کمبوجیه دوم و نقش او در امپراتوری هخامنشی
- مجموعه: تاریخ و تمدن
کمبوجیه دوم
کمبوجیه دوم: شکوه و اهمیت حکومت یک پادشاه هخامنشی
زندگینامه کمبوجیه دوم
زندگینامه کمبوجیه دوم
کمبوجیه دوم (پادشاهی: ۵۳۰ تا ۵۲۲ پیش از میلاد) دومین شاه دودمان هخامنشی و آغازکنندهٔ دودمان بیست و هفتم مصر و فرزند ارشد کوروش بزرگ و کاساندان است. مهمترین اتفاق دوران فرمانروایی وی، فتح مصر بود. برخی از پژوهشگران معتقدند ریشهٔ نام کمبوجیه ایلامی است. در حالی که پژوهشگران دیگری آن را با قبیله‌های سانسکریت‌زبان موسوم به کمبوجه، که در شمال غرب هند زندگی می‌کنند، در پیوند می‌دانند و بر این باورند که کمبوجیه صورت وصفی نام این قبیله است.
کمبوجیه پیش از پادشاهی، در دوران فرمانروایی پدرش کوروش، عنوان «شاه بابل» را داشته و نایب‌السلطنه بوده‌است و پس از مرگ پدرش، جانشین وی شد. البته جانشینی در زمان هخامنشیان با پسر ارشد نبوده بلکه به خواست فرمانروا وابسته بود و او از میان فرزندانش یکی را به جانشینی برمی‌گزیند. هرچند انتصاب نخستین پسر معمول بود ولی قانون لازم‌الاجرایی نبود.
فتح مصر توسط کمبوجیه دوم
او پس از به تخت‌نشینی، بیش از هر چیز وقت خود را صرف تهیهٔ مقدمات لشکرکشی به مصر کرد. سپاه او در ماه مه سال ۵۲۵ پیش از میلاد خود را به پلوزیوم رساند و با سپاه مصر درگیر شدند و سرانجام بر سپاه پسامتیخ سوم غلبه کرد. در ماه ژوئن سال ۵۲۵ پیش از میلاد، سپاه او با پیمودن درهٔ نیل از شمال به جنوب، سراسر مصر را تسخیر کرد.
کمبوجیه پس از فتح مصر، نظم و امنیت را برقرار کرد و سیاست تساهل دینی پدرش را در پیش گرفت. براساس قوانین سنتی مصر، او رسماً «فرعون مصر» لقب گرفت و خود را «شاه مصر علیا و مصر سفلی» و «از نسل خدایان هوروس، رع و اوزیریس» نامید. پس از پیروزی کمبوجیه در برابر مصر، وی تصمیم گرفت فتوحات خود را گسترش دهد و به سرزمین‌های ثروت‌مند دیگری همچون لیبی و کارتاژ لشکر بکشد. وی از طبس پنجاه هزار تن را به تصرف واحهٔ آمون فرستاد، اما سپاه وی پس از عبور از واحهٔ بزرگ در بیابان گم شد و هرگز خبری از آن نیامد.
در پاییز سال ۵۲۳ پیش از میلاد، خبرهای نگران‌کننده‌ای کمبوجیه را وادار به بازگشت از نوبه به‌سوی مصر کرد. سپاه وی نیل را تا کوروسکو طی کرد و سپس از راه بیابان عازم نوبه گردید، اما هنگامی که آن‌ها یک‌چهارم راه را پیمودند، آب و آذوقهٔ سپاه تمام شد و آن‌ها پس از دادن تلفات بسیار، ناگزیر به بازگشت شدند.
واقعهٔ بردیا
بنا به روایت هرودوت، بردیا به‌همراه کمبوجیه به مصر رفت ولی پس از مدتی بین آن‌ها اختلافاتی ایجاد شد و کمبوجیه دستور داد برادرش به ایران بازگردد و مخفیانه فرمان قتل او را صادر کرد که در بین راه توسط مأموران دولتی کشته شد. اما بنا بر سنگ‌نبشتهٔ داریوش در بیستون، کمبوجیه قبل از حرکت به‌سوی مصر، بردیا را به قتل رسانید. اما پژوهشگران معاصر در درستی قتل بردیا توسط کمبوجیه اتفاق نظر ندارند. کارل جولیوس بلوخ، آلبرت اومستد و برخی دیگر از تاریخ‌دان‌ها معقتدند مردی که بر کمبوجیه شورید، در واقع بردیای واقعی پسر کوروش بزرگ و وارث حقیقی سلطنت بود. داریوش بزرگ او را کشت، آنگاه او را گئومات نامید و داستان بردیای دروغین را اختراع کرد تا غصب سلطنت را موجه جلوه دهد.
