هنر خرسک بافی: نمایی عمیق از تاریخ و هویت ایرانی

مجموعه: فرهنگ زندگی

صنایع‌دستی سنتی هنر خرسک بافی

بینش جدید به هنر خرسک بافی: از قالیچه‌ها تا دست‌آویزهای اصیل

خرسک بافی چیست؟

 خرسک ، یک نوع قالی از بافت درشت است که معمولاً از مواد و مصالح تمام‌پشم تهیه می‌شود. این نوع قالی در سرتاسر ایران، به ویژه در ایلات، عشایر و حتی در روستاها، به کار می‌رود.

علت نامگذاری این قالی به  "خرسک"  این است که پس از بافت، پرزهای آن را به مانند پشم خرس، کوتاه و پرداخت نمی‌کنند. در مقابل شیوه بافت دیگر قالی‌ها، پرزهای خرسک در جای خود باقی می‌مانند.

ساختار خرسک بافی

ساختار این نوع قالی در شرایطی به نحوی است که از پرز و خواب بلند در بافت آن استفاده می‌شود و این باعث ضخامت آن تا بیش از ۲۰ میلی‌متر می‌شود.

در تنیدن نخ‌های پود بین دو ردیف گره، تعداد ۳ تا ۸ رشته به کار می‌رود که باعث نرمی و لطافت قالی می‌شود. همچنین، نخ‌های تار یا چله نیز با تعداد ۱۲ تا ۱۵ لا درهم تنیده می‌شوند که بافت درشت قالی را نشان می‌دهد.

استفاده از واژه "خرسک‌باف" در بیشتر موارد، به معنای تحقیر بافنده‌ها است، زیرا قالی‌های نامرغوب و خرسک با تعداد گره‌های کمتری در هر دسی‌مترمربع، کیفیت مناسبی ندارند.

طرح‌های خرسک بافی

از طرح‌های هندسی و ساختارهای ساده مانند طرحهای دوحوضه، خشتی و قالبی در قالی‌های خرسک استفاده می‌شود. همچنین، نقش‌ها اغلب به شکل قابی و در محدوده نقشهای اساسی قرار می‌گیرند.

طرح‌های سنتی هنر خرسک بافی

در تمامی مناطق که قالی خرسک بافته می‌شود، طراحی و نقش‌اندازی آن دستخوش قواعد خاصی است. به دلیل درشت‌بافت بودن و کمبود ظرافت در این نوع بافت، امکان ارائه نقوش و آرایه‌های ظریف و پیچیده وجود ندارد، زیرا نمودن نقوش بر روی بافت خرسک به طور معمول به نمایندگی از ظرافت و جزئیات دست‌بافته وابسته است.

ساختار خرسک، نقوش و طرح‌های بسیار محدود و ساده‌ای دارد. عمدتاً از طرحهای هندسی و طرحهای ذهنی‌بافت  استفاده می‌شود. در محل نقش‌اندازی، تنها در حد نقشهای اساسی و ساده می‌توان تغییرات کوچکتری اعمال کرد، به‌طور مثال، اشکال هندسی کوچک‌تر نسبت به طرح کلی یا قاب‌بندی‌های متوازی و پی‌در‌پی در نقش‌ها به‌کار می‌رود. برخی از خرسکها نیز در برخی روستاهای چهارمحال و بختیاری با نقوش قابی دیده می‌شوند.

خرسک‌بافی ارتباطی با تجملات و بازار ندارد و اغلب توسط اقشار محروم و نیازمند جامعه انجام می‌شود. به دلیل نامرغوبی و کیفیت پایین، قالی‌های خرسک بازاری مهم ندارند و معمولاً به‌صورت محدود در داخل جامعه استفاده می‌شوند. به‌طور عمده، افراد عشایری که در شرایطی که زمان کمی برای بافت ظریف و زمان‌بر نیاز است، به خرسک‌بافی مشغول می‌شوند تا به نیازهای خانوار خود پاسخ دهند.

تفاوت گبه و خرسک بافی

بعضی افراد به گبه (هم‌معنایی) خرسک را تعلق می‌دهند. حتی بافندگان بختیاری نیز تفاوت زیادی بین گبه و خرسک تشخیص نمی‌دهند، گرچه طرح‌ها و بافت‌های این دو نوع قالی تفاوت‌های اساسی دارند. با این حال، در برخی موارد، بافندگان بختیاری طرح‌هایی که بر روی گبه‌ها استفاده می‌شود را نیز بر روی خرسکها می‌آمیزند، اما تفاوت‌های ساختاری و بافتی میان این دو قالی وجود دارد. یکی از ویژگی‌های بارز خرسک این است که از تار و پود پشمی تشکیل شده است و در بعضی موارد از نخ‌های پنبه‌ای برای پرزها استفاده می‌شود.

در خرسک، تنوع رنگی نیز کمتر از دیگر دست‌بافته‌هاست. رنگهای این قالی از پشم‌های طبیعی گرفته می‌شود و تضادهای رنگی کمتری دارد. به‌طور کلی، خرسک از نظر رنگی محدود و کم‌تنوع است. اندازه قالی‌های خرسک معمولاً در اندازه‌های ۹۰ × ۷۰ سانتی‌متر و گاهاً تا ۱۵۰ × ۷۵ سانتی‌متر بافته می‌شود. این نوع بافتها امروزه برای تولید پادری و کناره در اندازه‌های مختلف استفاده می‌شوند.

