فرونشست زمین تخت جمشید و حرم عبدالعظیم را تهدید می‌کند
- مجموعه: اخبار اجتماعی
- تاریخ انتشار : سه شنبه, 17 دی 1398 07:48
سال ۹۴ بود که مردم روستای ایج در شهرستان استهبان با صدای هولناکی از خواب برخواستند، وقتی آنها به محل وقوع صدا در دامنه کوهستان رسیدند با تعجب چاله‌ای عظیم و طبیعی را پیش روی خود دیدند که عمق آن دیده نمی‌شد. سال‌هاست که پدیده فرونشست زمین به واسطه برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، تداوم و اصرار بر روش‌های سنتی کشاورزی و هدر رفت آب‌های سطحی دشت‌ها و شهرهای کشور را با تهدید جدی مواجه کرده است.
فرونشست زمین که با فروچاله‌های عظیم در دشت‌ها و فروریزش در مناطق مسکونی همراه است برخلاف سایر کشورهای جهان، در کشور ما زیاد به وقوع می‌پیوندد. این پدیده امروزه به شکلی نامحسوس و خزنده پیش می‌رود. شهرهای پرجمعیت کشور از جمله تهران، اصفهان، فارس و شهرری را با خطر جدی روبه‌رو کرده است، به‌گونه‌ای که تهران و دشت ورامین با فرونشست سالانه زمین با رکورد عجیب ۲۴ سانتیمتر در دنیا رکورددار است. همان‌طور که کارشناسان اعلام می‌کنند فرونشست زمین از دشت ورامین آغاز شده و تا میدان انقلاب و فرودگاه مهرآباد و امام پیش رفته و حتی چندی پیش اخباری درباره کج‌شدن مقبره شاه عبدالعظیم در شهرری منتشر شد که هیچ‌کدام از مسئولان این آستان مقدس آن را تایید نکردند.
همچنین سست شدن زمین در سه منطقه تهران (۱۷، ۱۸ و ۱۹ ) باعث شده این مناطق دارای ریسک بالا و کانون خطر در سریال فروریزش‌های زمین در پایتخت تبدیل شوند. علی بیت‌اللهی، مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت‌وگو با «آرمان ملی» به تبعات تداوم پدیده فرونشست در شهرهای کشور می‌پردازد.
با وجود اينکه جنوب تهران و دشت ورامين به‌عنوان رکورددار فرونشست زمين در دنيا مطرح است، با توجه به تداوم اين پديده، چه خطراتي در انتظار مردم است؟
فرونشست زمين يک اتفاق طبيعي خطرناک و غيرقابل لمس در کشور ما است که به‌صورت خزنده بسياري از دشت‌هاي حاصلخيز و مناطق شهري با تراکم بالاي جمعيتي را با تهديد مواجه مي‌کند. متاسفانه کشور ما از استانداردهاي اروپايي که چهار سانتي‌متر در سال را براي فرونشست زمين پيش بيني نموده، عبور کرده است. به‌عنوان مثال در جنوب و جنوب غرب تهران فرونشست سالانه زمين 24 سانتي‌متر ثبت شده و اين آمار نشان مي‌دهد که تا چه اندازه از حد بحران عبور کرده‌ايم. فرونشست زمين هر روز به‌صورت خزنده و آهسته به اراضي شهري تهران نزديک و نزديک‌تر مي‌شود و اين پديده حاصل بي‌تدبيري در حوزه مديريت آب‌هاي زيرزميني از ديرباز تاکنون است. از سوي ديگر روش‌هاي منسوخ شده کشاورزي و کشت محصولات آب‌بر در مناطق خشک از مواردي است که به تشديد فرونشست زمين در دشت‌هاي کشور منجر مي‌شود و باعث شده بسياري از دشت‌هاي حاصلخيز «ممنوعه» شوند.
