دفاع مشروع چیست؟

مجموعه: نکات و قوانین حقوقی

دفاع مشروع چیست؟

همه چیز درباره ی دفاع مشروع

آشنایی با دفاع مشروع:

دفاع مشروع یا دفاع قانونی حقی است که حقوق کیفری برای اشخاص در مورد دفاع از خود یا افراد دیگر (در صورت نیاز به کمک) در هنگام حمله افراد دیگر قائل شده است. دفاع مشروع در جائی پدید می آید که به جز ارتکاب جرم هیچ راه دیگری برای دفع خطر ممکن نباشد. در این صورت مدافع نه تعقیب و مجازات می شود و نه ضامن خساراتی است که به بار می آورد.

دفاع مشروع اصلی پذیرفته در تمامی نظام های حقوقی است. هر چند در مورد منشأ پیدایش این حق اختلافات زیادی وجود دارد ولی شرایط آن با اختلاف جزئی در تمامی نظام های حقوقی یکسان است.

دفاع مشروع در قانون:

هر انسانی حق دارد در هنگام مواجه شدن با خطر به دفاع از جان، مال و ناموس خود و افرادی که دفاع از آنها بر وی واجب است، اقدام کند. این اقدام در اصطلاح "دفاع مشروع" نامیده می شود. به عبارت دیگر، دفاع مشروع حقی است قانونی كه شخص با توسل به آن می تواند در موقعيتی ضروری و با رفتاری به ظاهر مجرمانه، تجاوزی قريب الوقوع يا بالفعل و ناروا كه نفس، ناموس، عرض، آزادی تن و مال او يا ديگری را مورد تهديد قرارداده را دفع نمايد. البته در خصوص دفاع مشروع شرایط و خصوصیات و ویژگی هایی باید وجود داشته باشد تا عمل و دفاع موجه دانسته شده و مشمول مجازات نگردد.

دفاع مشروع چیست؟

دفاع مشروع یکی از انواع موانع مسئولیت کیفری است. یعنی اگر کسی برای دفاع از خودش اقدام به عملی مجرمانه نماید، مجازات نمی شود. در قانون مجازات اسلامی ماده 156 آمده است که : "هرگاه فردی در مقام دفاع از نفس ، ناموس ، مال یا آزادی تن خود یا دیگری در برابر هرگونه تجاوز یا خطر فعلی یا قریب الوقوع با رعایت مراحل دفاع مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب می شود، در صورتی که شرایط قانونی دفاع مشروع وجود داشته باشد، مجازات نمی شود."

شرایط دفاع مشروع:

در ادامه ماده فوق آمده است که در صورت اجتماع شرایط زیر، مرتکب مجازات نمی شود . یعنی باید همه شرایط دفاع مشروع وجود داشته باشد تا مرتکب مجازات نشود . این شرایط از قرار زیر است :

1– رفتار ارتکابی برای دفع تجاوز یا خطر ضرورت داشته باشد و بدون آن نتوان خطر را دفع کرد.

2– دفاع مستند به نشانه های معقول یا یک ترس و بیم عقلایی باشد. 

3– خطر و تجاوز بابت اقدام آگاهانه یا تجاوز خود فرد و دفاع دیگری صورت نگیرد.

4– توسل به قوای دولتی بلافاصله و بدون فوت وقت عملا ممکن نباشد یا مداخله ی آنان در دفع تجاوز و خطر موثر نباشد.

آثار دفاع مشروع:

در صورت وجود تمام شرایط فوق دفاع مشروع از علل موجهه جرم بوده است و باعث مباح شدن عمل می شود. بنابراین مرتکب نه مسئولیت کیفری دارد و نه ‌ مسئولیت مدنی. در موارد دفاع مشروع دیه نیز ساقط است جز در مورد دفاع در مقابل تهاجم دیوانه که دیه از بیت المال پرداخت می شود.

آثار دفاع مشروع

موضوع تجاوز در دفاع‌ مشروع:

الف) دفاع از نفس

وقتی به تن یا جان حمله شود شخص می تواند در مقام دفاع عملی را که لازم باشد، انجام دهد.

ب) دفاع از ناموس

منظور از ناموس، زنان خانواده و وابسته به فرد و رعایت حریم آنان از نظر موازین اخلاقی و مذهبی است. تعرض به ناموس به صورت تجاوز به زنان خانواده اعم از همسر، مادر، خواهر و دختر که به صورت لکه دار نمودن عفت و عصمت آنان است.

ج) دفاع از مال

د) آزادی تن

شخص می تواند در مقابل محدود‌کردن آزادی تن خود نیز دفاع کند. به طور مثال دفاع در مقابل آدم‌ ربایی یا توقیف غیرقانونی.

