آشنایی با انواع خاک

مجموعه: آیا می دانید ؟

خاک را می توان مواد آلی و غیرآلی روی سطح زمین تعریف کرد

انواع خاک

لایه های خاک اگر درباره خاک زیر پایتان فکر کنید از پیچیدگی آن متحیر می مانید. خاک ها از نظر ترکیب و ساختار ذرات با هم متفاوتند. ترکیب و ساختمان خاک به دقت از سوی کشاورزانی که به خاک مناسب برای کاشت محصولات نیاز دارند و همچنین مهندسانی که ممکن است به فهم خاک برای مقاصد مختلف نیاز داشته باشند مورد بررسی قرار می گیرد. (به مطلب What is Soil? - Definition, Structure & Types نوشته دکتر ربکا گیلسپی استاد سلامت دانشگاه اشفورد مراجعه کنید.)

خاک برای پایداری اکوسیستم هم اهمیتی حیاتی دارد چراکه به صورت محیط طبیعی برای رشد پوشش گیاهی عمل می کند. در این مطلب تعریفی از خاک ارایه می گردد و عوامل تعیین کننده ساختار و نوع خاک مورد بررسی قرار می گیرد.

• خاک چیست؟

خاک را می توان مواد آلی و غیرآلی روی سطح زمین تعریف کرد که محیطی را برای رشد گیاهان فراهم می کند. خاک که در طول زمان و به کندی ایجاد می شود، از مواد مختلف زیادی تشکیل شده است. مواد غیرآلی و نیز موادی که حیات ندارند شامل سنگ های فرسایش یافته و مواد معدنی هستند. فرسایش فرآیندی مکانیکی و یا شیمیایی است که در اثر آن سنگ ها به قطعات کوچک تری تبدیل می شوند.

هنگامی که سنگ ها فرو می پاشند، با مواد آلی مخلوط می شوند. مواد آلی موادی هستند که منشأ آنها موجودات زنده اند. به عنوان مثال، وقتی گیاهان و جانوران می میرند و تجزیه می شوند، مواد مغذی ای را آزاد می کنند که به خاک برمی گردد.

خاك، بيشتر خشكی روی زمين را می پوشاند. خاک از مواد معدنی (سنگ،‌ شن و ماسه، رس، لای و لجن)، هوا، آب و مواد آلی (گياهی و جانوری) تشكيل شده است.

انواع خاک: انواع بسيار مختلفی از خاك ها وجود دارد و هر يک مشخصه های بی همتايی از نظر رنگ، بافت، ساختمان و محتويات دارند. عمق خاک هم متفاوت است. نوع خاک يک منطقه، نوع گياهانی كه می توانند در آن رشد كنند را تعيين می كند. 12 نوع خاک وجود دارد كه عبارتند از: آلفی سول Alfisols، اريديسول Aridisols، انتيسول Entisols، هيستوسول Histosols، اينسپتيسول Inceptisols، موليسول Mollisols، اكسيسول Oxisols، اسپودوسول Spodosols، آلتيسول Ultisols، ژليسول Gelisols، انديسول Andisols و ورتيسول Vertisols.

علمی كه خاک را مطالعه می كند خاک شناسی ناميده می شود.

تشكيل خاک: خاک ابتدا به كندی به صورت سنگ تشكيل می شود و بعد بر اثر فرسايش در نزديكی سطح زمين به صورت ذرات ريز (ماده مادر) در می آيد. مواد آلی هم با مواد غير آلی (ذرات سنگ، مواد معدنی و آب)  مخلوط می شوند تا خاك تشكيل شود.

لایه های خاک: خاک از لايه های افقی متمایز و مشخصی تشكيل شده. لايه های بالاتر غنی از مواد آلی (خاک سطحی و مواد آلی انسانی) است و لايه های سنگی زيرين (خاک زیر، سنگ پوشش یا رگولیت و سنگ بستر) است.

لايه O: لايه بالايی آلی خاک كه بيشتر از آت و آشغال برگ ها و مواد آلی انسانی (مواد آلی تجزيه شده) تشكيل شده.

لايه A: لايه اي به نام خاك سطحی: اين خاک زير لايه O و بالای لايه E يافت می شود. در اين لايه كه رنگ تيره دارد، بذرها و دانه ها جوانه می زنند و ريشه های گياهان رشد می كنند. اين لايه از گياخاک (مواد آلی تجزيه شده) كه با ذرات مواد معدنی مخلوط شده تشكيل شده.

لايه E: اين لايه شسته شده (به وسيله باد و باران) رنگ روشن دارد و زير لايه A و بالاي لايه B قرار دارد. اين لايه بيشتر از شن و ماسه و لای و لجن تشكيل شده و بيشتر مواد معدنی و لجنش را به صورت آبی كه از ميان خاک می چكد (در فرايند شسته شدن) از دست داده است.

لايه B: همچنين خاک زير ناميده می شود- اين لايه زير لايه E و بالای لايه C است. اين لايه حاوی لجن و رسوبات مواد معدنی (مثل آهن، اكسيد آلومينيوم و كربنات كلسيم) است كه از لايه های بالايی به آن رسيده. يعنی موقعی كه آب حاوی مواد معدنی از خاک بالايی می چكد.

لايه C: همچنين سنگ پوشش یا ريگوليت ناميده می شود، اين لايه زير لايه B و بالای لايه R است. اين لايه حاوی سنگ بستر همراه با شکستگی های اندکی است. ريشه های گياه به اين لايه نفوذ نمی كند. مواد آلی خيلی كم در اين لايه يافت می شود.

