آشنایی با هنر ابریشم بافی

مجموعه: هنرهای دستی و ترسیمی

صنعت ابریشم بافی در ایران از سابقه طولانی برخوردار است

ابریشم بافی

( Silk Wearing Abrisham bafi)

رشته ابریشم، الیافی است که به واسطه ی برخی از انواع کرم هایی که برای حفاظت از خودشان پیله می سازند، تولید می شود.

تاريخچه ‌ابریشم بافی:

از جمله مراکز ابریشم بافی ایران مناطق رامیان، مینودشت و ترکمن صحرا می باشد

بنا به شواهد تاريخی، كشف كرم ابريشم و پرورش آن براي نخستين بار در چين باستان اتفاق افتاد. اما به هرحال پس از حدود سه هزار سال پنهان كاری، ديگر جوامع از شيوه پرورش و تهيه ابريشم اطلاع يافتند. پرورش كرم ابريشم بتدريج در جوامع مختلف خصوصاً ژاپن و ايران گسترش يافت و يافته های حفاری مارليك و چراغعلی تپه گويای رشد صنعت ابریشم بافی مردم روستانشين ايران در دوره ماقبل تاريخ می باشد.

در محدوده فعلی استان گلستان ( كه در گذشته به نام گرگان بوده ) ابريشم بافی و توليد ابریشم دارای سابقه ای ديرينه می باشد. با توجه به منابع تاريخی، در دوره حمله مغولان و عهد صفويه، گرگان يكي از مناطق مهم توليد ابريشم ايران بوده است.

لازم بذكر است كه پارچه های بافته شده در منطقه گرگان و دشت به سبك پارچه های ابريشمی چينی می باشد.

این دستبافته ها در سال 1356 هجری شمسی برنده جایزه ظریف ترین و زیباترین دستبافته جهان گردید و جایزه یونسکو را از آن یک زن ایرانی به نام خانم صغری کبیری از اهالی روستای زاوین در استان خراسان رضوی نمود.

پارچه‌های ابریشمی با تارهای طلا و نقره در شوشتر، شیراز، فسا، اصفهان بافته می‌شدند و از جمله مراکز ابریشم بافی ایران مناطق رامیان، مینودشت و ترکمن صحرا در استان گلستان و روستای زاوین، کلات نادری، راز، جرگلان، مانه و سملقان در استان خراسان را می‌توان نام برد.

معرفی مواد و لوازم ابریشم بافی:

دار ابریشم بافی باید دارای تکیه گاه مناسب از جنس نرم و پوشش پلاستیکی باشد

- دار ابریشم بافی:

دار ابریشم بافی باید سالم و عاری از هرگونه شکستگی باشد و در ضمن دار ابریشم بافی دارای تکیه گاه مناسب از جنس نرم و پوشش پلاستیکی باشد و پهنای آن از ۳۵س کمتر نباشد.

- کارگاه ابریشم بافی باید دارای نور کافی باشد:

برای ابریشم بافی حداقل پنجره ای به ابعاد یک پنجم کف کار گاه نصب شود. همچنین محل نصب لامپ ها طوری باشد که برای بافنده ابریشم ایجاد خیرگی و سایه نکند.

• مواد اولیه ابریشم بافی:

- نخ چله: نخ چله یکی از مواد مهم در ابریشم بافی می باشد. در زبان محلی به آن تانه، گوله نخ یا نخ گرد می گویند و جنس آن از ابریشم بوده و تاب این نخ ۴ یا ۵ لاست. ابریشم بافان استان نخ چله را از پیله های ابریشم که خود پرورش می دهند تهیه می کنند.

- ابریشم جفت بافت: که در زبان محلی به آن بافه می گویند و به عنوان پود از آن استفاده میکنند.

- نخهای طلایی و نقره ای رنگ: که جهت تزئین به عنوان پود از آن استفاده می کنند.

- رنگ: شامل رنگ طبیعی (روناس، پوست گردو وپوست انارو…) و رنگ شیمیایی (آبی، مشکی، قرمز، سبز )بوده و برای رنگرزی نخ ها از آن استفاده می شود.

• دستگاه ابریشم بافی:

کارگاه ابریشم بافی از قسمت های مختلفی تشکیل شده است

کارگاه ابریشم بافی که از چند قسمت تشکیل شده است و در دو نوع زمینی یا چاله ای و سطحی یا بدون چاله نصب می شود. اجزای کارگاه ابریشم بافی شامل مواردزیر است:

◊ نورد کارگاه ابریشم بافی: چوبی است استوانه ای شکل و به قطر ۱۵ الی ۲۰س و به طول ۱۳۲ س که بر روی دو پایه پوبی مستقر شده است. کارکرد آن در کارگاه ابریشم بافی محکم کردن نخ ابریشم و تابیدن پارچه بافنده به دور آن و ردیف کردن نخها جهت بافندگی است. نورد بوسیله یک پارچه چوبی به زمین محکم می شود.

