پرستشگاه سومَنات: معبدی که ۱۷ بار مرد و ۱۷ بار زنده شد!

مجموعه: مکانهای زيارتي ايران و جهان

پرستشگاه سومنات

سومَنات: نماد مقاومت هندوها در برابر ۱۰۰۰ سال حمله

معبد سومنات

پرستشگاه سومَنات 

پرستشگاه سومَنات (به سانسکریت: सोमनाथ، به گجراتی: સોમનાથ મંદિર) یکی از مقدس‌ترین زیارتگاه‌های هندو و نخستین جَیوتیرلینگا از میان دوازده جَیوتیرلینگای شیوا است. این معبد در شهر پرابْهاس پاتان (وراوال/ورول)، ایالت گجرات، در کرانهٔ اقیانوس هند قرار دارد. سومَنات نه تنها یک مکان مذهبی، بلکه نمادی از مقاومت فرهنگی، بازسازی مکرر و هویت ملی هندوها در طول بیش از یک هزاره است.

سومنات گجرات

نام‌گذاری و اسطوره‌شناسی

نام «سومَنات» از «سومَ» (Soma، خدای ماه) و «نات» (Nātha، سرور) گرفته شده و به معنای «سرور ماه» است. در شیوا‌پورانا (جناناسَمهیتا، فصل ۱۳)، سکاندا‌پورانا و دوارکا‌ماهاتْمیا آمده است:

داکْشا به ماه (چانْدرا) نفرین کرد که نورش کم شود.

چاندرا در پرابْهاس کْشِترا ریاضت کرد و شیوا را خشنود نمود.

شیوا او را نجات داد و از آن پس «سومَنات» نامیده شد.

این مکان همچنین پرابْهاسا («جایگاه درخشش») و سومه‌سوارا خوانده می‌شود.

اشاره‌های متنی کهن

مهابهاراتا (وانا‌پاروا، فصل‌های ۱۰۹–۱۱۹؛ موسَلا‌پاروا): پرابْهاس پاتان به عنوان تیرْته‌ای در سواراشْتره و محل درگذشت کریشنا ذکر شده.

بهاگاواته‌پورانا (۱۰٫۴۵، ۱۰٫۷۸): توصیف پرابْهاس به عنوان جایگاه مقدس.

راگْهووَنشَه کالی‌داسا (سدهٔ ۵ م): سومَنات در کنار پرایاگ، پوشْکَر و گوکَرْناناتْهِشْوَرا به عنوان تیرْته‌ای رهایی‌بخش.

شیوا‌پورانا (کهن‌ترین فهرست جَیوتیرلینگا): سومَنات در صدر فهرست.

باستان‌شناسی هنوز معبدی پیش از سدهٔ ۹ م در محل نیافته، اما سکونت‌گاه‌هایی از تمدن درهٔ سند (۲۰۰۰–۱۲۰۰ ق.م) و دورهٔ موریا–گوپتا وجود داشته.

بازسازی‌های مهم پیش از استقلال:

~۹۹۷ م: مولاراجا سولانکی (احتمالاً نخستین معبد سنگی)

۱۱۶۹ م: کوماراپالا (معبد باشکوه سنگی)

۱۳۰۸ م: ماهی‌پالا یکم چوداساما

۱۳۳۱–۱۳۵۱ م: خِنگارا (نصب لینگام جدید)

دورهٔ استعمار و «افسانهٔ درها»

۱۸۴۲ م: لرد النبرو دستور بازگرداندن «درهای چوب صندل سومَنات» از آرامگاه محمود غزنوی را داد.

درها از چوب سدر دیودار (بومی افغانستان) بودند و به سومَنات تعلق نداشتند. اکنون در دژ آگرا نگهداری می‌شوند.

بازسازی مدرن (۱۹۴۷–۱۹۵۱)

۱۲ نوامبر ۱۹۴۷: ساردار والابهای پتل در جوناآگاد اعلام کرد: «سومَنات باید دوباره برخیزد؛ نماد آزادی ملت هند».

مهاتما گاندی: هزینه از کمک‌های مردمی، نه بودجهٔ دولت.

بنیاد شری سومَنات (Shree Somnath Trust) تأسیس شد؛ ریاست: ک.م. مونشی.

معماری: پرابْهاشانْکار سومْپورا (سبک چالوکیا/مارو-گجراتی).

۱۱ مه ۱۹۵۱: دکتر راجندرا پراساد (رئیس‌جمهور) لینگام جدید را نصب کرد.

