شده است که: "جفاکاري است اگر از مسجد بگذري و در آن نماز نگزاري".

منبع: rasekhoon.net