آشنایی با بیوگرافی منوچهری دامغانی

مجموعه: هنر و هنرمند

ابوالنجم احمد بن قوص بن احمد دامغانی

بیوگرافی منوچهری

ابوالنجم احمد بن قوص بن احمد دامغانی شاعر نیمهٔ اول قرن پنجم هجری قمری است. وی پس از تحصیل علوم و فضایل به خدمت امیر منوچهر فلک المعالی پسر شمس المعالی امیرقابوس وشمگیر والی گرگان رسید و به همین جهت تخلص منوچهری را اختیار کرد.

وی بر ادب عربی و اشعار شاعران عرب و بر احوال و آثار شاعران پارسی احاطه داشت و نیز بر علوم دینی واقف بود و در دربار سلطان محمود غزنوی منزلتی والا داشت. وی ظاهراً مبتکر مسمط است. دیوان او مکرر به طبع رسیده و قریب به سه هزار بیت دارد. وفات او به سال ۴۳۲ هجری قمری اتفاق افتاده است و گویا در جوانی وفات یافته است.

زندگی کودکی و جوانی

زندگی کودکی و جوانی منوچهری در دامغان به تحصیل عربی گذشت، تا این که به خدمت منوچهر قابوس زیاری در طبرستان رسید. پس از مرگ منوچهر قابوس، منوچهری به ری رفت و به خدمت طاهر دبیر رسید که از طرف سلطان مسعود غزنوی در آن‌جا فرمانروایی داشت. وی از آنجا به دربار غزنه راه یافته، و به ستایشگری سلطان مسعود غزنوی مشغول شد.

منوچهری برای جلب حمایت عنصری قصیده ای به نام «لغز شمع» سرود و در آن عنصری را ستایش کرد. در سال ۴۳۲ هجری قمری، منوچهری در حالی که سی و چهار سال داشت درگذشت.

علت تخلص او به منوچهری

گویا آن بوده که وی مدتی در آغاز کار در دربار فلک المعالی منوچهر بن قابوس بن وشمگیر بن زیار از خاندان دیلمیان که از سال 403 تا 424 درگرگان و طبرستان سلطنت می کرده، به سر برده است ولی از مدایح منوچهری چیزی که در باره این پادشاه گفته شده باشد در دیوان او یافت نشده است.

دولتشاه در تذکره الشعراء و هدایت در مجمع الفصحا و میر محمدتقی کاشانی در خلاصه الافکار نوشته اند که منوچهری شاگرد ابوالفرج سگزی، شاعر معروف اواخر قرن چهارم (پیرو و مداح ابو علی سیم جور) بوده است. ابوالفرج سگزی را استاد عنصری هم دانسته اند.

موضوع و قالب شعری

بیشتر شعرهای او دربارهٔ طبیعت است. منوچهری علاوه بر آشنایی به زبان عربی، از دانش هایی چون نحو، پزشکی، ستاره‌شناسی، و موسیقی آگاهی داشت، و در شعر خود از واژه های خاص این دانش ها بهره می برد.

زندگی سیاسی منوچهری

از كيفيت ارتباط منوچهري با دربار غزنوي اطلاع صريح در دسترس نيست و گويا اين ارتباط زندگي بعد از حدود سال 421 صورت گرفته باشد، زيرا منوچهري پيش از آن كه در سال 426 در ساري بخدمت مسعود بن محمود برسد، در ری زندگي مي كرده است.

ویژگی آثار منوچهری دامغانی

منوچهری در دامغان به تحصیل عربی گذراند

منوچهري اسامي بسياري از شاعران عرب و يا شاعران بزرگ پارسي زبان پيش از خود را در اشعارش آورده و اين اشارات و اسامي اغلب در تمام نسخ ديوان منوچهري با تحريفات دشوار و عجيب همراه است تا به جايي كه خواندن برخي از ابيات كاري دشوار به نظر مي آيد.

علّت عمده ذكر اين اسامی و قصايد مشهور عربی و بسيار چيزهای ديگر شبيه اين، آن است كه منوچهری به اظهار علم در شعر اصرار داشت. به نظر می آيد از اين طريق می خواسته جوانی خود را در برابر شاعران سالخورده ای چون عنصری جبران كند.