بافت خرسک بافی

این فرش‌ها به عنوان روانداز و زیرانداز، به ویژه در فصل زمستان، استفاده می‌شوند. حتی در گذشته، افراد مسن هنگام کمردرد، استخوان‌درد و روماتیسم از خرسک برای ایجاد گرمای موضعی و کاهش درد استفاده می‌کردند.

وسایل بافت خرسک بافی 

وسایلی همچون شانه، چوب کار، نخ فرنگ، پشان لل، سره زی و گل‌میخ جزو ابزارهای کاری هنرمندان در بافت خرسک هستند. مدت زمان لازم برای بافتن این نوع خرسک‌ها تقریباً یک هفته است.

صنایع‌دستی سنتی هنر خرسک بافی

ضخامت بالای پشم‌های مورد استفاده در بافت فرش خرسک باعث می‌شود که امکان انجام کارهای مینیاتوری و ظریف در این نوع فرش‌ها وجود نداشته باشد.

فرش‌های خرسک دارای دوام فوق‌العاده‌ای هستند و این دوام ناشی از استفاده از انواع گره‌های پشمی در ساختار آنها است.

پرزهای این نوع فرش‌ها از نوع برگشت‌پذیر هستند و به این ترتیب می‌توانند رطوبت را به خود جذب کنند.

این نوع فرش‌ها بیشتر به عنوان تولیدات صنایع‌دستی شناخته می‌شوند و هنرمندان مناطقی مانند استان سمنان، اراکی‌ها، مشهدی‌ها و اقوام بختیاری بیشترین تلاش را برای بافتن این نوع فرش‌ها می‌کنند.

یکی از نکات جالب در خرسک‌بافی سنتی این است که بافنده‌ها از رنگ‌های طبیعی مانند پوست گردو، ریشه زرشک و روناس برای رنگ‌آمیزی پشم استفاده می‌کنند و این ویژگی به فرش‌های خرسک‌بافی قیمت خاصی می‌بخشد.

همچنین یک نکته دیگر مهم در خرسک‌بافی سنتی این است که بافندگان از نقشه راهنما برای بافتن استفاده نمی‌کنند و همه نقوش و طرح‌های خرسک‌بافی را به حفظ دانسته و اجرا می‌کنند.

سوالات متداول درباره هنر خرسک بافی

 تاریخچه‌ای اجمالی از هنر خرسک بافی چیست؟

  هنر خرسک بافی یکی از صنایع‌دستی سنتی ایران است که به مواد طبیعی مانند پشم اختصاص دارد و در طول تاریخ تا به امروز ارزش و جایگاه خود را حفظ کرده است. این هنر بافت فرش‌های خاصی را تولید می‌کند که نمای معماری و فرهنگی منحصر به فردی دارند. 

 چه ویژگی‌هایی بافت فرش‌های خرسک را تمایز می‌دهد؟

 فرش‌های خرسک دارای ضخامت بالایی هستند که ناشی از استفاده از پشم‌های غنی در ساختار آنها است. این فرش‌ها دارای دوام بسیار بالا و پرزهای برگشت‌پذیری هستند که می‌توانند رطوبت را جذب کنند و باعث حفظ کیفیت طولانی‌مدت آنها می‌شوند.

چه گونه طرح‌ها و نقش‌هایی در فرش‌های خرسک مشاهده می‌شود؟

طرح‌ها و نقش‌های فرش‌های خرسک به صورت طبیعی و ساده‌ای ارائه می‌شوند. غالباً از طرح‌های هندسی و ذهنی‌بافت استفاده می‌شود که شامل طرحهای دوحوضه، خشتی و قالبی می‌شوند.

 چه کاربردهایی برای فرش‌های خرسک وجود دارد؟

 فرش‌های خرسک به عنوان روانداز و زیرانداز، به ویژه در فصل زمستان، استفاده می‌شوند. همچنین، افراد در گذشته از خرسک برای تسکین کمردرد، استخوان‌درد و روماتیسم استفاده می‌کردند.

آیا خرسک‌بافی تاثیری در فرهنگ و هنر ایران دارد؟

  بله، خرسک‌بافی به عنوان یکی از صنایع‌دستی سنتی ایران، تاثیر قابل توجهی در فرهنگ و هنر این سرزمین دارد. این هنر نه‌تنها ارزش‌های فرهنگی و هنری ایران را نمایان می‌کند بلکه از لحاظ اقتصادی هم به تولیدات محلی و اشتغال در مناطق مختلف کشور کمک می‌کند.

سخن پایانی مقاله ی هنر خرسک بافی

در نهایت، هنر خرسک بافی به‌عنوان یک گنجینه ارزشمند از صنایع‌دستی ایرانی، نه‌تنها تاریخچه و هویت فرهنگی این سرزمین را به تصویر می‌کشد، بلکه به عنوان نمادی از همت و تلاش هنرمندان برای حفظ میراث و ارتقاء کیفیت زندگی در جوامع روستایی نیز نمایان می‌شود. با شناخت بهتر از جزئیات این هنر دستی، می‌توانیم ارتباط عمیقتری با فرهنگ و تاریخ ایران برقرار کنیم و به نوعی به نگاهی زیبا به گذشته و آینده‌ی این ملت پرافتخار داشته باشیم. همچنین، حمایت از هنر خرسک بافی به‌عنوان یک اصل اقتصادی و اجتماعی، به تقویت اقتصاد مناطق محروم و حفظ هنرهای سنتی کمک می‌کند. امیدواریم که این هنر زیبا به افقی درخشان از توسعه و پیشرفت برای ایران و ایرانیان منجر گردد.

گردآوری: بخش فرهنگ و هنر بیتوته