لايه R: لايه سنگ بستر كه زير همه لايه های ديگر است.

• لایه های خاک

اگر می خواهید درباره خاک مطالعه می کنید، مفید است که بیلی را در دست بگیرید و سوراخی نسبتاً بزرگی را در آن ایجاد کنید. این سوراخ باید طوری باشد که سطح عمودی خاک تا سنگ زیرین آشکار شود. به این شرایط نیمرخ خاک گفته می شود. نیمرخ خاک چیزی مثل اثر انگشت خاک است. نیمرخ یک خاک به خاطر عواملی مثل رنگ، بافت، ساختار، ضخامت و همچنین ترکیب شیمیایی اش با نیمرخ خاک های دیگر متفاوت است.

هر لایه نیم رخ خاک، لایه خاک نامیده می شود. این لایه ها با حروف از هم مشخص می شوند. لایهA ، لایه بالایی و نزدیک ترین لایه به سطح است. شما می توانید این لایه را همان خاک سطحی در نظر بگیرید. به این ترتیب حرفA  که در رأس حروف الفبا است به لایه سطحی اطلاق می شود. هنگامی که به لایه های عمیق تر نیمرخ خاک حرکت می کنید، به لایه های B و C می رسید. به طور کلی سه لایه اصلی داریم و بقیه لایه ها فرعی محسوب می شوند. لایه R نیز لایه سنگ بستر است.

• انواع خاک

سه نوع اصلی خاک وجود دارد: شنی، سیلت (به آن لای گفته می شود) و رسی. اما بیشتر خاک ها از ترکیب انواع مختلف خاک ها تشکیل شده اند. این که انواع خاک ها چگونه مخلوط می شوند بافت خاک را تعیین می کنند. به عبارت دیگر این که خاک چگونه به نظر می رسد و احساس می شود، بافت خاک است.

یک نوع از خاک، خاک شنی است. شن داخل خاک در واقع ذرات کوچک سنگ فرسایش یافته است. شن نسبتاً درشت و سست است به طوری که آب می تواند به راحتی از میان آن گذر کند. این خاک برای زهکشی خوب است اما برای رشد گیاهان مناسب نیست چراکه خاک شنی آب یا مواد مغذی را نگه نمی دارد.

نوع دیگر خاک، سیلت است. سیلت را می توان به صورت شن نرم در نظر آورد. سیلت آب را بهتر از شن نگه می دارد. اگر شما مقداری سیلت خشک را در دستتان نگه دارید آن را تقریباً مثل آرد احساس می کنید. اگر آب را به سیلت داخل دستتان اضافه کنید، احساس می کنید نرم و لیز است.

سه نوع اصلی خاک وجود دارد

خاک رس بسیار ریز دانه است. ذرات خاک رس حتی از سیلت کوچک ترند، بنابراین فضای بسیار کمی بین دانه های ریز آن برای گردش هوا یا آب وجود دارد. درنتیجه، آب خیلی خوب از خاک رس عبور نمی کند و یا فضا برای رشد ریشه های گیاهان فراهم نمی شود. اگر شما کشاورز بودید، دوست نداشتید بیشتر مزرعه تان از خاک رس تشکیل شده باشد. اما اگر کوزه گر بودید، فکر می کردید که خاک رس بهترین نوع خاک است. هنگامی که رطوبت به خاک رس اضافه می شود، می توان از آن یک کاسه سفال یا آجر ساختمانی درست کرد.

ما می توانیم لوم را هم به عنوان نوع چهارم خاک در نظر بگیریم اگرچه این خاک در واقع ترکیبی از شن، سیلت و خاک رس است. خاک های لوم بسته به این که چه مقدار از هر نوع از ذرات خاک در آنها موجود باشد با هم متفاوتند. به طور کلی خاک لوم خاک دلخواه باغبان ها است. خاک لوم نوعی خاک است که رطوبت را در خود نگه می دارد و همچنین برای زهکشی خوب است. اگر شما لوم را در دستتان نگه دارید، می توانید آن را به قالب یک توپ درآورید، اما توپی که به راحتی از هم می پاشد.

• ساختمان خاک

ساختمان خاک براساس چیدمان هر ذره شن، سیلت و رس بنا شده است.

وقتی ذرات خاک را به یکدیگر متصل می کنیم، دانه های خاک تشکیل می شوند. این دانه ها اشکال متفاوتی را به وجود می آورند. این اشکال به ما می گویند آب چگونه (سخت یا آسان) میان خاک نفوذ می کند.

برای مثال، اگر ساختار خاک دانه دانه است، به این معنی است که این خاک از خرده های کوچک خاک ساخته شده است. آب به راحتی از این ساختارهای کوچک گذر می کند و در نتیجه، ساختار دانه دانه ای برای زهکشی و هوادهی مناسب است. اما اگر ساختار خاک ورقه ای باشد، ذرات خاک یک ساختار بشقابی شکل یا عدسی مانند افقی دارند. این باعث می شود آب به کندی از اطراف بشقاب ها عبور کند و در نتیجه این خاک برای گردش آب و هوا مناسب نیست. ساختار ورقه ای در خاک بسیار متراکم، مانند خاک جنگل و رسوب دریاچه معمول است.

گردآوری: بخش علمی بیتوته