افزایش ۲۰ درصدی مصرف سوخت به دلیل کیفیت پایین خودروها در ایران

مجموعه: اخبار اقتصادی و بازرگانی

تاریخ انتشار : چهارشنبه, ۲۸ آبان ۱۴۰۴ ۱۰:۵۸

روزنامه فرهیختگان نوشت: براساس گزارش‌های رسمی، ایران درحالی حول و حوش 105 تا 110 میلیون لیتر بنزین در روز تولید می‌کند که براساس گزارش اخیر وزارت نفت، در تابستان ۱۴۰۴ تقاضای مصرف بنزین بین 120 تا 140 میلیون لیتر (بسته به گرمای روزانه) بوده است. همچنین داده‌های سال 1403 صورت مالی شرکت ملی پخش و پالایش فرآورده‌های نفتی ایران نشان می‌دهد طی سال گذشته نیز با احتساب روزهای تعطیل و غیرتعطیل، ایرانی‌ها روزانه به طور میانگین 124 میلیون لیتر بنزین مصرف کرده‌اند. این ناترازی تبعات زیادی برای کشور داشته است، طبق برخی آمارها، واردات بنزین کشور که تا سال 1400 به صفر رسیده بود، حالا به 11 تا 20 میلیون لیتر در روز می‌رسد. 

ناترازی قابل توجه بنزین موجب شده دولت ایده‌های مختلفی برای اصلاح این وضعیت مطرح کند که اغلب آنها به جز اقدامات غیرقیمتی، تاکنون به مرحله اجرا نرسیده است؛ یکی از آخرین ایده‌های دولت، موضوعی است که اخیرا رئیس‌جمهور از آن سخن گفت. مسعود پزشکیان در اظهارات قابل تاملی خطاب به وزیر صمت گفت: «در جلسه‌ای با خودروسازان، صریحاً اعلام کنید که اگر تا یک سال آینده موتور خودروها اصلاح و مصرف آنها بهینه نشود، هیچ‌گونه ارزی دریافت نخواهند کرد و اجازه تولید نیز نخواهند داشت. این شرکت‌ها در صورت نیاز، فناوری روز دنیا را خریداری کنند و دولت نیز در این مسیر از آنها حمایت خواهد کرد؛ اولویت ما تولید خودروهای ایمن و برقی است.» در گزارش حاضر به این سوال پاسخ داده می‌شود که آیا این اقدام در کوتاه‌مدت می‌تواند چالش ناترازی را حل کند. طبق بررسی‌ها، داده‌ها حکایت از آن دارد که خودروهای ایرانی حدود 20 درصد بالاتر از میانگین جهانی بنزین مصرف می‌کنند که این عدد معادل کل ناترازی بنزین است. با این حال، چالش اصلی این است که در کوتاه‌مدت این ناترازی با اخطار و حتی تعطیلی خودروسازان قابل درمان نخواهد بود. 

40 میلیون دستگاه خودرو و موتور درحال ترددند

گرچه وزارت نفت، پلیس و سایر مجموعه‌های مرتبط با مصرف سوخت داده‌های مستندی را در سال‌های اخیر منتشر نکرده‌اند؛ اما براساس سالنامه آماری بیمه مرکزی ایران، کشورمان  40.4 میلیون دستگاه وسایل نقلیه موتوری در حال تردد دارد. از این تعداد، 27.9 میلیون دستگاه خودرو و 12.5 میلیون دستگاه موتورسیکلت است.

از تعداد 27.9 میلیون دستگاه خودرو، حدود 83 درصد از آنها یا معادل 23 میلیون دستگاه سواری و مابقی شامل اتوبوس، مینی‌بوس و ون، وان و کامیونت و کامیون هستند. در ادامه شرح داده می‌شود این ترکیب در میزان مصرف بنزین در کشور نیز اهمیت بسزایی دارد؛ چراکه خودروهایی همچون وانت‌ها، کامیون‌ها و کامیونت‌ها معمولا مصرف بسیاری بالاتری از میانگین مصرف خودروهای سواری دارند. 

فعالیت 800 هزار دستگاه خودروی دولتی!