وضعيت فرونشست زمين در فرودگاه مهرآباد به چه شکلي است؟
کانون اصلي فرونشست زمين در جنوب تهران، در مناطق 17، 18 و 19 قرار دارد. اين پديده به‌صورت زون‌هاي مختلف خود را نشان مي‌دهد که نقطه مرکزي آن از عدد بالاتري برخوردار است. بالاترين عدد فرونشست زمين مربوط به مناطق جنوب شهري تهران با 24 سانتي‌متر است، اما حاشيه آن تا فرودگاه مهرآباد و مرز فرودگاه امام گسترش پيدا کرده است. نقطه مرکزي اين زون در منطقه 17-18-19 قرار دارد و هر چقدر از مرکز آن دور مي‌شويم از ميزان شدت فرونشست زمين کاسته مي‌شود، با اين اوصاف فرودگاه مهرآباد و امام 6 سانتي‌متر در سال فرونشست زمين دارد و در مرحله هشدار است. شمال فرونشست نيز از ميدان انقلاب عبور کرده و بي‌ترديد اگر اقدام موثري در رابطه با کنترل آن صورت نگيرد، اين وضعيت هشدار به فاجعه تبديل خواهد شد.
تداوم و افزايش ميزان فرونشست زمين براي تهران تا چه اندازه مي‌تواند خطرساز باشد؟
وقتي اعلام مي‌کنيم که فرونشست زمين به 24 سانتي‌متر رسيده است، يعني اين عدد در يک دهه اخير و به‌صورت تدريجي شکل گرفته و هر سال 2.4 سانتي متر زمين به‌صورت نامحسوس نشست کرده و به شکل انحنا در مي‌آيد. زمين منحني شده براي تاسيساتي همچون خطوط راه‌آهن و لوله‌هاي نفت که يک خط صاف را دنبال مي‌کنند، بزرگترين تهديد به شمار مي‌رود. از سوي ديگر اگر ساختمان و برج بلند در اين مناطق باشد، پي ساختمان‌ها دچار نشست و سستي مي‌شوند و در اسکلت ساختمان‌ها شکاف به وجود خواهد آورد و با يک زلزله ضعيف ساختمان‌ها به راحتي فرو مي‌ريزند. از سوي ديگر لوله‌هاي فاضلاب به‌صورت تراز مواد داخل‌شان را هدايت مي‌کنند و اگر در يک زون انحناي زمين باعث خميدگي لوله‌هاي فاضلاب شود، محل اتصالات لوله‌ها از يکديگر جدا مي‌شوند و نشت مواد فاضلاب و مشکلات زيست محيطي را به همراه خواهند داشت.
ما در جنوب تهران مخزن نفت شهرري را داريم که از طريق لوله‌هاي داخل زمين مواد سوختي را به اقصي نقاط شهر تهران هدايت مي‌کنند، اين لوله‌ها با خم شدنشان امکان بروز فاجعه زيست محيطي و خطر براي ساکنان مناطق را دارند. ترک خوردن جاده‌ها و پل‌ها نيز کمترين آسيب تشديد و بي‌توجه‌اي به پديده فرونشست است. ما داريم به اين شرايط نزديک مي‌شويم و اگر هر کدام از اين اتفاقات رخ دهد، مي‌تواند فاجعه بار باشد.
چندي پيش اخباري در رابطه با کج شدن حرم شاه عبدالعظيم (ع) در شهرري منتشر شد که مسئولان آن را تاييد نکردند، نظر شما در اين باره چيست؟
شهر ري، يکي از کانون‌هاي اصلي فرونشست زمين در جهان است. ما بارها با مسئولان حرم شاه عبدالعظيم (ع) به علت ارزش تاريخي و ديني اين بنا جلساتي را برگزار کرده‌ايم. نه تنها اين حرم بلکه هر سازه‌اي در روي زمين و زير زمين از فرونشست در امان نخواهند بود و اين يک برآورد کارشناسانه است. در آن جلسه ما پيشنهاد داديم که اندازه گيري دقيق مناره‌ها نسبت به حالت شاقولي محاسبه شود، که آيا انحناي زمين باعث کج شدن مناره‌ها شده يا خير؟ و ما انتظار داشتيم اين انحنا در مناره‌هاي حرم به وقوع پيوسته باشد تا بتوان براي آنها کاري انجام داد، اما با گذشت چندين ماه مسئولان اين حرم متاسفانه تاکنون خبري به ما اعلام نکرده‌اند. متاسفانه عادت مديران است که تا يک حادثه‌اي رخ نداده باشد اقدامي انجام ندهند.