هرودوت می‌گوید که ایرانیان به کمبوجیه «جبار» می‌گفتند زیرا او نیمه‌دیوانه، ستمگر و گستاخ بود؛ اما این ارزیابی، نشان‌دهندهٔ تبلیغات منفی ایرانیان و مصری‌ها در دوران پس از کمبوجیه است.
امپراتوری هخامنشی
کشتن گاو آپیس توسط کمبوجیه
مورخان یونانی گزارش می‌دهند که کمبوجیه، گاو آپیس را با خنجر زخمی‌کرد و این گاو چندی بعد بر اثر زخم خنجر کشته شد. اما در مطالعات تازه‌ای که براساس کاوش‌های باستان‌شناسی صورت گرفته، نتایج تازه‌ای دربارهٔ اتهامات مورخان به کمبوجیه را روشن می‌سازد؛ بر پایهٔ نوشته‌های رسمی در درون مقبرهٔ گاوهای آپیس، مشخص شده که یک گاو در ششمین سال سلطنت کمبوجیه، زمانی که او به نوبه و اتیوپی رفته بود، بی‌آنکه در مصر باشد مرده بود. گاو بعدی هم در ماه اوت سال ۵۲۵ پیش از میلاد مُرده و در تابوتی از جنس سنگ گرانیت قرار گرفته و دفن شده‌است. این واقعه چهار سال پس از مرگ کمبوجیه روی می‌دهد.
حکومت کمبوجیه دوم
شخصیت کمبوجیه دوم
با توجه به منابع دست دوم و تاریخ‌نگاران کلاسیک، شخصیت کمبوجیه مورد بحث و اختلاف بسیاری قرار دارد. این اختلاف‌ها به مسائلی مانند بیماری‌هایی که وی مبتلا به آن بوده، رفتار و تصرفاتش در مصر، ارتباط با معابد مصری، و تاثیر وی بر قوانین و آداب مصر مربوط می‌شوند. برخی نکات و ادعاها در مورد شخصیت کمبوجیه شامل موارد زیر می‌شود:
برخی تاریخ‌نگاران ادعا کرده‌اند که کمبوجیه از بیماری صرع و جنون رنج می‌برد. این ادعاها ممکن است از تفسیر رفتارهای وی در مصر بوجود آمده باشد.
برخی تاریخ‌نگاران گزارش کرده‌اند که رفتار کمبوجیه در مصر شامل خشونت، تمسخر خدایان مصری، و تعرض به مقبره‌های شاهانه بوده است. این ادعاها به تبلیغات منفی ایرانیان و مصری‌ها در دوران پس از کمبوجیه اشاره دارند.
ادعاهای مورد تنفر از کمبوجیه نشانگر نابسامانی‌ها و مشکلات ایجاد شده توسط او در مرکزی کردن قدرت در دستان خود و نیز کاهش منابع معابد مصری است. این موارد باعث تنفر میان مردم و کاهنان مصری شده‌اند.
از سوی دیگر، کتیبه‌های روی مجسمهٔ اوجاهورسنت کمبوجیه را به عنوان یک فرعون مصر و شخصیتی خیرخواه معرفی می‌کنند. این مدارک ممکن است شخصیت کمبوجیه را در یک سمت مثبت نشان دهند.
از این رو، شخصیت کمبوجیه همچنان یک موضوع مناقشه‌برانگیز در مطالعات تاریخی است و اطلاعات دقیق و کامل‌تری برای تصویر کامل‌تر از وی لازم است.
ازدواج کمبوجیه دوم
مهمترین ادعای یونانیان در مورد کمبوجیه، این است که او نخستین کسی بود که با عمل خویدوده، یعنی زناشویی با نزدیکان را انجام داده‌است. به گفته هرودوت، کمبوجیه دلباخته یکی از خواهرانش شده بود و می‌خواست با او ازدواج کند، ولی چون نقشه‌اش برخلاف همه رسوم بود، پس موبدان را فراخواند و از آنان پرسید که آیا قانونی هست که اجازه دهد مردی با خواهر خویش اگر او بخواهد ازدواج کند. آن‌ها پاسخی به وی دادند که هم جانشان را ایمن می‌داشت و هم مطابق عدالت بود. آن‌ها گفتند که «قانونی نیافته‌اند که زناشویی خواهر و برادر را جایز شمرد، ولی قانونی دیگری یافته‌اند که اجازه می‌دهد شاه پارس هر چه دلش بخواهد انجام دهد.» به همین سبب، کمبوجیه نخست با این خواهر و سپس با خواهر دیگرش آتوسا ازدواج کرد.