آنچنان که گفته شد، در سال‌های اخیر آماری از وضعیت ناوگان خودرویی کشور منتشر نشده است؛ اما یک داده قابل تامل در گزارش سال 1386 شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت کشور منتشر کرده، از کل نزدیک به 7.6 میلیون دستگاه خودروی سواری در کشور، حدود 6.8 میلیون دستگاه خودروهای شخصی بوده، حدود 450 هزار دستگاه خودروی دولتی، 292 هزار دستگاه خودروی نهادهای عمومی، 26 هزار دستگاه خودروی سرویس و بیش از 14 هزار دستگاه مربوط با عنوان خودروهای سیاسی دسته‌بندی شده است. به عبارتی، خودروهای غیرشخصی در آن سال حدود 782 هزار دستگاه بوده است. این موضوع از چه نظر اهمیت دارد؟ در غیاب اجرای حکمرانی اقتصادی در موضوع سوخت، مصرف این خودروها معمولا بی‌حدواندازه بوده و حتی ممکن است سهمیه این خودروها نسبت به خودروهای شخصی بالاتر و غیرمتعارف باشد. کاهش رفت‌وآمدهای کم‌ضرورت (به جز خودروهای دستگاه های نظامی و امنیتی)، باید در اولویت دولت و نهادهای عمومی قرار گیرد. 

بنزین ایران در چه خودروهایی مصرف می‌شود؟ 

سبد سوخت کشور علاوه بر اینکه در حوزه گرمایش و تولید برق بر حول محور گاز طبیعی متمرکز شده، در بخش خودرویی نیز این اشتباه سیاست‌گذاری کاملا و به‌وضوح دیده می‌شود، به طوری که مصرف سوخت در خودروهای نیز حول دو حامل انرژی یعنی بنزین و گازوئیل متمرکز شده و استفاده از CNG نیز با سیاست‌گذاری اشتباه قیمتی در بخش بنزین و گازوئیل، مورد بی‌توجهی و کنار گذاشتن آن از سبد سوخت کشور شده است. همچنین مصرف بنزین در ایران برخلاف تصورها، فقط در خودروهای سواری و موتورسیکلت خلاصه نمی‌شود، به طوری که طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، تا سال 1397 حدود 61 درصد از بنزین کشور توسط خودروهای سواری، 21 درصد توسط وانت‌ها، 8 درصد توسط تاكسی‌ها، 6 درصد توسط موتورسیكلت‌ها و 4 درصد توسط كامیون و كامیونت‌ها مصرف می‌شد که این عدد در سال‌های پس از آن نیز تقریبا بدون تغییر مانده است.  

در پاسخ به این سوال که اثر این ترکیب مصرف بنزین چیست و چرا این ترکیب مهم است، باید گفت کامیون‌ها، کامیونت‌ها و وانت‌ها باعث می‌شود میانگین مصرف بنزین در کشور به طور قابل توجهی بالا رود، امری که در تحلیل‌ها به نام خودروهای سواری ثبت می‌شود و درخصوص این خودروهای پرمصرف چندان سخنی به میان نمی‌آید. 

بر این اساس، اگر داده‌های سال 1403 را مدنظر قرار دهیم، با در نظر گرفتن این موضوع که نزدیک به 100 درصد بنزین در کشور توسط خودروها مصرف می‌شود و سایر مصارف غیرخودرویی ناچیز بوده، با احتساب مصرف 45.5 میلیارد لیتر بنزین، طی سال گذشته به طور روزانه 124.5 میلیون لیتر (میانگین کل سال اعم از روز تعطیل و عادی) بنزین مصرف شده که حدود 76 میلیون لیتر از آن را خودروهای سواری، بیش از 26 میلیون لیتر را وانت‌ها، 10 درصد را تاکسی‌های داخل و خارج شهر، 7.5 میلیون لیتر توسط موتورسیکلت‌ها و 5 میلیون لیتر را نیز کامیون و کامیونت‌ها مصرف کرده‌اند. 

