آتشکده ایسپیه مزگت: گنجینه‌ای باستانی در دل جنگل‌های گیلان

مجموعه: مكانهاي تاريخي ايران

ایسپیه مزگت

هزار سال سکوت در جنگل گیسوم؛ کشف آتشکده مسجد سفید

آتشکده ایسپیه مزگت

آتشکده ایسپیه مزگت

در میان انبوه جنگل‌های سرسبز و رودخانه‌های خروشان استان گیلان، بنایی باستانی پنهان شده که نمادی از گذار تمدنی و مذهبی ایران باستان است: آتشکده ایسپیه مزگت. این بنا، که در گویش تالشی به معنای "مسجد سفید" شناخته می‌شود، یکی از قدیمی‌ترین و شگفت‌انگیزترین آثار تاریخی گیلان به شمار می‌رود. ایسپیه مزگت نه تنها یادگار دوران زرتشتیان پیش از اسلام است، بلکه در دوره‌های اسلامی نیز به عنوان مسجد مورد استفاده قرار گرفته و لایه‌های مختلفی از تاریخ ایران را در خود نهفته دارد. این مقاله به بررسی جامع موقعیت، تاریخچه، معماری، اهمیت فرهنگی و وضعیت فعلی این بنای منحصربه‌فرد می‌پردازد و تلاش می‌کند تا تصویری کامل از این گنجینه فرهنگی ارائه دهد.

موقعیت جغرافیایی

آتشکده ایسپیه مزگت در استان گیلان، شهرستان رضوانشهر (تالش)، بخش پره‌سر و دهستان دیناچال واقع شده است. این بنا در حاشیه باختری رودخانه دیناچال، در دهکده کیش‌خاله (یا دیناچال) قرار دارد و حدود ۸۰ کیلومتری باختر شهر رشت، ۲۲ کیلومتری جنوب شهر تالش و ۶۰ متری غرب رودخانه دیناچال است. مختصات جغرافیایی آن ۳۷° ۳۹′ ۰۸″ شمالی و ۴۹° ۰۳′ ۲۰″ شرقی است. دسترسی به ایسپیه مزگت از طریق جاده رضوانشهر به تالش امکان‌پذیر است؛ پس از عبور از پل رودخانه دیناچال، با طی ۱۶۰۰ متر در فرعی شمالی، به جاده جنگلی آسفالته‌ای به طول ۱۳۰۰ متر می‌رسید که مستقیماً به بنا ختم می‌شود. این مکان در میان جنگل‌های انبوه و در انتهای جنوب شرقی پارک جنگلی گیسوم (یکی از جاذبه‌های گردشگری محبوب گیلان) قرار دارد و حدود ۲ کیلومتری شرق جاده تالش–انزلی است. موقعیت دورافتاده و طبیعی آن، ایسپیه مزگت را به مکانی ایده‌آل برای علاقه‌مندان به طبیعت و تاریخ تبدیل کرده، هرچند کمبود تابلوهای راهنما گاهی بازدیدکنندگان را سردرگم می‌کند. در جنوب رودخانه دیناچال، محوطه‌ای وسیع برای تفریح و پیک‌نیک وجود دارد که در روز ۱۳ فروردین هر سال، شاهد تجمع‌های محلی با فروش صنایع دستی، خوراکی‌های سنتی و بازی‌های بومی است.

جاذبه گردشگری گیلان

تاریخچه

ایسپیه مزگت ریشه در دوران پیش از اسلام دارد و به عنوان یک آتشکده زرتشتی ساخته شده است. بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی، دوره ساخت اصلی آن به قرن‌های پنجم و ششم هجری قمری (دوره سلجوقیان) بازمی‌گردد، زمانی که بنا به عنوان مسجد و عبادتگاه اسلامی احداث شد و محوطه اطراف آن حدود شش هکتار مساحت داشت، همراه با یک گورستان مجاور. سنگ‌نوشته‌های کشف‌شده، آن را به سده چهارم و آغاز سده پنجم هجری نسبت می‌دهند، در حالی که سفال‌های یافت‌شده به سده هشتم هجری (دوره ایلخانی) تعلق دارند. پس از ظهور اسلام، احتمالاً در قرن سوم هجری، این آتشکده بدون تغییرات اساسی به مسجد تبدیل شد و تا دوره صفویان (قرن‌های دهم و یازدهم هجری) مورد استفاده قرار گرفت. در این دوره، بنا احیا و بازسازی شد.

