عمر یاغی: نبوغی که آب را از هوا گرفت

مجموعه: زندگینامه شعرا و دانشمندان

عمر یاغی

عمر مونس یاغی: یک مهاجر یمنی که جهان را تغییر داد

بیوگرافی عمر یاغی

بیوگرافی عمر مونس یاغی 

در دنیای شیمی، جایی که اتم‌ها و مولکول‌ها به رقص درمی‌آیند، عمر مونس یاغی (Omar M. Yaghi) همچون یک معمار نابغه، سازه‌هایی ساخته که نه تنها ساختارهای سنتی شیمی را به چالش کشیده، بلکه راه‌حل‌هایی برای بحران‌های جهانی مانند تغییرات آب و هوایی و کمبود آب ارائه داده است. در ۸ اکتبر ۲۰۲۵، آکادمی سلطنتی علوم سوئد، جایزه نوبل شیمی را به طور مشترک به یاغی، سوسومو کیتاگاوا از دانشگاه کیوتو ژاپن و ریچارد رابسون از دانشگاه ملبورن استرالیا اعطا کرد. دلیل این جایزه؟ توسعه چارچوب‌های فلزی-آلی (Metal-Organic Frameworks یا MOFs)، مواد جادویی که مانند کیسه هرمیون در داستان‌های هری پاتر، حجم عظیمی از گازها و مواد را در فضایی کوچک ذخیره می‌کنند.

یاغی، متولد ۱۹۶۵ در اردن از والدینی یمنی، نمادی از مهاجرت موفق و نوآوری است. او که از کودکی در یمن بزرگ شد و بعدها به آمریکا مهاجرت کرد، اکنون استاد برجسته شیمی در دانشگاه کالیفرنیا، برکلی است. زندگی او، داستانی از استقامت، خلاقیت و عشق به علم است – داستانی که از روستاهای یمن تا سالن‌های نوبل کشیده شده.

نوبل شیمی

ریشه‌ها: از یمن تا دانشگاه‌های آمریکا

عمر یاغی در سال ۱۹۶۵ در شهر عمان، پایتخت اردن، چشم به جهان گشود، اما ریشه‌هایش به یمن بازمی‌گردد. والدینش، مهاجرانی بودند که در جستجوی زندگی بهتر، به اردن آمده بودند. یاغی کودکی‌اش را در یمن گذراند، جایی که دسترسی به آموزش مدرن محدود بود. با این حال، کنجکاوی ذاتی او نسبت به جهان اطراف، او را به سمت علم سوق داد. در نوجوانی، خانواده‌اش به آمریکا مهاجرت کرد و یاغی فرصت تحصیل در سیستم آموزشی پیشرفته را یافت.

مسیر تحصیلی او از کالج جامعه هادسون ولی (Hudson Valley Community College) در نیویورک آغاز شد، جایی که در سال ۱۹۸۳ مدرک کاردانی خود را در رشته علوم پایه گرفت.

سپس به دانشگاه آلبانی (University at Albany) رفت و در سال ۱۹۸۵ با معدل بالا، لیسانس شیمی خود را دریافت کرد. این فارغ‌التحصیلی cum laude، نشان‌دهنده استعداد درخشان او بود. یاغی سپس دکترای خود را در سال ۱۹۹۰ از دانشگاه ایلینویز در اوربانا-شامپین دریافت کرد و زیر نظر ژان-ماری لب این کار روی شیمی فلزات آلی تمرکز کرد. پس از پست‌دکتری در هاروارد، او به سرعت در سلسله‌مراتب آکادمیک صعود کرد: از استادی در دانشگاه آریزونا تا UCLA و در نهایت برکلی، جایی که از سال ۲۰۱۲ به عنوان استاد جیمز و نلتجه ترتر در شیمی خدمت می‌کند.

یاغی نه تنها یک دانشمند، بلکه یک مبتکر است. او بنیان‌گذار رشته "شیمی رتیکولار" (Reticular Chemistry) است، علمی که بر اتصال بلوک‌های مولکولی برای ساخت ساختارهای کریستالی متخلخل تمرکز دارد. این رویکرد، او را از همتایانش متمایز کرد و بیش از ۳۰۰۰ مقاله علمی و ۱۰۰ اختراع ثبت‌شده به نامش نوشت.