اشتباه‌های رایج در ارزیابی میزان مصرف سوخت خودروهای ایرانی 

یکی از چالش‌ها در حوزه سنجش میزان مصرف و استانداردهای مصرف، عدم ارائه آمارهای تعداد خودروهای کشور به تفکیک انواع خودرو و به تفکیک سال است. این موضوع سبب‌شده پژوهشگران، رسانه‌ها و حتی مدیران دولتی نیز نتوانند ارزیابی دقیقی از میزان مصرف بنزین کشور بر اساس خودرو داشته باشند. این حبس داده‌ها در حالی است که بررسی گزارش‌های شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت کشور نشان می‌دهد این شرکت دولتی در سال‌های 1384، 1386 و 1389 داده‌های دقیقی از وضعیت خودروهای کشور و ازجمله خودروهای سواری حتی به تفکیک مالکیت عمومی و خصوصی و دولتی ارائه داده است. همچنین این شرکت برای سال‌های 1384، 1386، 1389 و 1395 گزارش مفصلی از میزان مصرف خودروهای داخلی و خارجی تولیدشده یا واردشده منتشر کرده که این آمار نیز طی حدود 10 سال اخیر حبس شده است و به صورت عمومی منتشر نمی‌شود. این حبس داده‌ها باعث‌شده در کشور حساسیتی روی مصرف سوخت ایجاد نشود و مقاومت‌ها برای اصلاح قیمت سوخت به طور قابل‌توجهی رو به افزایش باشد. درحالی که انتشار به موقع، دقیق و عمومی این داده‌ها و مقایسه آن با استانداردهای جهانی می‌توانست آمادگی جامعه برای اصلاح یکی از کلیدی‌ترین قیمت‌ها یعنی قیمت سوخت را فراهم سازد. اما سنجش میزان مصرف سوخت خودروهای ایرانی چالش‌های دیگری نیز دارد. برای نمونه، بعضاً افراد بدون توجه به 1- میزان مصرف در خودروهای با حجم موتور متفاوت، 2- شرایط اقلیمی کشورها، 3- خودروهای درحال تردد، 4- خودروهای جدید فروخته شده (با سن زیر یک‌سال)، 5- خودروهای فرسوده، 6- مصرف شهری و برون شهری و همچنین بعضاً بدترین خودروها در مصرف را با بهترین‌ها یا حتی خودروهای با مصرف سبز مقایسه می‌کنند که نتیجه آن، شکاف بسیار زیاد بین خودروهای ایرانی با خودروهای خارجی خواهد بود. همچنین یکی دیگر از اشتباهات در محاسبات مربوط به مصرف سوخت، بی‌توجهی به سبد انرژی کشورهاست، برای مثال، درحالی که در ایران بنزین و گازوئیل سهم غالب را در تأمین سوخت خودروها (اعم از سبک و سنگین) دارند، در ترکیه یک سبد سوخت متنوعی استفاده می‌شود که براساس آن، سهم از کل سوخت مصرفی حدود 31 درصد از آن مربوط به بنزین، 33 درصد گازوئیل، 31 درصد گاز مایع (LPG) حدود 5.5 درصد نیز برقی- هیبریدی بوده است.

مصرف بنزین خودروهای ایرانی چقدر است؟

گفته شد طی 10 سال اخیر با بی‌توجهی دولت‌ها به موضوع سوخت، انتشار عمومی داده‌ها در این زمینه متوقف و آمارها حبس شده‌اند. براساس آخرین گزارشی که شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت کشور در سال 1395 منتشر کرد، میانگین مصرف سوخت در خودروهای داخلی و مونتاژی بین 6.5 تا 7.5 لیتر و در چند خودروهای ازجمله وانت‌ها تا 9 و 10 لیتر نیز در 100 کیلومتر بوده است. البته این عدد مربوط به همه خودروهای تولیدی در آن سال بوده و شامل خودروهای درحال تردد همچون خودروهای فرسوده نمی‌شود. گزارش‌های غیررسمی نشان می‌دهد مصرف خودروهای جدید در کشور طی سال‌های اخیر کاهش جزئی داشته و این عدد در خودروهای صفر کیلومتر بین 10 تا 15 درصد از نمونه‌های مشابه خارجی (حجم موتور مشابه) مصرف بیشتری دارند. همچنین براساس برخی گزارش‌ها، میانگین مصرف کل خودروهای کشور به 9.2 لیتر در 100 کیلومتر می‌رسد، عددی که در سطح دنیا حدود 7.2 لیتر در 100 کیلومتر است. به عبارتی، میانگین کل مصرف حدود 28 درصد و با کنار گذاشتن خودروهای غیرسواری، این عدد حول‌وحوش 20 درصد از میانگین دنیا بیشتر می‌سوزاند. در گزارش پیش رو، عدد 20 درصد اختلاف در مصرف که مربوط به خودروهای سواری است، مدنظر قرار گرفته و محاسبات مصرف بنزین نیز با همین پیش فرض انجام شده است. 