عادت منوچهری با به كار بردن لغات و اصطلاحات عجيب و غريب عرب و  تأثير پذيری او از شاعران عرب، در شعرش ،گاه آن را به خشونت و درشتي نزديک كرده است. با اين حال بايد اذعان داشت كه حتی آن اشعاری كه با چنين تركيباتی بوجود آمده جذابيت و شكوه خاصی دارد چه رسد به ساير اشعار او.

در شعر منوچهری نوعی موسيقی آهنگين خاصی وجود دارد چنانكه هنگام خواندن اشعار او، خواننده با آهنگی از موسيقی سرگرم است. اين موسيقی خوش آيند، روانی، سادگی فكر و صراحت اين استاد در سخن و جوانی و شادابی روح شاعر مشعر او را بی اندازه طرب ناک و دل انگيز ساخته است.

منوچهری، عشرت طلب و دوستدار شراب و عیش مدام بود و پیداست که جوانی و اندک سالی وی، خود یکی از اسباب عمده این حال در او بوده است و او از بیان آرزوها و خواستاری لذات گوناگون خود در اشعار، ابا و امتناعی نداشت.

وی در مدح نیز افراط کرد و مانند فرخی، غالب امراء دربار غزنوی را ستود. با این مزیت که تشبیب های قصاید مدحی (آوردن ابیاتی در ذکر عشق و جوانی یا وصف طبیعت در ابتدای قصیده) او از همه حیث، بر قسمت مدح، فزونی و برتری دارد.

منوچهری در استفاده از كلمات و تركيبات بی پروا است و علاوه بر اين در بعضی از قصائدش بيشتر بدنبال لفظ بوده تا معنی. چيزي كه در بيشتر اشعار منوچهری به چشم می خورد توجه او به تشبيهات بديع است.

در اشعار منوچهری، تكرار بعضی از مضمون ها در قالب مسمط دیده می شود.این قالب شعری ظاهراً از مبدعات اوست زيرا پيش از او در اشعار فارسی اثری از اين نوع سبک شعر نمی يابيم.

منوچهری در وصف طبیعت چیره دست است و این مضامین را بیشتر در این نوع خاص از شعر یعنی مسمط به کار برده است. از ميان شاعران بعد از او، لامعی گرگانی اين سبک كار او را دنبال کرد. استعمال كلمات عربی بيش از حد نياز كه برای فارسی زبانان چه در دوره منوچهری و چه بعد از آن فهم شعر او را مشكل می كرده و می كند.

منوچهري حد ّ و قيدی در اين كار نمي شناخت و در بعضي از قصائدش استفاده از كلمات عربي را به حد ّ افراط كشانده است. با تمام اين احوال قدرت منوچهري در گنجاندن كلمات و تركيبات عربي در زبان فارسي به حدي است كه عيب كار او را از نظر دور مي دارد.

از تمام اين موارد كه بگذريم سخن منوچهري ساده و قدرت اين شاعر در وصف در حدي است كه مي توان او را از اين حيث در ميان شاعران قصيده گوي عهد غزنوي ممتاز دانست.
 

آثار منوچهری

منوچهری دامغانی

دیوان منوچهری مشتمل بر اشعاری است که در قالب غزل، قصیده، مسمط، قطعه، و ترکیب‌بند سروده شده و موضوعاتی چون ستایش، وصف، و خمریه را در بر می گیرد. منوچهری قالب مسمط را برای نخستین بار در شعر پارسی پدید آورده است.

اشعار او معمولاً در دو سبک می باشد. یا تغزل و اشعاری که به جوانی او هنگام شاعری باز می گردد و دیگری مدح و ستایش سلاطین و بزرگان زمانه که از رسوم معمول شاعری آن زمان بوده است. در اشعار او مفردات و اصطلاحات عربی بسیار دیده می شود که توانایی او در ادبیات عرب را منعکس می سازد.

دیوان اشعار او شامل ۲۸۱۷ بیت با تصحیح عزیزالله علیزاده در قالب‌های قصیده، قطعه، مسمط، رباعی، دوبیتی و ابیات دیگر در انتشارات فردوس در تهران در سال۱۳۹۰ در ۳۳۶ صفحه منتشر شده است.

وفات منوچهری دامغانی

درگذشت او به سال 432 ه.ق. نوشته شده است. در اشعار او تا حوادث سال 430 و 431 دیده می شود ولی از آن پس اثری از وقایع تاریخی در دیوان او مشهود نیست.
 
گردآوری: بخش علمی بیتوته