اسفروسیتوز ارثی؛ راز گلبول‌های کروی خون

مجموعه: بیماری ها و راه درمان

اسفروسیتوز ارثی یک بیماری خونی ژنتیکی است

اسفروسیتوز ارثی؛ مروری جامع بر بیماری، علل، علائم، تشخیص و درمان

اسفروسیتوز ارثی (Hereditary Spherocytosis) یکی از شایع‌ترین اختلالات ارثی گلبول‌های قرمز خون است که با آنمی همولیتیک، یرقان، بزرگ شدن طحال و خطر تشکیل سنگ‌های صفراوی مشخص می‌شود. این بیماری به دلیل جهش‌های ژنتیکی در پروتئین‌های غشای گلبول قرمز ایجاد می‌شود که منجر به تغییر شکل گلبول‌ها از دیسک مقعر به حالت کروی (اسفروسیت) می‌گردد. در این مقاله، به بررسی جامع این بیماری، از جمله علل، علائم، روش‌های تشخیص، درمان و پیش‌آگهی آن می‌پردازیم.

کم‌خونی همولیتیک از علائم اصلی اسفروسیتوز ارثی است

اسفروسیتوز ارثی چیست؟

اسفروسیتوز ارثی یک اختلال خونی ارثی است که در آن گلبول‌های قرمز خون به دلیل نقص در پروتئین‌های غشایی، شکل کروی غیرطبیعی پیدا می‌کنند. این گلبول‌های کروی (اسفروسیت‌ها) انعطاف‌پذیری کمتری نسبت به گلبول‌های قرمز طبیعی دارند و نمی‌توانند به‌راحتی از رگ‌های خونی باریک یا طحال عبور کنند. در نتیجه، این سلول‌ها در طحال به دام افتاده و تخریب می‌شوند، که منجر به آنمی همولیتیک (کمبود گلبول‌های قرمز به دلیل تخریب سریع) می‌شود. این بیماری همچنین با علائمی مانند یرقان، بزرگ شدن طحال (اسپلنومگالی) و تشکیل سنگ‌های صفراوی همراه است.

اسفروسیتوز ارثی در چهار شکل مختلف طبقه‌بندی می‌شود:

• خفیف (20-30٪ موارد): آنمی خفیف یا بدون علامت.

• متوسط (60-70٪ موارد): آنمی، یرقان و اسپلنومگالی در کودکی.

• متوسط/شدید (10٪ موارد): ویژگی‌های شکل متوسط با آنمی شدیدتر.

• شدید (3-5٪ موارد): آنمی تهدیدکننده حیات، نیاز به تزریق خون مکرر، اسپلنومگالی شدید و خطر بالای سنگ‌های صفراوی.

شیوع اسفروسیتوز ارثی 

اسفروسیتوز ارثی در حدود 1 نفر از هر 2000 تا 5000 نفر در جمعیت‌های با تبار اروپای شمالی یا آمریکای شمالی رخ می‌دهد و شایع‌ترین علت آنمی ارثی در این گروه‌هاست. شیوع این بیماری در سایر گروه‌های قومی کمتر شناخته شده است، اما به‌طور کلی نادرتر است.

گلبول‌های قرمز کروی شکننده‌تر از حالت عادی هستند

علل و مکانیسم بیماری اسفروسیتوز ارثی 

اسفروسیتوز ارثی ناشی از جهش‌های ژنتیکی در ژن‌هایی است که پروتئین‌های غشای گلبول قرمز را کدگذاری می‌کنند. این پروتئین‌ها شامل اسپکترین، آنکیرین، باند 3، پروتئین 4.2 و اسپکترین آلفا هستند و نقش مهمی در حفظ ساختار و انعطاف‌پذیری گلبول‌های قرمز دارند. ژن‌های اصلی مرتبط با این بیماری عبارت‌اند از:

• ANK1: مسئول حدود 50٪ موارد.

• SLC4A1, EPB42, SPTA1, SPTB: هر کدام درصد کمتری از موارد را تشکیل می‌دهند.