◊ نورد گردان: یکی از اجزای کارگاه ابریشم بافی می باشد. چوبی که بوسیله آن نورد را می گردانند.

◊  پایه: دستگاه ابریشم بافی دارای شش پایه چوبی می باشد. دو پایه در جلو و پشت، برای محکم کردن تارهای بافندگی و دو پایه برای نگه داشتن نورد و دو پایه برای متصل کردن پدال به زمین است.

◊ شانه: ابزاریست چوبی با دندانه های چوبی یا فلزی که در ابعاد ۴۸در ۲۰س ساخته میشود. وظیفه شانه در ابریشم بافی این است که پس از عبور پود از تارها آنها را محکم به هم بکوبد.

◊ قرقره: در ابریشم بافی ابزاریست که بصورت جفت در بالای گورد قرار می گیرد. قرقره ها از یک طرف بوسیله نخ به چهار چوبه دار و از طرف دیگر به گورد متصل می شود. وظیفه آنها تنظیم کار گورد است. طول آنها ۲۲س و عرض آنها ۵/۶س بوده و تماما از چوب ساخته شده اند.

◊ پدال: جنس پدال در کارگاه ابریشم بافی چوب است و باشکلی شبیه پدال وسایل نقلیه در پائین دستگاه بافندگی قرار دارد. با پدال  کارگاه ابریشم بافی نخ از یک طرف به زمین و از طرف دیگر به گوردها متصل می باشد. تعداد آنها دو عدد است که پای بافنده بر روی آنها قرار می گیرد. وظیفه آنها کشیدن گوردها به پائین بوده و عموما طول آنها ۲۷س و عرض آنها ۹س است.

• ابزارهای ابریشم بافی:

ماکو، ماسوره کوچک و بزرگ، گورد از ابزارهای مهم در ابریشم بافی می باشد

* ماکو: یکی از ابزارهای ابریشم بافی ماکو می باشد، وسایل چوبی که ماسوره در داخل آن قرار گرفته و پود را از بین تار ها عبور می دهد. اندازه بیرونی آن ۲۸در ۵ س و قسمت داخلی آن ۵/۱۳ در ۱۴ س است.

* ماسوره کوچک: ماسوره کوچک که از لوازم ابریشم بافی می باشد ساخته شده از نی است و نخ های بافندگی (پود) به دور آن پیچیده شده و برای بافندگی در داخل ماکو قرار می گیرد. طول آن ۷ س و قطر آن ۵/۱س است.

* ماسوره بزرگ: طول آن ۱۰س و قطر آن ۲س است و نخ چله بدور ماسوره بزرگ پیچیده می شود.

* گورد: یکی ابزارهای ابریشم بافی است که از ترکیب سه نی و نخ های پنبه ای ساخته شده است. طول آن ۵۷و عرض آن ۱۸س بوده و از قسمت بالا به قرقره و از پائین به پدال دستگاه ابریشم بافی متصل میباشد وظیفه گورد بالا و پائین بردن تارهای بافندگی جهت عبور دادن پود می باشد. برای آنکه نخ ها را داخل ماسوره بپیچند نیز از دستگاهی استفاده می کنند که به آن چرخ گویند.

مراحل کار ابریشم بافی:

1-  تهيه ابريشم خام

رايجترين رنگهاي مورد استفاده در ابريشم بافی رنگهاي آبی، قرمز ، سبز و مشكی می باشد

قبل از شروع به کار ابریشم بافی نخست بايد ابريشم تهيه نمود. جهت تهیه تارهای ابریشم بایستی رشته حیات پیله را قبل از رسیدن به مرحله شفیرگی قطع و به اصطلاح آن را خفه نمود تا از تبدیل آن به پروانه جلوگیری شود. جهت این اقدام معمولا در این منطقه پیله ها را به مدت یک الی دو روز در آفتاب پهن می کنند و یا با بخاردادن این اقدام را انجام می دهند، البته روشهای صنعتی و پیشرفته نیز بکار می رود.

سپس پیله های ابریشمی راکه در این مرحله پیک نامیده می شود، داخل دیگ های آب جوش چدنی " پاتیل " بنام محلی قازان می ریزند برای این امر حداقل به دو نفر نیاز است. یک نفر در کنار دیگ نشسته و پیله ها را به هم می زند این عمل باعث می گردد که تارهای ابریشم در روی آب دیگ جمع شوند در این موقع تارهای فوق را از دیگ گرفته و از درون فلزی که دارای 3 تاب با قطر حدود 2 سانتی متر عبور می دهند.

