وقتي كودكان كم دقت هستند
- مجموعه: روانشناسی کودکان
تمركز بر موضوعي غير از موضوع اصلي بهصورتي كه كودك از موضوع اصلي دور شود را كمبود توجه ميگويند؛ بهطور مثال اينگونه كودكان معمولا به جاي تمركز بر طول يك كلمه يا يك شكل، به توالي حروف يا يك علامت غيرضروري توجه ميكنند.
براي بهبود رفتار توجه، همه روشهاي آموزشي بايستي در ارتباط با يك تكليف خاص رشد كند. اين يك اصل است كه ما توجه را تعليم نميدهيم؛ توجه به برخي چيزها را تعليم ميدهيم.
از روشهاي بهينه براي اصلاح كاستيهاي توجه توسط مربي، بازيكردن با كودكان است. در اين بازيها از كودكان ميخواهيم كه وضعيت جسماني خاصي را در نظر بگيرند و در طولانيترين زمان ممكن آن حالت فيزيكي را حفظ كنند. كودكي كه زمان طولانيتري را توانست حفظ كند پيروز محسوب ميشود (توجه يك توانايي ساده و واحد نيست كه بتوان آن را آموزش داد و بايستي آن را به ساير موقعيتها نيز تعميم داد).
آنچه ضروري مينمايد آموزش رفتار توجه در يك فعاليت خاص است؛ مانند توجه به خواندن يا هجيكردن يا توجه به حركات موجود در يك ورزش يا توجه به تكاليف و يادگيري آنها.
راهكارهاي لازم جهت بهبود و اصلاح توجه:
1- روي توجه انتخابي محرك مربوطه كار كنيد:
توجه به اينگونه كودكان ناشي از تمركز بر طول يك كلمه و يا يك شكل به جاي تمركز بر توالي حروف و يا توجه به يك علامت غيرضروري است كه حواسشان را پرت ميكند.
2- به كودك بگوييد كه كدام محرك مهم است:
به توالي و تركيب حروف توجه كنيد و به آنها هم بگوييد تا توجه كنند. مثلاً ميگوييم: «يادت باشه از اينجا شروع كن و بخون».
3- تعداد محركها و پيچيدگي آنها را كم كنيد:
مثلاً براي رياضي ميتوانيد تعداد و تنوع مسائل رياضي را كاهش دهيد تا دشواري تكليف كمتر شود.
4- افزايش درجه شدت محرك مربوطه:
صداهاي ناگهاني، حركت و رنگ محركهايي هستند كه ميتوانند براي جلب توجه بينايي كودك مورد استفاده قرار بگيرند. مثلا اگر مشكل در يادگيري حروف يك مصوت است مربي ميتواند حروف مصوت كوتاه را قرمزرنگ كند و سپس به مرور زمان، رنگ را از تكليف مربوطه محو كند.
5- استفاده از تازگي و تنوع:
استفاده از تازگي، شگفتانگيزبودن و خندهداربودن و معرفي چيزهاي جديد، متفاوت يا غيرمعمول در يك موقعيت يادگيري، اغلب توجه كودك را جلب ميكند. تازگي همراه با محركي به كودك عرضه ميشود كه بهآساني توسط او كشف شود بهطوريكه شكست را تجربه نكند. يك چرتكه، شمارشگر يا رايانه كوچك دستي بهجاي كتاب حساب، نمونههايي از تازگي هستند.
6- بهكارگرفتن حس لامسه و حركت:
الف- رديابي كودك با چشم روي لغت و تكرار آن، گفتن نام لغت، سپس پاك كردن آن و استفاده از حافظه و نوشتن مجدد آن (تقويت حافظه بينايي).
ب- خواندن و نوشتن لغات با استفاده از حافظه. اگر كودك به اين مرحله نرسيد مرحله اول را آنقدر تكرار كند تا به اين مرحله برسد.
ج- تكرار لغت چاپي از يك لغت به چند لغت بهطوري كه كودك، خودش آن لغت را بنويسد و بدون نگاه كردن به مدل اصلي آن را پيدا كند.
د- تعليم لغات، ايجاد و تكامل يك خزانه لغت، خواندن و درك و فهم معني گروههاي لغات هنگام خواندن هر متن جديد، از ويژگيهاي اين مرحله است.
7- موارد را در دستههاي مشترك ارائه دهيد:
(كلمات همخانواده، ارائه مجموعههاي مشترك مثلاً حروف صدادار)
8- استفاده از تجارب معنادار قبلي:
بيان احساسات، انگيزهها و اهداف در قالب داستان. اين همانندسازي با ويژگيهاي داستان باعث افزايش توجه و علاقه به آن تكليف ادبي ميشود.
9- طول مدت توجه را افزايش دهيد.
10- در مورد آنچه بايد انجام شود توضيح دقيق بدهيد:
الف- مشخص كردن وسعت و حوزه كاري براي انجام تكاليف
ب- تقسيمكردن تكاليف به خردهتكاليف
اين روش، خصوصاً براي كودكاني كه در نگهداري و تداوم توجه در طول يك دوره زماني مشكل دارند مفيد است.
