جنگ قادسیه و علل شکست سپاه ایران

مجموعه: تاریخ و تمدن

جنگ قادسیه

درباره نبرد قادسیه چه میدانید؟

در نبرد قادسیه درفش کاویانی، با غنیمت های زیاد دیگری به دست مسلمانان افتاد و بعضی از فرماندهان لشکر ساسانی از جمله رستم فرخزاد، بهمن جادویه و بندوان هم کشته شدند.

اختلافات زیادی در منابع تاریخی دیده می‌شود که میان ۲۰ هزار نفر تا ۱۲۰ هزار نفر نوسان دارد. عمر بن خطاب خلیفه دوم مسلمانان، نخست خود را فرمانده جنگ قادسیه خواند؛ ولی به دنبال سفارش امام علی(ع) در مدینه ماند.

موقعيت قادسيه

قادسيه مکانی بود در مغرب ايران كه تا كوفه پانزده فرسنگ و تا عُذَيب چهار مايل فاصله داشت. طول آن شصت و نه درجه و عرض آن سي و يك درجه و دو سوم درجة جغرافيايي است. و يا شهر واسط بوده است و از مداين هفت گانه عراق عرب و اكنون خراب است. قادسيه را به این دلیل به اين نام خوانده اند كه اهل قادس در آن ساکن شده اند و قادس آبادی ای است در مرو الرود. همینطور آمده است كه قادسيه آبادی اي است بزرگ نزديك سامرا و يا قادسيه شهري است كوچك با نخلستان ها و آب ها و در کنار بيابان وجود دارد و نخلستان ها  و رودها در طرف شرقي آنهاست.

نبرد قادسیه

دلیل رخ دادن جنگ قادسیه  از نگاه دینوری

دینوری در مورد دلیل وقوع این جنگ آورده است:

«چون یزدگرد پادشاه شد مردم را از هر سو فرا خواند و سپاهی فراهم ساخت و رستم، پیر هرمز را بر آنان فرماندهی داد. رستم به سوی قادسیه حرکت کرد؛ چون این خبر به جریر بن عبدالله و مثنی بن حارثه رسید، برای عمر نامه نوشتند و او را آگاه ساختند؛ عمر مردم را فرا خواند و آماده ساخت. حدود ۲۰ هزار نفر جمع شدند سپس سعد بن ابی وقاص را به فرماندهی ایشان گماشت. سعد با سپاهیانش حرکت کرد و به قادسیه رسید. سپاهیان عراق نیز به او پیوستند».

نام های روزهای جنگ چهار روزه قادسیه 

نبرد قادسیه تقریباً چهار روز طول کشید. هر یک از روزهای جنگ به نام ویژه ای معروف شده‌اند. روز اوّل جنگ «ارماث» روز دوم را «اغواث» و روز سوم را «عماس» گفته‌اند.

جنگ در این چند روز به شدت ادامه داشت. شب چهارم به «لیلة الهریر» (در جنگ صفین هم یکی از شب‌های اوج جنگ به لیلة الهریر معروف است.) معروف شده است. در این شب جنگ تا زمان صبح ادامه داشت و مسلمانان پیروز میدان بودند.

در این جنگ تعداد زیادی از نیروهای سپاه ایران کشته شدند و تعدادی هم فرار کردند و به مدائن رفتند. فرمانده نیروهای ایران (رستم) در این نبرد کشته شد. بدون تردید با کشته شدن او ترس و نگرانی در دل ایرانیان بیشتر گردید و باعث شکست آن‌ها شد. بنابر نقل مسعودی «بعضی غرق و بعضی کشته شدند. سی هزار نفر دیگر آن‌ها که پایمردی می‌کردند آن‌ها هم عاقبت از پای درآمدند. از سپاه اعراب مسلمان هم ۲۵۰۰ نفر کشته شدند. 

نتایج نبرد قادسیه

نتایج نبرد قادسیه

نبرد قادسیه به این علت اهمیت خیلی زیادی دارد که شروعی برای فتح ایران به وسیله مسلمانان و پایان یکی از بزرگ‌ترین حکومت‌های ایرانی به لحاظ نظامی و سیاسی و همینطور شروع کاهش قدرت دین زردشتی بوده است.

نبرد قادسیه با پیروزی مسلمانان و شکست تلخ ایرانی‌ها به پایان رسید. ولی جزییات آن همیشه مورد نقد بوده است. خیلی از محققان و غیر محققان عربی و فارسی با رویکردی جانبدارانه به این موضوع نظر کرده‌اند و حتی مورخان قدیم که بیشتر عرب‌زبان بوده‌اند هم افراط های زیادی در آن آورده‌اند.

بعد از جنگ قادسیه و پیروزی مسلمانان، دولت ساسانی تجزیه گردید، ولی کاملا نابود نشد. با این حال، تاریخ‌نگاران اعتقاد دارند جنگ ذوقار که قبل از جنگ قادسیه بود و جنگ نهاوند که بعد از آن بود، دولت ساسانی را به طور کامل نابود کردند و تاریخ ایران را به دوران قبل از اسلام و بعد از اسلام تقسیم کردند.

در این جنگ، پرچم ایران که درفش کاویانی خوانده می‌شد و دارای جواهرات زیادی بود، به دست مسلمانان افتاد.