تاریخ سومنات

معماری معبد کنونی

سبک: چالوکیا–سولانکی (مارو-گجراتی)

ارتفاع شیخَر اصلی: ۱۵۵ فوت (۴۷٫۲ متر)

گوپورام ورودی: ۱۵۰ فوت

سبها مندپ: ۱۱۲ ستون تراش‌خورده

لینگام: سنگ سیاه، ۳ فوت ارتفاع

مجسمهٔ ناندی رو به لینگام

موزهٔ باستان‌شناسی سومَنات (شامل بقایای معابد قدیمی)

محمود غزنوی و سومنات

اهمیت مذهبی

نخستین جَیوتیرلینگا از ۱۲ جَیوتیرلینگا

یکی از ۵ تیرْتهٔ ساحلی (دوراکا، پوری، رامِشْوَرام، چیدامبارام)

جشنواره‌ها: ماها شیواراتری، کارتیک پورنیما، سومَنات آماس

پرابْهاس یاترا: سومَنات → بهیروکاکْش → تریوِنی سانْگام → بهالْکا تیرْتْه (محل درگذشت کریشنا)

جاذبه‌های اطراف

تریوِنی سانْگام: تلاقی هیرَن، کپیلا و سَرَسْوَتی با اقیانوس

بهالْکا تیرْتْه: محل نیلوفر مرگ کریشنا

معبد گیتا، ساحل پرابْهاس، مجسمهٔ ۹۹ فوتی ساردار پتل

پرومِنِد ساحلی جدید (۵ کیلومتر)

جیوتی رلینگا سومنات

وضعیت کنونی (نوامبر ۲۰۲۵)

اداره: شری سومَنات تراست (اعضا: نخست‌وزیر، وزیر کشور، و شخصیت‌های مذهبی)

بازدید سالانه: بیش از ۲۰ میلیون زائر و گردشگر

پروژهٔ توسعهٔ «پرابْهاس پاتان – سومَنات سیرکیت» (۳۵۰۰ کرور روپیه):

موزهٔ دیجیتال جدید

تله‌کابین به تریوِنی سانْگام

هتل‌های ۵ ستاره زیارتی

نورپردازی لیزری و نمایش صوتی-نوری تاریخ سومَنات

در دسامبر ۲۰۲۴، نخست‌وزیر نارندرا مودی شخصاً از پروژه بازدید و اعلام کرد تا پایان ۲۰۲۶ تکمیل خواهد شد.

سومَنات در گفتمان معاصر

برای هندوهای ملی‌گرا: نماد مقاومت و احیای فرهنگی

برای تاریخ‌نگاران انتقادی (مانند روملا تاپار): نمونهٔ استفادهٔ سیاسی از تاریخ در هند پسااستعماری

در ادبیات فارسی: نماد «حماسهٔ بت‌شکنی اسلامی» (منطق‌الطیر، بوستان سعدی)

در ادبیات هندی: نماد «باززایی بارها» (شعر گجراتی: «جَبّارْ هم سومَناتْ چْه، بار بار اُبْهو چْه!»)

سوالات متداول درباره پرستشگاه سومَنات

۱. پرستشگاه سومَنات کجاست و چرا مهم است؟

پرستشگاه سومَنات در شهر وراوال (پرابْهاس پاتان) ایالت گجرات، در کرانهٔ اقیانوس هند قرار دارد. این معبد نخستین جَیوتیرلینگا از ۱۲ جَیوتیرلینگای شیوا و یکی از مقدس‌ترین زیارتگاه‌های هندوها به شمار می‌رود.

۲. چرا نام معبد «سومَنات» است؟

نام «سومَنات» از دو واژهٔ «سومَ» (خدای ماه) و «ناتْه» (سرور) تشکیل شده و به معنای «سرور ماه» است. طبق اسطوره، شیوا در این مکان خدای ماه را از نفرین نجات داد.

۳. معبد سومَنات چند بار ویران شده است؟

معبد سومَنات در طول تاریخ ۱۷ بار ویران شد که مهم‌ترین آن‌ها توسط محمود غزنوی (۱۰۲۶ م)، علاءالدین خلجی، مظفرشاه گجراتی و اورنگ‌زیب (۱۷۰۶ م) بوده است.

۴. چه کسی دستور بازسازی مدرن معبد را داد؟

ساردار والابهای پتل در ۱۲ نوامبر ۱۹۴۷ دستور بازسازی داد. معبد در ۱۱ مه ۱۹۵۱ با حضور رئیس‌جمهور راجندرا پراساد افتتاح شد.

۵. وضعیت فعلی پرستشگاه سومَنات چگونه است؟

در نوامبر ۲۰۲۵، معبد روزانه بیش از ۵۰ هزار زائر دارد و پروژهٔ توسعهٔ ۳۵۰۰ کرور روپیه شامل تله‌کابین، موزهٔ دیجیتال و هتل ۵ ستاره در حال اجراست که تا پایان ۲۰۲۶ تکمیل می‌شود.

نتیجه‌گیری

پرستشگاه سومَنات بیش از یک بنای سنگی است؛ تاریخ زندهٔ هند است. از تمدن درهٔ سند تا عصر دیجیتال، این مکان بارها ویران شد و بارها برخاست. هر زائری که در ساحل پرابْهاس می‌ایستد، نه تنها لینگام شیوا را زیارت می‌کند، بلکه بخشی از این داستان جاودان مقاومت، ایمان و باززایی را لمس می‌کند.

«ما سومَنات هستیم – بارها برمی‌خیزیم!»

گرد آوری:بخش گردشگری بیتوته