کاوش‌های باستان‌شناسی در سال‌های ۱۳۷۹، ۱۳۸۱ و ۱۳۸۵ توسط کارشناسان میراث فرهنگی گیلان، مانند یوسف فلاحیان، دو دوره اصلی استفاده (سلجوقی و صفوی) را تأیید کرد. با وجود ادعاهایی مبنی بر تعلق بنا به دوره ساسانیان، هیچ بقایای معماری یا سفال از آن دوران کشف نشده است. نام "ایسپیه مزگت" از ترکیب "ایسپی" (سفید در تالشی) و "مزگت" (مسجد در اوستایی و کردی) گرفته شده و به "مسجد سفید" یا "مسجد عبداللهی" اشاره دارد، که نشان‌دهنده ریشه‌های کهن ایرانی واژه "مسجد" است. این بنا در ۱۶ مهر ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۲۷۹۶ به عنوان اثر ملی ایران ثبت شد و مالکیت آن با وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است. نکته جالب اینکه، هیچ نامی از ایسپیه مزگت در کتاب‌های تاریخی یا سفرنامه‌های کلاسیک ذکر نشده، که این خود رازی تاریخی است.

مسجد سفید تالش

معماری

معماری ایسپیه مزگت ترکیبی از عناصر زرتشتی و اسلامی است و شباهت زیادی به آتشکده‌های پیش از اسلام دارد. پلان بنا شامل یک رواق (ایوان) چهارگوش مرکزی برای نگهداری آتش مقدس است، که با چهار دهلیز اطراف آن احاطه شده؛ عبادت‌کنندگان در دهلیزها قرار می‌گرفتند. ورودی اصلی در سمت شمال واقع شده و عرض آن حدود ۱.۵ متر است. هر دهلیز حدود ۳.۵ تا ۴.۳ متر عرض و ۵.۵ تا ۷.۵ متر ارتفاع طاق دارد. پایه‌های هشت‌ضلعی در چهار گوشه بنا با محیط ۵.۵ متر قرار گرفته‌اند و زائده‌هایی در فواصل ۲.۵ تا ۳.۲ متر دارند. طاق‌های هلالی شکسته بالای پایه‌ها، سقف را استوار نگه می‌دارند.

مصالح اصلی آجرهایی با ابعاد ۶×۲۳×۲۳ سانتی‌متر است و قطر دیوارها ۱۷۵ سانتی‌متر می‌رسد، که از شیربز، خشت و ملات آهک ساخته شده‌اند. سقف با سفال‌های ۳۶×۵۰ سانتی‌متری پوشیده شده که با ملات چسبانده شده‌اند – برخلاف بام‌های سفال‌پوش امروزی گیلان که شیب‌دار و بدون ملات هستند. تزیینات شامل کتیبه کوفی برجسته ۵-۶ متری در دیوار شمالی دهلیز است، با آیات سوره توبه (مانند "لم یخش الا الله فعسی اولعک ان یکونو امن المهتدین") و نقش‌های گیاهی برجسته در پایین آن. گچ‌بری‌های زیبا تا ارتفاع ۱ متر نیز قابل مشاهده است. یکی از دیوارهای باقی‌مانده ۱۷ متری است و ورودی اصلی با طاق بلند سلجوقی، شاخص‌ترین عنصر سالم بنا به شمار می‌رود. این ساختار، بدون تغییر عمده پس از اسلام، نشان‌دهنده احترام به میراث پیشین است.

اهمیت تاریخی و فرهنگی

ایسپیه مزگت به عنوان قدیمی‌ترین مسجد گیلان (با بیش از هزار سال قدمت) و یکی از عجایب هفتگانه این استان، نمادی از همزیستی ادیان و گذار فرهنگی از زرتشتی‌گری به اسلام است. موقعیت دورافتاده آن در میان جنگل‌ها، احتمال وجود یک شهر باستانی یا مرکز عبادی بزرگ مدفون در اطراف را مطرح می‌کند، که می‌تواند سایت باستان‌شناسی مهمی باشد. این بنا لایه‌های تاریخی سلجوقی، ایلخانی و صفوی را در خود جای داده و معماری تلفیقی آن، با عناصر بومی گیلان، ارزشمند است. دکتر منوچهر ستوده در کتاب "از آستارا تا استارا" آن را به عنوان یکی از شگفتی‌های گیلان توصیف کرده است. از نظر فرهنگی، ایسپیه مزگت یادآور ریشه‌های ایرانی واژه‌ها و سنت‌های مذهبی است و می‌تواند با بازسازی، دوباره به عنوان مکانی مذهبی یا گردشگری احیا شود. ثبت ملی آن، بر اهمیت حفاظت از این میراث تأکید دارد.