دلایل شکست سپاه ایران در جنگ قادسیه

در کنار هم قرار گرفتن مجموعه‌ای از شرایط باعث شکست ایرانیان در مقابل مسلمانان گردید که این شرایط عبارتند از:

وجود نفاق، دشمنی و خیانت میان سران لشکری و کشوری

انتخاب رستم فرخزاد به وسیله یزدگرد به عنوان فرمانده سپاه و فرستادن وی به مبارزه با سپاه اسلام، او نه فقط از رو به رویی با سپاه اسلام شک داشت، بلکه فیروزان، رقیب خود را به آن علت که در غیابش نایب‌السلطنه پادشاه نشود با خود برد، حضور فیروزان در این نبرد سبب می‌شد که او جانشین انتخابی برای رستم باشد و شاید به همین دلیل سپاه ایران بدون جانشینی برای فرمانده کل بود. نبود جانشین معلوم، باعث گردید که بعد از مرگ رستم کسی نباشد که سربازان را جمع کرده و کنترل اوضاع را به دست بگیرد.

از سویی نفوذ یافتن روحانیون زرتشتی در دربار ساسانی باعث گردید، با پیروان ادیان دیگر که ساکن ایران بودند بد رفتاری شود و این افراد به مسلمانان روی بیاورند.

حضور فیل‌ها در صحنهٔ نبرد علت دیگر شکست ایرانیان بود، زمانی که در روز دوم فیل‌های مجروح مبادرت به فرار کردند سبب لگدمال شدن سپاه ایران شدند و در روز سوم احاطه کردن آنان به وسیله سواره‌ها و پیاده‌ها سبب گردید که ترس اسب‌های سپاه اسلام از بین برود و دوباره زخمی شدن فیل‌ها باعث رم کردن آن‌ها و صدمه دیدن سپاه ایران گردید.

از دیگر علل شکست سپاه ایران مهره‌های خارداری بود که ایرانیان در این نبرد استفاده می‌کردند؛ زیرا آن مهره‌ها فقط باعث درماندگی مسلمانان نمی‌شد بلکه لشکر ایران هم با وجود آن‌ها نمی‌توانست به جلو پیشروی کند، به علت آنکه این مهره‌ها در سم اسبان فرو می‌رفت و مانع حرکت آن‌ها می‌ گردید. سربازان ایرانی از ترس همان مهره‌ها کوششی برای جلو رفتن نمی‌کردند، درحالی که اعراب با آگاه شدن از وجود مهره‌ها مسیر حملهٔ خود را عوض کرده و ایرانیان را بین خود و مهره‌ها محاصره کردند.

تکنیک دیگری که ایرانیان در این نبرد استفاده کردند و سبب تضعیف لشکر گردید، چیزی بود که مورخان به اصطلاح آن را «ذات السلاسل» می‌نامند، در این شیوه جنگجویان با زنجیر به صورت صف به هم وصل می‌شدند تا اعراب نتوانند وارد قلب لشکر گردند؛ ولی این کار باعث می‌ گردید که با مجروح یا کشته شدن یکی از مبارزان، سنگینی و وزن او بر روی دوش دیگران قرار بگیرد.

سنگین بودن  اسلحه ایرانیان از علل دیگر شکست آنان بود، درحالی که وجود مقدار زیادی آهن به واسطه زره، کلاهخود و زانوبند و ساعدبند سبب سنگینی و در آخر خستگی ایرانیان می‌گردید، اعراب فقط سلاحی سبک به دنبال داشتند و زمانی که می‌دیدند نمی‌توانند با سلاحشان کاری از پیش ببرند، به سربازان ایرانی حمله کرده و با آویزان کردن خود به آنان، زمینشان می‌زدند و زره را از آنان جدا کرده و آنان را می‌کشتند.

ولی مهم‌ترین دلیل شکست سپاه رستم عاملی طبیعی بود. وزیدن بادی سخت و به وجود آمدن طوفان باعث گردید که خاک و ریگ در چشم سپاهیان ایران فرورود و اعراب که پشتشان به طوفان قرار داشت در امان ماندند و ایرانیان کور و ناتوان را شکست دادند. مورخان عقیده دارند که شانس با ایرانیان یار نبوده‌است و طبیعت بیشتر از نیزه و شمشیر در شکست آنان نقش داشته‌است.

نبرد قادسیه نخستین جنگ بزرگ ایران و عرب

عوامل مؤثر در پیروزی مسلمانان در برابر ایرانیان

در حملاتی که مسلمان به سرزمین‌های ایرانی داشتند هم عواملی چند به کمک آنان رسید و باعث پیروزی مسلمانان گردید که عبارتند از:

وحدت دینی که در بین مسلمانان بود، چیزی که ایرانیان بدون آن بودند و باعث اتحاد و قدرت مسلمانان در برابر ضعف ایرانیان می‌ گردید.

اعراب که در شرایط دشواری زندگی می‌کردند و از امکانات زیادی برخوردار نبودند با پیروزی در چند نبرد و دیدن غنائم جنگی، میل بیشتری برای حملاتشان پیدا کردند و با تمام نیرو به نبرد پرداختند و اعتقاد داشتند که در صورت پیروزی به غنیمت و ثروت خواهند رسید و اگر کشته شوند، شهید شده و به بهشت خواهند رفت.

از دیگر علل پیروزی اعراب عادت آنان به گرمای شدید و دشواری های زندگی صحرایی بود که باعث می گردید آنان شرایط بهتری در برابر جنگجویان ایرانی داشته باشند.

گردآوری: بخش فرهنگ و هنر بیتوته