احکام شرعی وصیت دارایی های دیجیتال: راهنمایی جامع برای انتقال میراث ناملموس

مجموعه: احکام دینی

احکام شرعی وصیت دارایی های دیجیتال: راهنمایی جامع برای انتقال میراث ناملموس

حکم وصیت دارایی های دیجیتال چیست ؟

در دنیای امروز، دارایی های دیجیتال به بخشی جدایی ناپذیر از زندگی افراد تبدیل شده اند. از رمزارزهایی مانند بیت کوین و اتریوم گرفته تا حساب های کاربری در شبکه های اجتماعی، فایل های ابری در سرویس هایی مانند گوگل درایو، توکن های غیرقابل تعویض (NFT)، وبلاگ ها، دامنه های اینترنتی و حتی درآمدهای حاصل از کانال های یوتیوب یا اینستاگرام، این دارایی ها ارزش مالی قابل توجهی ایجاد کرده اند.

با توجه به گسترش فناوری بلاکچین و اقتصاد دیجیتال، ارزش این اموال می تواند میلیون ها تومان یا بیشتر باشد. اما سؤال کلیدی این است: پس از مرگ فرد، این دارایی ها به کجا می روند؟ آیا مشمول احکام شرعی ارث و وصیت می شوند؟

در فقه اسلامی، به ویژه مذهب شیعه، هر چیزی که ارزش مالی، اعتباری یا اقتصادی داشته باشد، در حکم "مال" محسوب می شود و مشمول قواعد ارث و وصیت است. قرآن کریم در سوره نساء آیه ۷ می فرماید: «لِلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاءِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ كَثُرَ نَصِیبًا مَفْرُوضًا» (برای مردان سهمی از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان بر جای گذاشته اند، و برای زنان نیز سهمی از آن است؛ چه کم باشد یا بسیار، سهمی مقرر است). این آیه بر لزوم تقسیم ماترک (اموال متوفی) تأکید دارد.

فقهای شیعه، از جمله آیت الله سیستانی و آیت الله مکارم شیرازی، دارایی های دیجیتال را – اگر قابلیت مالکیت، نقل و انتقال و ارزش اقتصادی داشته باشند – جزو ماترک می دانند. بنابراین، وصیت بر این دارایی ها نه تنها مجاز، بلکه در حد یک سوم اموال، واجب است اگر به نفع ورثه یا امور خیریه باشد.

این مقاله به بررسی جامع احکام شرعی وصیت دارایی های دیجیتال می پردازد، چالش های حقوقی و فنی را تحلیل می کند و راهکارهای عملی برای انتقال امن این میراث ناملموس ارائه می دهد. هدف، کمک به افراد برای جلوگیری از از دست رفتن دارایی هایشان و حفظ حقوق ورثه بر اساس موازین شرعی و قانونی است.

دارایی های دیجیتال چیست؟

دارایی های دیجیتال، اموالی هستند که به صورت الکترونیکی و غیرمادی وجود دارند و اغلب بر پایه فناوری های نوین مانند بلاکچین یا سرورهای ابری ذخیره می شوند. این دارایی ها شامل دو دسته اصلی می شوند:

• دارایی های مالی دیجیتال: رمزارزها (مانند بیت کوین، اتریوم)، توکن های NFT (که می توانند آثار هنری یا املاک مجازی را نمایندگی کنند)، سهام دیجیتال و درآمدهای حاصل از معاملات آنلاین.

• دارایی های اطلاعاتی و کاربری: حساب های شبکه های اجتماعی (اینستاگرام، توییتر)، ایمیل ها، فایل های ابری (عکس ها، اسناد، ویدیوها)، دامنه های اینترنتی، وبلاگ ها و کانال های یوتیوب با ارزش تبلیغاتی.