قتل در شرایط زیر با اثبات شرایط خاصی  می تواند جزء دفاع مشروع  باشد:

– قتل شخصی که قصد کشتن، آسیب رساندن به فرد یا نزدیکان او را دارد.

– قتل شخصی که به آبرو و حیثیت فرد دیگری صدمه می زند درحالی که  آن فرد  منکر این تهمت و  افترا  می شود.

– هنگامی که شوهری زن خود را با مرد دیگری در حال زنا می بیند.

– قتل کسی که فرد را ربوده است.

شرایط لازم برای دفاع مشروع

رفتار و عملکرد فرد برای رفع تجاوز یا خطر  ضروری است: یعنی شرایط خطرناکی  ایجاد شده است که  تنها راه فرد، دفاع از خود می باشد در چنین حالتی عملکرد فرد  جرم  محسوب نمی شود.

دفاع شخص از خود و دیگران براساس نشانه  های عقلانی  و ترس عقلی می باشد: یعنی وقتی فرد مورد تجاوز قرار می گیرد، بر اساس عقل خود باید به این نتیجه برسد که راهی جز دفاع از خود ندارد  و دیگران هم نمی توانند به او کمک کنند.

وقتی شخصی مورد تجاوز قرار می گیرد، این تجاوز نباید به خاطر تحریک یا اقدام اولیه خود شخص برای فرد دیگر باشد زیرا در چنین حالتی طرف مقابل تحریک می شود و به دفاع از خود می پردازد. در چنین حالتی جرم شخص فرد تحریک کننده جزء دفاع مشروع محسوب نمی شود.

اگر فرد مورد تجاوز قرار بگیرد و امکان تماس با پلیس را نداشته باشد، یا کمک  پلیس در رفع خطر برای او بی تاثیر باشد. در چنین حالتی جرم فرد، جزء دفاع مشروع محسوب می شود.

شرایط دفاع مشرع

تبصره های قانون 156 برای دفاع مشروع:

وقوع جرم برای فرد در موارد زیر برای کمک به دیگران جزء دفاع مشروع محسوب می شود :

– دیگران از اقوام نزدیک فرد باشند و فرد مسئول دفاع از آن ها باشد.

– دیگران نیاز به کمک داشته باشند یا قدرت دفاع از خود نداشته باشند.

– در صورتی که دفاع مشروع اتفاق افتاده باشد، شخصی که مورد تجاوز قرار گرفته است باید شرایط لازم را برای دفاع مشروع ثابت کند.

– در دفاع مشروع نیازی به پرداخت دیه به کسی به جز افراد دیوانه نیست. دیه این افراد نیز توسط  دولت پرداخت می شود.

تجمیع شرایط دفاع مشروع:

تبصره 3 ماده 156 قانون مجازات اسلامی نیز عنوان می‌کند: در موارد دفاع مشروع دیه نیز ساقط است، جز در مورد دفاع در مقابل تهاجم دیوانه که دیه از بیت المال پرداخت می شود.

در توضیح این تبصره نیز باید گفت که ساقط شدن دیه در موارد دفاع مشروع قابل قبول است، اگر چه به طور معمول، وقتی که عملی جرم نباشد، دیه نیز به آن تعلق نمی گیرد.

همچنین تبصره یک ماده 156 می گوید: دفاع از نفس، ناموس، عرض، مال و آزادی تن ديگری در صورتی جايز است كه او از نزديکان دفاع کننده بوده يا مسئولیت دفاع از وی بر‌عهده دفاع كننده باشد، يا ناتوان از دفاع بوده يا تقاضای كمک نمايد، يا در وضعيتی باشد كه امكان استمداد نداشته باشد. در این تبصره قانون گذار همه شرایط را با یکدیگر جمع کرده است که یک نوآوری قابل تامل محسوب می شود. بنابراین، اگر شخص ثالث، خود، قادر به دفاع باشد اما اقدام به دفاع از خود نکند، دیگری نمی تواند به بهانه ی دفاع در مسئله دخالت نماید.

شرایط مشروع بودن دفاع از دیگران

گاهی ممکن است شخصی برای دفاع از دیگران رفتار مجرمانه ای انجام بدهد. در صورتی می توان این دفاع را مشروع دانست که علاوه بر شرایط فوق یکی از عوامل زیر نیز وجود داشته باشد:

– دفاع شونده از نزدیکان دفاع کننده باشد؛

– مسئولیت دفاع از او (دفاع شونده) برعهده ی دفاع کننده باشد؛

– دفاع شونده نتواند از خود دفاع کند؛

– دفاع شونده از دیگران تقاضای کمک کند یا در وضعیتی باشد که امکان کمک گرفتن از دیگران را نداشته باشد.

در این صورت می توان از دیگری دفاع کرد و در صورت اجتماع همه شرایط دفاع مشروع خواهد بود. 

گردآوری: بخش علمی بیتوته