11- از يك زمانسنج استفاده كنيد:
تا هنگاميكه كودك موفق شد در طول زمان توافقشده توجه خود را حفظ كند پاداشهاي لازم به او ارائه شود.
12- زمان تكليف مورد نظر را بهتدريج افزايش دهيد :(ازطريق تشويق و تقويت).
13- تعدادي كارهاي متفرقه به كودك ارائه دهيد:
اين كار زمان مجاز براي توجه نكردن را از پيش مشخص ميكند و به كودك كمك ميكند تا موقعيتهاي توجهي را از بيتوجهي تشخيص دهد و بر همين مبنا ميتوان كودك را بهدليل انجام كارهاي فهرستشده تشويق كرد.
14- افزايش طول مدت توجه را تقويت كنيد:
معلم ميتواند منحني مدت زماني را كه كودك قادر به حفظ توجه خويش است ترسيم كند و كودك آن را مشاهده و تثبيت كند.
15- انعطافپذيري تغييرات توجهي كنترلشده را افزايش دهيد:
مثلاً معلم در عينحال كه مشغول صحبت كردن در كلاس است توجه دانشآموزان به مسئلهاي را كه روي تخته نوشته شده جلب ميكند و توجه از محرك شنوايي به بينايي تغيير مييابد.
16- مدتزماني را براي تغييرات توجهي در نظر بگيريد:
كودكان را بايد بهخاطر جابهجايي سريع توجه از يك حركت به حركتي ديگر تقويت كرد.
17- در يك زمان واحد فقط از يك كانال حسي درخواستهايي داشته باشيد؛
مثلاً وقتي معلم صحبت ميكند، به كانال شنوايي كودك نياز است؛ چنانچه معلم بخواهد كودك به چيزهايي كه او ميگويد گوش كند بايد از استفاده از هر هدف ديگري كه نياز به استفاده همزمان از كانالهاي بينايي و شنوايي كودك داشته باشد خودداري كند.
18- مدت زمان لازم براي تغييرات توجهي را كاهش دهيد:
كودكان ياد بگيرند سرعت انعطافپذيري تغييرات توجهي خويش را از يك محرك به محرك ديگر افزايش دهند.
راهبردهاي اضافي براي بهبود توجه:
1- به كودك در موقعيت انفرادي آموزش دهيد.
2- دروس را در حد ظرفيت تميزدهندگي كودك نگهداريد و از روش شرطيسازي استفاده كنيد.
تقويت و تعميم محرك را تا جاييكه ظرفيت دارد افزايش داده و پس از آن كودك را در همان حالت نگهداريد زيرا افزايش بيشتر شرطيسازي باعث حواسپرتي كودك ميشود.
پاولوف اين آزمايش را روي پسربچهاي 11ساله انجام داد و پسربچه شرطي شده بود كه به يك زمانسنج آونگي كه در دقيقه 140بار ضربه ميزد پاسخ دهد. او به زمانسنجي كه در هر دقيقه 90بار ضربه ميزد پاسخ نميداد. سپس 90 ضربه به 100ضربه در دقيقه افزايش يافت و بهتدريج به 140ضربه رسيد. پسربچه به 90 تا 120 ضربه، پاسخهاي صحيح ميداد. اما در اين نقطه يعني 120ضربه قوه تميزدهندگي پسربچه مختل شد و واكنشهاي منفي نشان داده و بهشدت آشفته و حواسپرت ميشد.
3- موفقيت كودك را افزايش دهيد:
اگر كراراً به كودكان تكاليف دشواري داده شود كه نتوانند آنها را انجام دهند توجه به محرك مربوطه را متوقف ميكنند و ناكامي مكرر، انتظار شكست را در كودك بهوجود ميآورد. ميتوان با ارائه تكاليفي كه براي كودك موفقيتهايي را بهبار ميآورد و با قراردادن تكاليف آسان در ميان تكاليف مشكل از ايجاد احساس شكست در كودك جلوگيري كرد.
4- توجه به محركهاي مربوطه را تقويت كنيد: چنانچه معلم از كودك بخواهد به محركهاي مربوطه پاسخ دهد اين احتمال قوي وجود دارد كه به محركي پاسخ دهد كه بهدنبال آن تقويت وجود دارد. تقويت ميتواند از طريق عبارات كلامي، دادن ستاره و ژتونهاي رنگي باعث حس موفقيت در كودك شود.
5- تكنيكهاي خودنظارتي را تعليم دهيد:
الف) كودك و معلم تصميم بگيرند كه چه نوع رفتار توجهي بايد رشد داده شود.
ب) به كودك آموزش دهيد هنگامي كه به محرك خاصي توجه نميكند آن را بازبيني كرده و يادداشت كند.
ج) توافق بر يك تقويتكننده كه ميتواند براي پاداش رفتار توجه مفيد باشد (با استفاده از نوار ضبطصوت و سپس با استفاده از خودتمجيدي).