برخلاف اموال سنتی مانند خانه یا طلا، این دارایی ها ناملموس هستند و مالکیت آن ها وابسته به اطلاعات دسترسی مانند کلیدهای خصوصی (Private Keys)، عبارات بازیابی (Seed Phrases) یا رمزهای عبور است. در فقه، مالیت این دارایی ها بر اساس "قابلیت انتفاع" (سودآوری) و "قابلیت نقل و انتقال" تعیین می شود. برای مثال، یک کیف پول رمزارزی مشابه پول نقد است و مشمول ارث می شود، در حالی که یک حساب کاربری شخصی بدون ارزش اقتصادی ممکن است صرفاً به عنوان "حق انتفاع" تلقی شود.

احکام شرعی وصیت و ارث دارایی های دیجیتال

احکام شرعی وصیت و ارث دارایی های دیجیتال :

در فقه شیعه، وصیت بر اموال تا سقف یک سوم ماترک مجاز است و مازاد بر آن نیازمند اجازه ورثه است (بر اساس روایات امام صادق(ع)). دارایی های دیجیتال، به عنوان "مال منقول"، مشمول این قاعده هستند. نظرات برخی مراجع تقلید عبارتند از:

• آیت الله سیستانی: هر چیزی که عرفاً مال محسوب شود، مشمول ارث است. رمزارزها و حساب های دیجیتال با ارزش مالی، جزو ماترک هستند و وصیت بر آن ها جایز است، مشروط بر اینکه حلال باشند.

• آیت الله مکارم شیرازی: دارایی های دیجیتال مانند بیت کوین، اگر مبنای شرعی داشته باشند (غیر قمارگونه)، مالیت دارند و ورثه حق سهم خود را دارند. تأکید بر جلوگیری از ضیاع مال (از دست رفتن بیهوده).

• آیت الله نوری همدانی: وصیت بر دارایی های ناملموس مانند NFT مجاز است، اما باید دسترسی به آن ها برای ورثه تسهیل شود تا حقوق شرعی نقض نشود.

در قانون مدنی ایران (ماده ۸۶۹)، ماترک شامل تمام اموال منقول و غیرمنقول است. نظام نامه رمزدارایی های مصوب سال ۱۴۰۳ در ایران، رمزارزها را به عنوان "نماد دیجیتال رمزنگاری شده" به رسمیت می شناسد و آن ها را مشمول قوانین ارث می داند. مالیات بر ارث دیجیتال نیز بر اساس ارزش ریالی در زمان فوت محاسبه می شود: ۱۰% برای ورثه طبقه اول (فرزندان، والدین)، ۲۰% برای طبقه دوم و ۴۰% برای طبقه سوم.

با این حال، احکام شرعی بر لزوم حفظ مال و جلوگیری از "تسبیب" (دخالت در مال دیگران) تأکید دارند. اگر دارایی دیجیتال بدون برنامه ریزی از دست برود، این امر می تواند مصداق "إسراف" (اسراف) باشد.

فقه شیعه و دارایی های دیجیتال

• فقه شیعه اصل کلی دارد: «هر چیزی که ارزش مالی یا اعتباری داشته باشد، در حکم مال است و به ارث می رسد.» پس اگر یک پیج، کانال یا سایت درآمدزایی دارد، یا حتی اعتبار اجتماعی و اقتصادی ایجاد کرده، در نگاه فقهی جزو ماترک محسوب می شود. یعنی همان طور که فرزند یا وارث سهمی از خانه و حساب بانکی می برد، در این دارایی ها هم حق دارد.

• کیف پول رمزارزی: موجودی آن مثل پول نقد است و باید میان ورثه تقسیم شود.

• پیج ها و کانال های پربازدید: اگر ارزش مالی یا تبلیغاتی دارند، به عنوان مال شناخته می شوند و ارث بَر دارند.

• فایل ها و داده ها: اگر ارزش اقتصادی یا علمی دارند (مثلاً کتاب ناتمام یا آرشیو عکس های قابل فروش)، جزو اموال محسوب می شوند.