24 میلیون لیتر مصرف بنزین بالاتر از استانداردها 

با توجه به جزییاتی که از ترکیب خودروهای مصرف‌کننده بنزین و میانگین مصرف آنها گفته شد، اگر فرض کنیم میانگین مصرف بنزین در خودروهای سواری ایران 20 درصد از میانگین جهانی بالاتر بوده (این عدد در خودروهای نو 10 تا 15 درصد، در خودروهای سواری 20 و در کل ناوگان حدود 28 درصد)، در آن صورت با لحاظ مصرف روزانه 124.5 میلیون بنزین در سال 1403، طی سال گذشته روزانه حدود 25 میلیون لیتر بنزین بیشتری نسبت به استانداردها مصرف شده است. این عدد تقریباً 2 برابر میزان واردات بنزین در سال گذشته بوده است. 

آیا می‌توان 25 میلیون لیتر را ذخیره کرد؟  

سؤالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که آیا اظهارات اخیر رئیس‌جمهور مبنی بر اینکه «اگر تا یک سال آینده موتور خودروها اصلاح و مصرف آنها بهینه نشود، خودروسازان هیچ‌گونه ارزی دریافت نخواهند کرد و اجازه تولید نیز نخواهند داشت»، به معنی این است که اگر خودروسازان خودروهای استاندارد و کم‌مصرف تولید کنند، مشکل کمبود بنزین با این اقدام حل خواهد شد. در پاسخ به این سؤال باید گفت کاهش مصرف سوخت صرفاً با اقدامات غیرقیمتی موضوع دشوار و زمان‌بری است؛ چراکه در ایران سالانه یک تا 1.3 میلیون دستگاه خودرو تولید می‌شود که تعدادی از آنها خودروهای سنگین و بخش عمده مربوط به خودروهای بنزینی است. با توجه به تردد بیش از 23 میلیون دستگاه خودروی سواری و حدود 2 میلیون دستگاه وانت، کامیون و کامیونت، جایگزینی خودرو یا موتور این تعداد از وسیله نقلیه عملاً در چند سال آتی غیرممکن به نظر می‌رسد. 

بر این اساس، با احتساب اینکه سالانه 1.3 میلیون دستگاه خودروی جدید وارد بازار شود، عملاً 5 درصد از ناوگان نو شده است. همچنین ورود خودروهای باکیفیت باید همراه با خروج خودروهای فرسوده باشد تا به مصرف بنزین کشور کمک قابل توجهی کند. مضافاً اینکه، فرضاً کاهش 20 درصدی مصرف سوخت و همچنین آلایندگی خودروها فقط در آن خودروهای تازه‌وارد اتفاق خواهد افتاد که سهم 5 تا 6 درصدی از کل ناوگان بنزین‌سوز کشور را دارند. به عبارتی از کل ناوگان بنزین‌سوز، فقط در 5 تا 6 درصد از آنها مصرف بنزین 20 درصد کاهش خواهد یافت که این عدد گرچه بی‌اهیمت نیست؛ اما نمی‌تواند معضل کمبود سوخت در کشور را حل کند.  کارشناسان اقتصادی معتقدند اصل اول در کاهش مصرف، می‌تواند اقدامات قیمتی دولت برای اصلاح نرخ‌ها باشد که البته ظاهراً هنوز در این خصوص دولت به جمع‌بندی خاصی نرسیده و صرفاً موضوع سهمیه سوم مطرح است. به اعتقاد کارشناسان، اخطار و اتمام‌حجت اخیر رئیس‌جمهور به خودروسازان گرچه به لحاظ کاهش مصرف و کاهش آلایندگی خودروها حائز اهمیت بوده؛ اما نمی‌تواند چالش کمبود سوخت را حل کند. بر این اساس، حتی اگر دولت نخواهد قیمت سوخت را اصلاح کند، اصلاح سیاست‌ها برای افزایش سهم CNG در سبد مصرفی کشور و ایجاد محدودیت‌های ترافیکی در بزرگراه‌های شهری می‌تواند گزینه‌های بهتری نسبت به تعطیلی خودروسازی باشد. 

مصرف بنزین در ترکیه 

یکی از کشورهایی که داده‌های آن می‌تواند برای ایران نیز درس‌آموز باشد، کشور ترکیه است. بر اساس داده‌های آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) و شورای بین‌المللی حمل‌ونقل پاک (ICCT)، میانگین مصرف بنزین خودروها در این کشور به این شرح است. کل ناوگان خودروهای سواری یعنی میانگین مصرف تمام خودروهای سواری بنزینی در حال تردد در ترکیه این عدد بین 7 تا 7.8 لیتر در 100 کیلومتر بوده، عدد مذکور برای خودروهای جدید فروخته شده با استاندارد بهینه‌تر بین 5.8 تا 6.5 لیتر در 100 کیلومتر و عدد مذکور برای میانگین ناوگان ترکیبی (شامل خودروهای سواری، شاسی‌بلندها و وانت‌های سبک) بین 7.2 تا 7.9 لیتر در هر 100 کیلومتر است. 