اگر جزئیات گزارش هرودوت قابل اعتماد باشد، نشان می‌دهد که تا پیش از روزگار کمبوجیه، خویدوده برای ایرانیان غربی امری ناشناخته بوده‌است. از نظر بویس شگفت‌آور است که عملی برخواسته از بلهوسی یک پادشاه، وظیفه دینی و و لازمه ایمان انگاشته شود. وانگهی از خانتوس لودیایی که هم‌روزگار هرودوت بوده‌است نیز نقل شده که «مغان با مادران خویش همبستر می‌شوند. آن‌ها ممکن است چنین رابطه‌ای هم با دختران و خواهران خویش داشته باشند.» وجود عمل زناشویی همخونی، به صورت گسترده در میان جوامع باستانی اثبات شده بود.
از نظر فرای، ازدواج با محارم توسط روحانیان زرتشتی در روزگارهای اخیرتر ترغیب شد. از آنجا که یونانیان ازدواج با محارم را ناپسند و مخالف قانون می‌دیدند و نیز از آنجا که هرودوت نظر دشمنانه یونانی-مصری شدیدی به دست می‌دهد و شاید هم شرحی ویژه از قول ایرانیان دربارهٔ کمبوجیه بیان می‌کند، پس ناممکن نیست که این عمل را از کارهای رایج شاهان هخامنشی بدانند.
به عقیدهٔ ریچارد فرای، منشأ این نوع ازدواج، شاید زرتشتی نبوده و ایلامی بوده‌است که هخامنشیان به منظور نگهداری از پاکی خون خاندان شاهی آن را اخذ کرده‌اند.به عقیده احمدی، این احتمال که ازدواج با محارم، تاکتیکی مختص با اشراف‌زادگان باشد، بعید نیست. چرا که ازدواج‌های درون‌خانوادگی، سیاست دائمی و مؤثر در میان پادشاهان پارس بود؛ از این جهت که دودمان پادشاهی را در محدود خاندان حاکم پادشاه (انشان‌ها/هخامنش‌ها) نگه دارند و از جاه‌طلبی و قدرت‌گیری بزرگان پارسی و مداخله‌جویی آن‌ها در نظام جانشینی سلطنت، از طریق ازدواج با دختران دودمان شاهنشاهی، جلوگیری کنند. حتی ماریا بروسیوس، مدعی است که «ازدواج با محارم» هم، یکی دیگر از چندین اتهاماتی (همچون کشتن برادر، کشتن گاو مقدس مصر، آپیس) است که روحانیان مصری، جهت دیوانه‌نگاری جعل و شایع کرده بودند.
پادشاهی کمبوجیه دوم
مرگ کمبوجیه
بر پایهٔ سنگ‌نبشتهٔ بیستون و متون رسمی بابلی، کمبوجیه پس از ماه ژوئیه سال ۵۲۲ پیش از میلاد درگذشته‌است. او هنوز در مصر بود که گئومات در ۱۱ مارس سال ۵۲۲ ق م در ایران جای او را گرفت و بر تخت نشست. بر اساس گفته‌های هرودوت، او در راه بازگشت به ایران، در سوریه بود، که خبر برتخت‌نشینی گئومات را از جارچی دریافت کرد.
مرگ کمبوجیه در هاله‌ای از ابهام و افسانه است: بر اساس کتیبهٔ بیستون، او «به مرگ خود مُرد». این عبارت مشخص نمی‌کند که آیا کمبوجیه خودکشی کرد یا چنانچه برخی استدلال کرده‌اند، منظور داریوش، مرگی بر اثر جهالت و عقوبت کارهای کمبوجیه بود.
عبدالحسین زرین‌کوب معتقد است که این جملهٔ داریوش، هم فکر وقوع خودکشی را نفی و هم مرگ طبیعی را انکار می‌کند. پژوهشگران در تفسیر این عبارت، اتفاق نظر ندارند و مشخص نیست، منظور داریوش مرگی طبیعی، خودکشی یا هردو بوده‌است. برخی معتقدند مرگ کمبوجیه تصادفی و به‌دست خودش بوده‌است. در سالنامه‌ها و رویدادنامه‌های محلی مصریان، تنها گفته‌شده که مرگ کمبوجیه در زمان مسافرت روی داده‌است و جزئیات بیش‌تری ذکر نشده‌است.
هرودوت گزارش می‌دهد شاه هنگام سوارشدن بر اسب بی‌احتیاطی کرد و خنجری که بر کمر داشت در رانش فرورفت و پس از سه هفته، درگذشت. از سوی دیگر، کتزیاس گزارش می‌دهد که کمبوجیه بر اثر حادثه‌ای در خانه‌اش در بابل درگذشت: «هنگامی که او برای سرگرمی خویش تکه چوبی را با کاردش می‌تراشید، کارد در رانش فرورفت، آن را شکافت و بعد از یازده روز درگذشت.» او همچنین می‌نویسد که ایگسابات، یکی از سرداران هخامنشی جنازهٔ او را با خود به پایتخت آورد.