وصیت در دنیای دیجیتال :

فقه شیعه اجازه می دهد فرد تا یک سوم دارایی خود را وصیت کند. بنابراین اگر کسی بخواهد بخشی از دارایی های دیجیتال خود (مثلاً درآمد یک کانال یا فروش یک NFT) را به شخص یا مؤسسه ای واگذار کند، باید در وصیت نامه رسمی یا معتبر ذکر کند.

بدون وصیت، همه چیز طبق قانون ارث تقسیم می شود.

چالش های وصیت و ارث دارایی های دیجیتال :

انتقال دارایی های دیجیتال با چالش های منحصربه فردی روبرو است که می تواند منجر به از دست رفتن کامل اموال شود:

• مشکل دسترسی: بدون کلید خصوصی یا رمز عبور، ورثه نمی توانند به کیف پول رمزارزی یا حساب ابری دسترسی یابند. بلاکچین غیرمتمرکز است و هیچ مرجع مرکزی برای بازیابی وجود ندارد.

• عدم آگاهی ورثه: بسیاری از ورثه با فناوری دیجیتال ناآشنا هستند و ممکن است از وجود این دارایی ها بی خبر باشند.

• حریم خصوصی و امنیت: افشای کلیدهای خصوصی در وصیت نامه عمومی می تواند به هک یا سوءاستفاده منجر شود. شرکت های خارجی مانند گوگل یا فیسبوک، حساب های متوفی را مسدود می کنند و دسترسی را محدود می سازند.

• ابهامات حقوقی: در ایران، قوانین ارث دیجیتال ناقص است و فرآیند انحصار وراثت (تا ۲-۳ سال) زمان بر است. تحریم ها دسترسی به صرافی های خارجی را پیچیده می کند.

• نوسانات ارزش و مالیات: ارزش رمزارزها نوسانی است و ارزش گذاری برای مالیات ارث دشوار. علاوه بر این، اختلافات خانوادگی بر سر تقسیم می تواند به دعاوی قضایی منجر شود.

این چالش ها نه تنها حقوق شرعی ورثه را نقض می کند، بلکه می تواند دارایی هایی به ارزش میلیاردها تومان را نابود سازد.

چالش های عملی

اینجا پای مسائل جدید باز می شود:

پسوردها و دسترسی ها دست کیست؟

اگر شرکت های خارجی (مثل فیسبوک یا گوگل) سیاست خاصی برای حساب متوفی دارند، چطور می توان به حق ورثه رسید؟

آیا امکان سوءاستفاده از حساب های بی صاحب وجود دارد؟

فقها تأکید می کنند: برای پیشگیری از تضییع حقوق ورثه، بهتر است افراد از قبل، دسترسی ها و رمزها را در قالب وصیت یا امانت به شخص مطمئنی بسپارند.

ارث و وصیت فقط به دارایی های سنتی محدود نیست. فقه شیعه با انعطاف و اصول کلی خود، دارایی های دیجیتال را هم شامل می داند. پس اگر صاحب پیج، کانال یا کیف پول دیجیتال هستیم، بد نیست همین امروز به فکر وصیت و تعیین تکلیف آن ها باشیم؛ تا هم حقوق ورثه محفوظ بماند، هم از اختلافات بعدی جلوگیری شود.

حکم شرعی وصیت دارایی های دیجیتال

راهکارهای عملی و شرعی برای وصیت :

برای حل این مسائل، ترکیبی از برنامه ریزی شرعی، حقوقی و فنی ضروری است. در ادامه، راهکارهای عملی بر اساس فقه و تجربیات جهانی ارائه می شود:

۱. تنظیم وصیت نامه رسمی و دیجیتال

وصیت نامه را نزد دفتر اسناد رسمی ثبت کنید و فهرست کاملی از دارایی های دیجیتال (نام، ارزش تقریبی، محل ذخیره) ذکر نمایید.