جهش در این ژن‌ها باعث اختلال در ارتباط بین اسکلت داخلی و غشای خارجی گلبول قرمز می‌شود. این امر منجر به از دست رفتن انعطاف‌پذیری و تغییر شکل گلبول‌ها به حالت کروی می‌گردد. اسفروسیت‌ها به دلیل سفتی و ناتوانی در عبور از گذرگاه‌های باریک طحال، در این اندام گیر افتاده و تخریب می‌شوند. این فرآیند همولیز باعث کاهش تعداد گلبول‌های قرمز در گردش خون، افزایش بیلی‌روبین (ماده ناشی از تجزیه گلبول‌ها) و در نتیجه یرقان و تشکیل سنگ‌های صفراوی می‌شود.

الگوی وراثت

• اتوزومال غالب (75٪ موارد): تنها یک نسخه جهش‌یافته از ژن برای ایجاد بیماری کافی است. فرزندان یک والد مبتلا، 50٪ شانس به ارث بردن بیماری را دارند.

• اتوزومال مغلوب (25٪ موارد): نیاز به دو نسخه جهش‌یافته از ژن (یکی از هر والد) دارد. والدین ناقل معمولاً بدون علامت هستند. فرزندان والدین ناقل 25٪ شانس ابتلا، 50٪ شانس ناقل بودن بدون بیماری، و 25٪ شانس عدم ابتلا دارند.

• جهش‌های خودبه‌خودی: در برخی موارد، جهش جدید در ژن بدون سابقه خانوادگی رخ می‌دهد.

علائم و نشانه‌های اسفروسیتوز ارثی

علائم اسفروسیتوز ارثی بسته به شدت بیماری متفاوت است و ممکن است از خفیف تا شدید متغیر باشد. شایع‌ترین علائم عبارت‌اند از:

آنمی همولیتیک: 

• خستگی، ضعف و رنگ‌پریدگی

• تنگی نفس (دیسپنه)

• تپش قلب سریع (تاکی‌کاردی)

• فشار خون پایین (هیپوتانسیون).

یرقان:

• زرد شدن پوست، سفیدی چشم‌ها و غشاهای مخاطی به دلیل افزایش بیلی‌روبین ناشی از تخریب گلبول‌های قرمز.

بزرگ شدن طحال (اسپلنومگالی):

• به دلیل تجمع اسفروسیت‌ها در طحال، این اندام بزرگ می‌شود و ممکن است در لمس دردناک باشد.

سنگ‌های صفراوی:

• حدود 50٪ از افراد مبتلا، به دلیل تجمع بیلی‌روبین، به سنگ‌های صفراوی مبتلا می‌شوند.

علائم خاص در نوزادان و کودکان:

• زردی شدید در هفته اول زندگی.

• آنمی شدید در نوزادان.

• تأخیر در رشد یا بلوغ در موارد شدید.

• ناهنجاری‌های اسکلتی یا قد کوتاه در شکل شدید.

علائم معمولاً در کودکی (سنین 3 تا 8 سال) ظاهر می‌شوند، اما در موارد خفیف ممکن است تا بزرگسالی (30-40 سالگی) بدون علامت باقی بمانند.

جهش در ژن‌های مرتبط با غشای گلبول قرمز عامل بیماری است

راههای تشخیص اسفروسیتوز ارثی

تشخیص اسفروسیتوز ارثی براساس ترکیبی از ارزیابی بالینی، سابقه خانوادگی و آزمایش‌های تشخیصی انجام می‌شود. روش‌های اصلی تشخیص عبارت‌اند از:

• شمارش کامل خون (CBC): نشان‌دهنده آنمی، کاهش هموگلوبین و افزایش رتیکولوسیت‌ها (گلبول‌های قرمز نابالغ).

• اسمیر خون محیطی: شناسایی اسفروسیت‌ها (گلبول‌های قرمز کروی) در نمونه خون.

• آزمایش شکنندگی اسمزی: گلبول‌های قرمز در محلول‌های هیپوتونیک سریع‌تر لیز می‌شوند.

• آزمایش EMA (Eosin-5-maleimide): روشی دقیق برای تأیید نقص در پروتئین‌های غشایی.

• سطح بیلی‌روبین: بررسی افزایش بیلی‌روبین به دلیل همولیز.