آتشکده تالش

وضعیت فعلی و چالش‌های حفاظت

امروزه، تنها ورودی اصلی، نیمی از شبستان شمالی و غربی، چند دیوار مجاور و پایه‌های هشت‌ضلعی سالم مانده‌اند و بقیه بنا تخریب شده است. عوامل مخرب شامل فعالیت‌های انسانی (یادگاری‌نویسی، حفاری غیرمجاز، چرای دام و آتش‌افروزی)، عوامل طبیعی (سیلاب رودخانه دیناچال که جنوب بنا را تخریب کرده، ریشه‌های درختان که ترک‌های عمیق ایجاد کرده، زلزله، فرسایش و رطوبت باران) و عدم نگهداری مناسب است. درختان بزرگ روی بام ریشه دوانده و سقف در آستانه فروپاشی کامل است. با وجود پتانسیل گردشگری بالا (نزدیکی به گیسوم)، بازدیدکنندگان محدود هستند و حفاظت فوری نیاز است. کاوش‌های اخیر نشان‌دهنده نیاز به مرمت است، اما عوامل محلی و طبیعی همچنان تهدیدکننده‌اند.

سوالات متداول درباره آتشکده ایسپیه مزگت

۱- آتشکده ایسپیه مزگت کجاست و چگونه می‌توان به آن رسید؟

این بنای تاریخی در شهرستان رضوانشهر (تالش)، بخش پره‌سر، دهستان دیناچال و در حاشیه غربی رودخانه دیناچال قرار دارد. از جاده تالش به سمت جنوب، پس از پارک جنگلی گیسوم و عبور از پل دیناچال، با طی حدود ۳ کیلومتر جاده فرعی آسفالته جنگلی به آن می‌رسید.

۲- چرا به آن «ایسپیه مزگت» می‌گویند و معنای آن چیست؟

«ایسپی» در زبان تالشی به معنای «سفید» و «مزگت» ریشه اوستایی و کردی واژه «مسجد» است. بنابراین ایسپیه مزگت یعنی «مسجد سفید». رنگ روشن دیوارها و گچ‌بری‌های سفید آن علت این نام‌گذاری بوده است.

۳- این بنا ابتدا آتشکده بوده یا مسجد؟

بنای اصلی به احتمال بسیار زیاد در دوره پیش از اسلام آتشکده زرتشتی بوده و پس از ورود اسلام (حدود قرن سوم هجری) بدون تغییر اساسی به مسجد تبدیل شده و تا دوره صفوی نیز به عنوان مسجد مورد استفاده قرار گرفته است.

۴- قدمت دقیق آتشکده ایسپیه مزگت چقدر است؟

قدیمی‌ترین بخش‌های باقی‌مانده و کتیبه‌های کوفی به قرن پنجم و ششم هجری (دوره سلجوقی) تعلق دارد، اما سفال‌های کشف‌شده تا قرن هشتم هجری (ایلخانی) و بازسازی‌های دوره صفوی نیز دیده می‌شود. بنابراین بیش از ۱۰۰۰ سال قدمت دارد.

۵- وضعیت فعلی بنا چگونه است و چرا در خطر تخریب قرار دارد؟

متأسفانه بخش بزرگی از بنا تخریب شده و فقط ورودی اصلی، بخشی از شبستان و چند دیوار باقی مانده است. ریشه درختان عظیم روی سقف، رطوبت شدید جنگلی، سیلاب‌های رودخانه دیناچال و عدم مرمت به‌موقع باعث شده سقف در آستانه فروپاشی کامل باشد و نیاز فوری به حفاظت و بازسازی دارد.

نتیجه‌گیری

آتشکده ایسپیه مزگت، بیش از یک بنای سنگی، داستانی زنده از تاریخ هزاران‌ساله ایران است: از شعله‌های مقدس زرتشتی تا نمازهای اسلامی در دل جنگل. این گنجینه، که در سکوت طبیعت گیلان پنهان شده، دعوتی است برای کاوشگران تاریخ و طبیعت‌دوستان. با حفاظت و معرفی بیشتر، ایسپیه مزگت می‌تواند به یکی از جواهرات گردشگری ایران تبدیل شود و یادآور پیوند عمیق ما با گذشته باشد. بازدید از این مکان نه تنها سفری به زمان است، بلکه تأملی بر میراث مشترک بشری.

 گرد آوری:بخش گردشگری بیتوته