با توجه به فرونشست زمين در مرودشت، اين پديده تا چه اندازه محوطه تاريخي تخت جمشيد را تهديد مي‌کند؟
متاسفانه سال‌هاست که در يک اقدام غيرمنطقي و غيرکارشناسانه، در اطراف محدوده تاريخي تخت جمشيد به کشاورزان اجازه کشت برنج داده‌اند و در حالي که فرونشست زمين بر اثر خشکسالي، اين محوطه جهاني را نيز تهديد مي‌کند. فرونشست زمين باعث شده که سنگ نوشته‌هاي تخت جمشيد ترک بردارند و روي زمين شکاف ايجاد شده است.
ستون‌هاي چند صد تني که به شکل عمودي قرار دارند در اثر اين فرونشست‌ها دچار شکاف‌هاي کوچک مي‌شوند و زماني که آب باران به درون اين شکاف‌ها نفوذ پيدا مي‌کنند، در اثر انقباض و انبساط سرما و گرماي هوا، ترک‌ها همچنان بزرگ و بزرگ‌تر مي‌شوند تا جايي که ستون‌ها و سنگ نوشته‌ها را تخريب کنند. در چنين محدوده خشکي ما کشت برنج داريم و با آب‌هاي زير زمين شاليزار درست مي‌کنند.
فروريزش زمين با فرونشست متفاوت است و ما در سال‌هاي گذشته اين پديده بسيار خطرناک را در شهر تهران و زمين‌هاي زراعي ديده‌ايم. شما چه توصيفي از اين پديده نادر در جهان داريد؟
کشور ما، تنها منطقه‌اي در جهان محسوب است که بيشترين آمار فروريزش را دارد. ما اين پديده را در دشت مهيار اصفهان، دشت ورامين، دشت شهريار، دشت اشتهارد و... مستند سازي و ثبت کرده‌ايم. فروريزش‌ها باعث ايجاد شکاف‌هاي عظيم طولي در روي زمين مي‌شوند و با نفوذ آب باران و برف در اين شکاف‌ها، تونل‌هاي عظيم طبيعي در زير زمين شکل مي‌گيرد که همواره خطر ريزش دارند. علت اصلي فروريزش‌ها، فرونشست زمين است ولي با توجه به خشکي سطح زمين موجب ترک‌ها و شکاف‌هاي طويل و گسترده خواهد شد. تصور کنيد اگر زير يکي از اتوبان‌هاي ما چنين ريزشي در زمان ترافيک رخ دهد، خسارت مالي و جاني آن غيرقابل باور خواهد بود. امروزه اکثر کشاورزها در روي زمين زراعي‌شان شکاف‌هاي باريکي را مي‌بيينند در حالي که خبر ندارند در عمق 5 تا 6 متري اين شکاف‌ها چه فضاي خالي بزرگي با چند صد متر طول پديد آمده است. اين فروريزش‌ها را مي‌توان در روستاي معين آباد ورامين در پاي دکل‌هاي برق و زمين‌هاي زراعي به وضوح ديد. چندي پيش با کشاورزي از روستاي معين آباد آشنا شدم که در زمان آبياري، زمين زير پايش دهان باز کرده بود و اين کشاورز در يک شکاف بزرگ افتاده و تا ساعت‌ها آنجا مانده بود، تا اينکه آتش نشاني او را بيرون آورده.
اين شکاف‌ها به غيراز خطرات جاني که براي کشاورزان دارد باعث مي‌شود که آب کشاورزي که صورت غرقابي منتقل مي‌شود، از يک طرف زمين به سمت ديگر نرود و فقط يک سوم آن زمين آبياري شود. همان کشاورز مي‌گفت که در يک سال 27 مرتبه صيفي جات را از زمينش برداشت مي‌کرده، ولي اخيرا اين تعداد به سه بار در سال رسيده است، چون آبي که به روش غرقابي وارد زمين‌هاي کشاورزي مي‌شود همه نقاط زمين را سيراب نمي‌کند. اين پديده اثرات اجتماعي دارد و مردمي که با فروريزش زمين در مزارع‌شان مواجه مي‌شوند به غير از خطرات جاني که براي آنها وجود دارد، معيشت آنها را نيز تحت تاثير قرار داده است.عميق‌ترين فروچاله‌اي که در کشور داشته‌ايم مربوط به استان فارس است که عمق آن حدود 100 متر برآورد شد که در دنيا چنين پديده‌اي بي‌سابقه بود. از نظر تعداد نيز دشت فامنين و کبودرآهنگ همدان رکورددار است.