سپس روی یک قرقره چوبی عبور داده و به دور محور دستگاهی که با دست می چرخد که در گویش ترکمنی نیز بدان " کلدان " نیز گفته می شود، کلاف می کنند. ابریشم خامی که بدین صورت تهیه می شود، با آب سرد آب کشیده و سپس خشک می شود.

رايجترين رنگهاي مورد استفاده در ابريشم بافی رنگهاي آبي، قرمز ، سبز و مشكي  مي باشد كه در گذشته از رنگهاي طبيعي چون روناس، پوست گردو، پوست انار و ... استفاده مي شده كه داراي ثبات بالايي بوده ولي امروزه از رنگهاي شيميايي با دوام كم،  استفاده مي نمايند.

2- ابریشم بافی

در ابریشم بافی هر 80 تار یک چله به حساب می‌آید

برای چله کشی در بافت پارچه‌های ابریشمی از روش چله دوانی استفاده می‌شود به این طریق که به تعداد مورد نیاز پایه‌های چوبی در زمین  نصب می‌کنند فاصله بین هر دو میله 20 سانتیمتر در 5/1 متر است نخ‌های ابریشمی رنگین را با هم کشیده و به ترتیب از میله اول پیچیدن را آغاز می‌کنند (این عمل را آنقدر ادامه می‌دهند تا تعداد تارهای آن ها به 80 تار برسد در ابریشم بافی هر 80 تار یک چله به حساب می‌آید و برای بافت از 10 چله استفاده می‌کنند در پایان کار تارها را به صورت یک کلاف بزرگ  جمع آوری کرده و به روی دستگاه ابریشم بافی سوار می‌نمایند. ) سپس تارهای ابریشم گلوله شده را بین نخ‌های پنبه‌ای که به دورنی متصل است عبور می‌دهند.

پس از آماده شدن دار، بافنده بافت را با فشار پدال شروع نموده وموجبات بازشدن تارها از هم، و عبور پود از آن فضا را فراهم مي سازد. آنگاه شانه را محكم برروی پودها مي كوبد. به همين ترتيب با تكرار اين مرحله طرح خاصی كه از قبل طراحی شده بافته می شود.

لازم بذكر است در بافته های تركمنی و راميان اختلافاتی در زمينه طرح و رنگ وجود داشته است. بعنوان مثال در بافته های تركمنی بيشتر از طرح راه راه عمودی و حاشيه دار استفاده می نمايند اما در مناطق راميان و مينودشت اغلب از چهارخانه و حاشيه دار بهره مي گيرند.

موارد مصرفی ابریشم بافی:

از ابریشم بافی برای تزیین لباس استفاده می شود

از موارد مصرفی ابریشم بافی می‌توان به لبه‌ی یقه، سرآستین و پیش‌سینه‌ی لباس های محلی فاخر اشاره کرد. مواد اولیه‌ی آن الیاف ابریشم خالص رنگرزی شده است، رنگ ها گیاهی یا معدنی بوده که ابریشم جلای خاصی به رنگ ها و نقوش پس از بافت می‌دهد.

مناطق توليد ابریشم بافی:

امروزه در نقاط مختلف اين استان بويژه در راميان و مينودشت و بخشي از مناطق تركمن نشين همچون روستاهای نزديی كلاله، بافت پارچه و ساير محصولات ابريشمی صورت مي پذيرد. بايندر، پيش كمر، قازان قيه، شارلق، دالي بوقاج و در ناحيه جرگلان و اكثريت روستاهاي آن از باقلق تا حصارچه ابریشم بافی رواج دارد.

علاوه بر مناطق مذكور در روستاهايی همچون النگ، شاهكوه (چهارباغ ) و سركلاته (كردكوی) اين فعاليت به شكل محدودتری انجام می شود.

روش نگهداری از محصولات ابریشم بافی:

اغلب زنان و دختران مناطق راميان و مينودشت به امر ابریشم بافی مشغولند

منسوجات ابریشم بافی مانند: نگهداری الیاف ابریشمی، حفاظت از رطوبت مداوم، آتش، اشعه‌ی مستقیم خورشید، سفیدکننده‌های شیمیایی و اشیای نوک‌تیز و برنده است.

هنرمندان شاخص ابریشم بافی:

اغلب زنان و دختران مناطق مذكور به امر ابریشم بافی مشغولند، اما در اين بين مي توان از فاطمه رنگرز، نصيبه منصوري رضی، قربانگل بايرام زاده، مريم قلی زاده نام برد.

 گردآوری: بخش فرهنگ و هنر بیتوته

منابع:

golestanchto.ir

bankmaghaleh.ir