میزان مصرف خودروها در کشورهای عربی

در کشورهای عربی به دلیل قیمت پایین‌تر سوخت نسبت به دیگر کشورها، گرمی و شرجی هوا در اغلب اوقات سال و علاقه قابل تامل افراد به خرید و استفاده از خودروهای با حجم موتور بالا، میزان مصرف بنزین نسبتاً بالاست. برای نمونه، طبق داده‌های آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) و شورای بین‌المللی حمل‌ونقل پاک (ICCT)، میانگین مصرف بنزین در عربستان سعودی بین 9 تا 10.5 لیتر گزارش شده است. این عدد برای کویت 9.2 تا 10.8 لیتر، برای امارات 9 تا 10.5 لیتر و برای قطر نیز 9.5 تا 11 لیتر گزارش شده است. گرمای هوا که منجر به استفاده زیاد از سیستم خنک‌کننده خودرو در اغلب اوقات سال می‌شود در کنار قیمت پایین بنزین که استفاده از خودروهای با مصرف پایین را منتفی می‌کند، در کنار توجه به خرید خودروهای با ابعاد بزرگ و لوکس، موجب شده در این کشورها میزان مصرف خودروها بالاتر از میانگین جهانی باشد. 

میزان مصرف خودرو از اتحادیه اروپا تا آمریکا 

میزان مصرف بنزین در آمریکا و اتحادیه اروپا نمونه‌های قابل‌تأملی هستند. درحالی‌که در آمریکا استفاده از خودروها با حجم موتور بالا به یک عرف تبدیل شده و خودروهای با موتور بزرگ‌تر و قدرت بالاتر از محبوبیت بالایی برخوردارندy اما در اروپا قوانین سخت‌گیرانه آلایندگی و مالیات بالا بر سوخت، باعث بهینه‌سازی بالای موتورها شده است. همچنین در سه‌سال اخیر با وقوع جنگ اوکراین و چالش افزایش قیمت سوخت در اروپا باعث شد شهروندان توجه بیشتری به خرید خودروهای کم‌مصرف نشان دهند. طبق آمارهای آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) و شورای بین‌المللی حمل‌ونقل پاک (ICCT)، درحالی‌که میانگین مصرف خودروها در اتحادیه اروپا حول‌وحوش 6.2 تا 6.6 لیتر بوده، این مقدار در آمریکا 7.8 تا 8.5 لیتر در هر 100 کیلومتر است. طبق این داده‌ها، در آلمان این عدد بین 6.6 تا 7 لیتر، در انگلیس 6.4 تا 6.8 لیتر و در فرانسه بین 6 تا 6.4 لیتر در هر 100 کیلومتر است. در اینجا باید متذکر شویم این اعداد مربوط به کل مصرف خودروهای در حال تردد (خودروهای با سنین مختلف) بوده و مقایسه خودروهای جدید و تازه وارد به بازار می‌تواند میانگین را به اعداد پایین‌تری برساند. برای مثال، در فرانسه میزان مصرف بنزین در خودروهای تازه وارد به بازار در خودروی پژو 208 حول‌وحوش 5 لیتر، پژو 308 حدود 4.7 تا 5 لیتر و پژو 5008 حدود 5.8 تا 6 لیتر و در خودروهای سیتروئن C3 و C4 این عدد زیر 5 درصد گزارش شده است. 

وضعیت مصرف بنزین در شرق آسیا

در شرق آسیا وضعیت متفاوت‌تر از آمریکا و کشورهای عربی و نزدیک به کشورهای اروپایی است. در ژاپن بر اساس سنت دیرینه ساخت خودروهای اقتصادی و باکیفیت و توجه به قوانین سخت‌گیرانه معاینه فنی، نگهداری بهینه از خودروها بسیار اهمیت دارد. در این کشور میانگین مصرف بنزین کل خودروها بین 6.2 تا 6.7 لیتر در 100 کیلومتر است. در کره جنوبی این عدد 6.5 تا 7 لیتر و در چین این عدد 7 تا 7.5 لیتر است. در هند نیز این عدد حدود 6 لیتر گزارش شده است.