• آزمایش مستقیم آنتی‌گلوبولین (کومبس): برای رد آنمی همولیتیک خودایمنی.

• الکتروفورز غشای پلاسما: شناسایی پروتئین‌های غشایی جهش‌یافته.

• سابقه خانوادگی: بررسی وجود علائم مشابه در اعضای خانواده.

مدیریت و درمان اسفروسیتوز ارثی

درمان اسفروسیتوز ارثی به شدت بیماری و علائم بیمار بستگی دارد. هدف اصلی درمان، کاهش علائم، مدیریت عوارض و بهبود کیفیت زندگی است. گزینه‌های درمانی عبارت‌اند از:

مدیریت حمایتی:

• مکمل اسید فولیک: برای حمایت از تولید گلبول‌های قرمز.

• فوتوتراپی: برای درمان یرقان در نوزادان.

• تزریق خون: در موارد آنمی شدید یا بحران‌های همولیتیک (مثلاً ناشی از عفونت‌هایی مانند پاروویروس B19).

اسپلنکتومی (برداشتن طحال):

• درمان اصلی برای موارد متوسط تا شدید.

• بهبود آنمی و کاهش همولیز.

• عمولاً پس از 6 سالگی انجام می‌شود تا خطر عفونت کاهش یابد.

• نیاز به واکسیناسیون علیه پنوموکوک، مننگوکوک و هموفیلوس آنفلوانزا پیش از جراحی.

کوله‌سیستکتومی (برداشتن کیسه صفرا): در صورت وجود سنگ‌های صفراوی.

• درمان کی‌لاسیون آهن: برای افرادی که به دلیل تزریق خون مکرر دچار اضافه‌بار آهن (هموکروماتوز) شده‌اند.

• عوامل محرک اریتروپویتین (ESA): در برخی موارد برای تحریک تولید گلبول‌های قرمز.

تست شکنندگی اسمزی گلبول‌های قرمز در تشخیص کمک‌کننده است

راههای پیشگیری از اسفروسیتوز ارثی

از آنجا که اسفروسیتوز ارثی یک بیماری ژنتیکی است، پیشگیری کامل از آن ممکن نیست. با این حال، افرادی با سابقه خانوادگی بیماری می‌توانند از مشاوره ژنتیکی استفاده کنند تا خطر انتقال بیماری به فرزندانشان را ارزیابی کنند. آزمایش‌های ژنتیکی می‌توانند نشان دهند که آیا فرد یا فرزندش ژن جهش‌یافته را به ارث برده است یا خیر. همچنین، اقدامات زیر می‌توانند به کاهش عوارض کمک کنند:

• واکسیناسیون برای پیشگیری از عفونت‌هایی که همولیز را تشدید می‌کنند.

• اجتناب از عوامل محرک مانند استرس یا عفونت‌های ویروسی.

پیش‌آگهی

اکثر افراد مبتلا به اسفروسیتوز ارثی، به‌ویژه در اشکال خفیف و متوسط، با مدیریت مناسب پیش‌آگهی خوبی دارند. در موارد شدید، نیاز به مراقبت‌های مادام‌العمر، از جمله تزریق خون یا اسپلنکتومی، وجود دارد. عوارض مانند سنگ‌های صفراوی یا عفونت‌های پس از اسپلنکتومی ممکن است رخ دهند، اما با مراقبت مناسب قابل مدیریت هستند. عوامل تأثیرگذار بر پیش‌آگهی شامل شدت بیماری، سلامت عمومی فرد و وجود سایر بیماری‌ها است.

زندگی با اسفروسیتوز ارثی

زندگی با اسفروسیتوز ارثی، به‌ویژه در کودکان، نیازمند پیگیری منظم پزشکی است. والدین کودکان مبتلا باید:

• برای بررسی آنمی، سنگ‌های صفراوی یا سایر عوارض، ویزیت‌های منظم با پزشک ترتیب دهند.

• از واکسیناسیون به‌موقع (مثل هپاتیت B و واکسن‌های ضدعفونی پس از اسپلنکتومی) اطمینان حاصل کنند.