مکان دفن کمبوجیه
تاریخ‌نگاران و تاریخ‌دانان با اختلاف در مورد مکان دفن کمبوجیه اختلاف نظر دارند. بنای موسوم به «زندان سلیمان» در پاسارگاد که به عقیدهٔ برخی، آرامگاه کمبوجیه بوده‌است.
ارنست هرتسفلد معتقد است بنایی که در زبان عامیانه «تخت رستم» نامیده می‌شود و در نزدیکی نقش رستم و در چهار کیلومتری شمال تخت جمشید قرار دارد، برای آرامگاه کمبوجیه در نظر گرفته شده بود ولی پس از مرگش ناتمام ماند.
کوشش‌های هرتسفلد در سال ۱۹۳۲ میلادی، برای دستیابی به اسناد سنگ بنا به جایی نرسید.
برخی دیگر، از جمله علیرضا شاپور شهبازی اعتقاد دارند ویرانهٔ سنگی «زندان سلیمان» در پاسارگاد آرامگاه کمبوجیه است.
گروهی دیگر نیز آثار سنگی بین تخت جمشید و نقش رستم که به نام تخت گوهر معروف است را آرامگاه کمبوجیه دانسته‌اند.
ایمان‌پور معتقد است که بنای تخت رستم، طرح نیمه‌تمام آرامگاه کمبوجیه به سبک آرامگاه کوروش بزرگ است که با مرگ نابهنگام وی نیمه‌تمام رها گردید و پس از مرگش مکان دیگری در نیریز برای وی ساخته و در آن دفن شد.
سوالات متداول درباره کمبوجیه دوم
کمبوجیه دوم کی بوده و چه نقشی در تاریخ ایران ایفا کرده است؟
کمبوجیه دوم در سلسله هخامنشیان حکومت کرد و از سال ۵۳۱ تا ۵۲۲ پیش از میلاد پادشاهی کرد. وی نقش مهمی در تثبیت امپراتوری اختیار کرد و برخی اصلاحات اجتماعی انجام داد.
آیا کمبوجیه دوم تا کجا اصلاحاتی در زمینه فرهنگ و اجتماعی انجام داد؟
کمبوجیه دوم اصلاحاتی مانند ممنوعیت زناشویی برادر و خواهر و معترضان توتالیتر در امپراتوری را به اجرا گذاشت و تلاش کرد تا اصول مذهبی زرتشتی را ترویج دهد.
چرا برخی از منابع یونانی ادعا می‌کنند کمبوجیه دوم ازدواج با خواهر خویش را انجام داده است؟
منابع یونانی به نقشه‌ای خاص در زمینه ازدواج با خواهران او اشاره کرده‌اند که احتمالاً به منظور شایعه‌پراکنی و تبلیغ منفی نسبت به او بوده است.
آیا کمبوجیه دوم تاثیری در روابط با مصر داشته است؟
تاریخ‌نگاران یونانی دربارهٔ رفتار کمبوجیه دوم در مصر گزارش‌های مختلفی داده‌اند، اما تاکنون اثباتی مستند از تعرض و تخریب معابد مصر توسط او وجود ندارد.
چرا بعضی از منابع توصیف مثبتی از کمبوجیه دوم ارائه می‌دهند؟
منابعی وجود دارند که کمبوجیه دوم را به عنوان یک فرعون مصر خیرخواه و با اراده‌ای جهت‌دار توصیف می‌کنند و اصول مذهبی و فرهنگ زرتشتی را ترویج دهنده او معرفی می‌کنند.
سخن پایانی مقاله ی کمبوجیه دوم
در پایان این مقاله، نمی‌توان از اهمیت و تأثیر کمبوجیه دوم در تاریخ و فرهنگ باورهای باستانی و شکل‌دهی امپراتوری هخامنشی چشم پوشی کرد. او با فتح مصر و تسلط بر نیل، یکی از مهمترین موفقیت‌های خود را به ثبت رساند. همچنین، سیاست تساهل دینی و ترکیب فرهنگ‌ها در دوران حکومت او، نشان‌دهندهٔ توانایی‌ها و تصمیمات پیشروانه‌اش است. کمبوجیه دوم نامی است که به عنوان یکی از بنیان‌گذاران دودمان بیست و هفتم مصر به یاد می‌ماند و تأثیر بزرگی در تاریخ جهانی داشته است.
گردآوری: بخش فرهنگ و هنر بیتوته