در اين منطقه فروچاله‌هايي به شکل زنجيروار در يک خط به قطر حدود 20 متر ايجاد شده بود و احساس امنيت ساکنان را از بين برده بود. از سوي ديگر رکوردار فروريزش‌هاي شهري، تهران است. ما در سال‌هاي گذشته در شهران، خيابان‌هاي پيامبر، ميدان قيام، حوالي محمديه در انتهاي خيابان مولوي، چهارراه مولوي و در امتداد مسير مترو مولوي اين فروريزش‌ها را داشتيم که متاسفانه در فروريزش شهران يک راننده بيل مکانيکي و در ميدان قيام يک کارگر و يک آتش‌نشان جان خود را از دست دادند.
به‌عنوان سوال پاياني، شما به‌عنوان يک کارشناس چه پيشنهادي براي کنترل فرونشست زمين و کاهش خطرات اين پديده طبيعي به مسئولان اجرايي کشور از جمله وزارت نيرو داريد؟
فرونشست زمين برعکس زلزله يک اتفاق تدريجي است و آني همه چيز را خراب نمي‌کند. وزارت نيرو بايد با حفر چاه‌هاي غيرمجاز برخورد جدي نمايد و از صدور مجوز جديد براي چاه خودداري کند. طبق آمار در استان تهران 50هزار حلقه چاه با مجوز و 30هزار حلقه چاه غيرقانوني وجود دارد و اينها آب زيرزمين را خالي مي‌کنند. همان‌طور که اشاره شد علت اصلي فرونشست زمين، افت آب‌هاي زيرزميني است و بايد با دلايل افت آب‌هاي زير زميني مبارزه کنيم. موضوع ديگري که وزارت نيرو بايد به آن توجه کند، کنترل ميزان استفاده چاه‌هاي مجاز است، چون کنترل و نظارت جدي در اين رابطه وجود ندارد بسياري از کشاورزان بيش از حد مجاز آب برداشت مي‌کنند. وزارت جهاد کشاورزي نيز بايد به استفاده غيرمنطقي از آب براي کشت محصولات آب‌بر و تغيير روش سنتي کشاورزي غرقابي به مکانيزه ورود جدي پيدا کند.
متاسفانه در سال‌هاي اخير شاهد بوده‌ايم که جهاد کشاورزي خودش را از اين امر کنار کشيده و بسياري از کشاورزان نيز اصلا در مورد فرونشست زمين شناخت و دانشي ندارند، مگر اينکه در مزارع‌شان به داخل گودال بيفتند تا متوجه شوند که اين پديده زندگي آنها را نيز تهديد مي‌کند. امروزه در کشور ما آبياري غرقابي 80 تا 90درصد آب‌هاي زراعي را تبخير مي‌کند و در هيچ کشوري اين روش سنتي آبياري اجرا نمي‌شود. ايران يک کشور خشک و نيمه خشکي است و کشت محصولات آب‌بر مانند هندوانه، طالبي، برنج و... در خيلي از استان‌ها غيرمنطقي به‌نظر مي‌رسد.
در بسياري از کشورهاي اروپايي که آب کافي دارد اجازه کشت چنين محصولاتي را به‌دليل مصرف زياد آب به کشاورزان نمي‌دهند، اما در اطراف محدوده تخت جمشيد که دشت خشک است، اجازه کشت برنج مي‌دهند در حالي که فرونشست زمين آنجا را با تهديد جدي مواجه کرده است. اگر ما اين قبيل اقدامات را انجام ندهيم در آينده‌اي نزديک فضاي ذرات خاک، به‌دليل فرونشست از بين مي‌رود و مانند خاکي که با غلطک آن را فشرده کرديم، زمين‌هاي ما سيماني و امکان جذب مجدد آب را نخواهد داشت. در چنين حالتي باران روي سطح زمين به‌صورت سيلاب، روان آب تشکيل مي‌شود و مزارع را آبياري نخواهند کرد و دشت‌هاي حاصلخيز ما بيابان خواهند شد.
آرمان ملی/ وحید استرون