• مراقب عفونت‌های ویروسی مانند پاروویروس B19 باشند، زیرا می‌توانند بحران همولیتیک را تشدید کنند.

• با تیم پزشکی برای مدیریت علائم و عوارض همکاری کنند. 

زندگی با یک بیماری مزمن نادر می‌تواند چالش‌برانگیز باشد و احساس انزوا یا اضطراب را به همراه داشته باشد. مشاوره با متخصصان هماتولوژی و گروه‌های حمایتی می‌تواند به بیماران و خانواده‌هایشان کمک کند تا با این بیماری کنار بیایند.

اسفروسیتوز ارثی اغلب از والدین به فرزندان منتقل می‌شود

سوالات متداول درباره اسفروسیتوز ارثی

1. آیا اسفروسیتوز ارثی خطرناک است؟

در اکثر موارد، با مدیریت مناسب، بیماری تهدیدکننده حیات نیست. اما در شکل شدید، آنمی شدید و عوارض مرتبط (مانند سنگ‌های صفراوی یا عفونت‌ها پس از اسپلنکتومی) می‌توانند جدی باشند.

2. چرا طحال در این بیماری بزرگ می‌شود؟

طحال اسفروسیت‌ها را به دلیل شکل غیرطبیعی و عدم انعطاف‌پذیری آن‌ها فیلتر کرده و تخریب می‌کند. این فرآیند باعث تجمع سلول‌ها در طحال و بزرگ شدن آن (اسپلنومگالی) می‌شود.

3. آیا رژیم غذایی خاصی برای بیماران مبتلا به اسفروسیتوز ارثی توصیه می‌شود؟

رژیم غذایی خاصی برای این بیماری وجود ندارد، اما مصرف مکمل اسید فولیک برای حمایت از تولید گلبول‌های قرمز توصیه می‌شود. در صورت وجود سنگ‌های صفراوی، ممکن است رژیم کم‌چرب پیشنهاد شود.

4. آیا ورزش برای افراد مبتلا به اسفروسیتوز ارثی مضر است؟

در موارد خفیف تا متوسط، ورزش معمولاً مشکلی ایجاد نمی‌کند. اما در موارد شدید یا هنگام آنمی، فعالیت‌های سنگین ممکن است باعث خستگی یا تشدید علائم شوند. بهتر است با پزشک مشورت شود.

5. آیا اسفروسیتوز ارثی با بیماری‌های دیگر مرتبط است؟

این بیماری گاهی با عوارضی مانند سنگ‌های صفراوی، اضافه‌بار آهن (به دلیل تزریق خون مکرر)، یا ناهنجاری‌های اسکلتی (در موارد شدید) همراه است. همچنین، عفونت‌های ویروسی مانند پاروویروس B19 می‌توانند بحران همولیتیک را تشدید کنند.

6. آیا زنان باردار مبتلا به اسفروسیتوز ارثی نیاز به مراقبت ویژه دارند؟

بله، بارداری ممکن است آنمی را تشدید کند، به‌ویژه در موارد متوسط تا شدید. نظارت پزشکی دقیق، بررسی سطح هموگلوبین، و گاهی تزریق خون یا مکمل‌ها لازم است.

نتیجه‌گیری

اسفروسیتوز ارثی یک اختلال ارثی شایع در برخی جمعیت‌ها است که با تغییر شکل گلبول‌های قرمز و تخریب سریع آن‌ها در طحال مشخص می‌شود. اگرچه این بیماری قابل درمان نیست، اما با تشخیص زودهنگام و مدیریت مناسب، اکثر بیماران می‌توانند زندگی باکیفیتی داشته باشند. پیشرفت‌های اخیر در آزمایش‌های ژنتیکی و تکنیک‌های تشخیصی، شناسایی و درمان این بیماری را بهبود بخشیده است. برای افراد با سابقه خانوادگی، مشاوره ژنتیکی و آزمایش‌های پیش از تولد می‌توانند به کاهش تأثیر این بیماری کمک کنند. همکاری نزدیک با تیم پزشکی و آگاهی از گزینه‌های درمانی، کلید مدیریت موفق اسفروسیتوز ارثی است.

گردآوری:بخش سلامت بیتوته