عمر مونس یاغی

دستاوردها: ساخت خانه‌های مولکولی برای آینده

کار یاغی بر روی MOFs، انقلابی در شیمی مواد ایجاد کرد. این چارچوب‌ها، از یون‌های فلزی به عنوان گوشه‌ها و مولکول‌های آلی بلند به عنوان اتصالات ساخته می‌شوند و فضاهای خالی عظیمی ایجاد می‌کنند ، فضاهایی که می‌توانند گازهایی مانند دی‌اکسید کربن، هیدروژن یا حتی آب را ذخیره کنند. تصور کنید ماده‌ای که می‌تواند در بیابان، آب را از هوای خشک استخراج کند، یا کربن را از اتمسفر جذب کند؛ این‌ها نه خیال‌پردازی، بلکه واقعیت ساخته‌شده توسط یاغی هستند.

در اواخر دهه ۱۹۹۰، یاغی اولین MOF پایدار را ساخت و نشان داد که این مواد می‌توانند برای ذخیره‌سازی انرژی، تصفیه آب و حتی داروهای هدفمند استفاده شوند. یکی از مشهورترین کاربردها، دستگاهی است که او در برکلی توسعه داد: یک MOF که در دمای اتاق، آب را از هوای خشک (با رطوبت کمتر از ۲۰%) استخراج می‌کند. این فناوری، برای مناطق خشک مانند خاورمیانه، نجات‌بخش است. یاغی می‌گوید: "شیمی رتیکولار مانند لگو است؛ بلوک‌ها را وصل می‌کنید و دنیایی جدید می‌سازید."

همکاری‌های او با کیتاگاوا و رابسون، پایه‌های این موفقیت را محکم کرد. رابسون در ۱۹۸۹ ایده استفاده از خواص ذاتی اتم‌ها را مطرح کرد، کیتاگاوا بر انعطاف‌پذیری MOFs تمرکز داشت، و یاغی آن‌ها را به کاربردهای عملی رساند. کمیته نوبل این کار را "معماری مولکولی جدید" نامید که "اتاق‌های تازه برای شیمی" ایجاد کرده است.

شیمیدان برجسته یمنی-آمریکایی

زندگی شخصی: فراتر از آزمایشگاه

عمر یاغی، مردی متواضع و الهام‌بخش است. او اغلب از ریشه‌های یمنی‌اش سخن می‌گوید و بر اهمیت آموزش برای جوانان مهاجر تأکید دارد. در مصاحبه‌ای پس از اعلام نوبل، یاغی که در حین پرواز بود، گفت: "شگفت‌زده، خوشحال و غرق در هیجانم." او متأهل است و دو فرزند دارد، و زمان‌های فراغتش را به سفر و مطالعه تاریخ اختصاص می‌دهد. یاغی همچنین فعالانه در ترویج علم در کشورهای در حال توسعه شرکت می‌کند و بورسیه‌هایی برای دانشجویان خاورمیانه تأسیس کرده.

با وجود شهرت، یاغی زندگی ساده‌ای دارد. او در برکلی، در میان درختان اکالیپتوس زندگی می‌کند و می‌گوید: "علم برای من، راهی برای خدمت به بشریت است، نه شهرت."

میراث

جایزه نوبل شیمی ۲۰۲۵، نه تنها تأییدی برنبوغ یاغی است، بلکه نویدبخش آینده‌ای سبزتر. MOFs او می‌توانند به اهداف توسعه پایدار سازمان ملل کمک کنند: کاهش انتشار کربن، تولید هیدروژن پاک و دسترسی به آب تمیز. یاغی، به عنوان ۲۸مین برنده نوبل از دانشگاه برکلی، به فهرست ستارگان شیمی مانند جنیفر دودنا (۲۰۲۰) می‌پیوندد.

سخن آخر 

در نهایت، عمر یاغی نشان می‌دهد که علم، مرزها را درنوردد. از یمن تا استکهلم، داستان او یادآوری است که یک ذهن کنجکاو می‌تواند جهان را بازسازی کند. همان‌طور که کمیته نوبل گفت: "آن‌ها خانه‌های جدیدی برای مولکول‌ها ساختند"  و در این خانه‌ها، آینده بشریت ساکن است.

گرد آوری:بخش علمی بیتوته