تا یک سوم اموال را به فرد یا خیریه خاص وصیت کنید، اما کلیدهای خصوصی را مستقیماً ننویسید؛ بلکه محل نگهداری (مانند صندوق امانات بانکی) را مشخص کنید.

از "وصیت نامه دیجیتال" استفاده کنید: فایلی رمزنگاری شده با دستورالعمل های گام به گام برای ورثه.

۲. استفاده از ابزارهای فنی امن

• کیف پول های چندامضایی (Multi-Signature): نیاز به تأیید چند نفر (مالک + وصی + ورثه) برای دسترسی، که امنیت را افزایش می دهد.

• قراردادهای هوشمند: در بلاکچین اتریوم، شرطی مانند "پس از گواهی فوت" تنظیم کنید تا دارایی ها خودکار منتقل شوند.

• روش Shamir’s Secret Sharing: کلید خصوصی را به قطعات تقسیم کنید و به افراد معتمد بسپارید.

• سرویس های مدیریت ارث دیجیتال: شرکت های تخصصی که با رمزنگاری، انتقال را مدیریت می کنند.

۳. نگهداری امن اطلاعات دسترسی

کلیدها و عبارات بازیابی را در صندوق امانات بانکی یا فایل های رمزنگاری شده (با ابزارهایی مانند VeraCrypt) ذخیره کنید.

یک "امین اموال" (وصی شرعی) تعیین کنید که آگاه به فناوری باشد و مسئولیت اطلاع رسانی به ورثه را بر عهده گیرد.

از ویژگی های "مرده مرده" (Dead Man’s Switch) در سرویس هایی مانند Google Inactive Account Manager استفاده کنید تا پس از عدم فعالیت، اطلاعات به ورثه ارسال شود.

۴. آموزش و برنامه ریزی خانوادگی

ورثه را از وجود دارایی ها آگاه کنید و آموزش های ساده ای در مورد کیف پول ها و بلاکچین ارائه دهید.

وصیت نامه را سالانه به روزرسانی کنید تا با تغییرات ارزش یا فناوری همخوانی داشته باشد.

برای حساب های اجتماعی، سیاست های پلتفرم ها را بررسی کنید؛ مثلاً فیسبوک گزینه "حساب یادبود" دارد.

۵. مشورت با کارشناسان

با وکلای متخصص در حقوق دیجیتال و فقهای آشنا به فناوری مشورت کنید تا وصیت نامه شرعاً و قانوناً معتبر باشد.

در پایان :

وصیت دارایی های دیجیتال نه تنها یک ضرورت حقوقی، بلکه یک تکلیف شرعی برای حفظ مال و حقوق ورثه است. فقه شیعه با قواعد انعطاف پذیر خود، این اموال نوین را مشمول ارث و وصیت می داند، اما چالش های فنی و حقوقی نیازمند برنامه ریزی پیشگیرانه است. با تنظیم وصیت نامه دقیق، استفاده از ابزارهای امن و آموزش ورثه، می توان از از دست رفتن این "گنجینه های ناملموس" جلوگیری کرد.

در نهایت، همان گونه که پیامبر اکرم (ص) فرمود: «إِنَّكَ لَا تَدَعُ مَالاً أَوْ وَلَداً إِلَّا وَأَنْتَ فِيْهِ مُؤْثَمٌ» (تو را در هر مالی یا فرزندی که بر جای می گذاری، مؤثر می دانند)، مسئولیت ما در برابر میراثمان، دوچندان است. پیشنهاد می شود قوانین ایران برای تعریف دقیق تر دارایی های دیجیتال و تسهیل انتقال، به روزرسانی شود تا عدالت شرعی و اجتماعی برقرار گردد. اگر در حال برنامه ریزی هستید، از امروز آغاز کنید – زیرا "مرده ها بیت کوین خرج نمی کنند".

گردآوری: بخش مذهبی بیتوته