سفر به عمق تاریخ: کاوش در زندگی و فرهنگ انسان‌های عصر سنگ

مجموعه: تاریخ و تمدن

عصر سنگ

عصر سنگ، نخستین فصل طلوع تمدن: از شکارگری تا آغاز تحولات فرهنگی

زندگی در عصر سنگ

عصر سنگ

عصر سنگ یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخی است که نقل و انتقال انسان از حالت بدون تمدن به تمدن شکل می‌گیرد. این دوره به دلیل استفاده انسان از ابزارهای سنگی به عنوان ابزار اصلی برای شکار، گردآوری، و بقای زندگی به عنوان عصر سنگ شناخته می‌شود.عصر سنگ به سه دوره تقسیم می‌شود: 

عصر سنگ پیشین (پالئولیتیک) 

میان‌سنگی (پلیستوسن): آغاز انسان در ساخت ابزارها با استفاده از سنگهای خام.

پیشین (پلیستوسن): توسعه تکنیک‌های ساخت ابزارها و زندگی در جوامع کوچک.

پسین (پلیستوسن): پیشرفت در ساخت ابزار و زندگی گروهی.

عصر سنگ میانه (مزولیتیک)  

پیشین (هولوسن): شکل گیری جوامع کشاورزی و دامپروری.

میانه (هولوسن): توسعه کشاورزی و پیشرفت فناوری.

عصر سنگ پسین (نئولیتیک) 

 پسین (هولوسن): پیشرفت بیشتر در کشاورزی، شکل گیری شهرها، و ظهور تمدن‌های اولیه.

در هر دوره، انسان‌ها با استفاده از ابزارهای سنگی نقش مهمی در توسعه جوامع و فرهنگ خود ایفا کردند. عصر سنگ نشان‌دهنده گام مهمی در تکامل انسان از جوامع بدون نوع تمدنی تا جوامع تمدنی است.

نام‌گذاری عصر سنگ

 نام‌گذاری اصطلاح "عصر سنگ" اولین بار توسط رومیان و چینیان باستان به‌کار گرفته شده است. این اصطلاح برای توصیف دورانی که انسان از سنگ به عنوان ابزار اصلی برای ساخت  استفاده کرد، گفته می‌شود.

اما نام‌گذاری رسمی‌تر و سازمان‌دهی بهتر این دوره به دست موزه‌دار کریستیان یورگنسن تامسن انجام شد. در سال ۱۸۱۹، تامسن هنگام ساماندهی مجموعه‌های موزهٔ ملی دانمارک، تصمیم گرفت اشیاء را براساس موادی که در ساخت آنها به‌کار رفته بچیند. این تقسیم‌بندی شامل سه دوره اصلی بود: عصر سنگ، عصر مفرغ، و عصر آهن.

این تقسیم‌بندی توسط تامسن و دیگر محققان بعدها توسعه یافته و به عنوان یک سیستم استاندارد در زمینهٔ آرشئولوژی و تاریخ‌شناسی به‌کار گرفته شد. این تقسیم‌بندی انسان‌ها را از زمینهٔ تاریخ‌شناسی پیش‌تاریخی تا تاریخ تمدنی دسته‌بندی می‌کند و به ما کمک می‌کند تا تکامل انسان از دوران سنگی تا دوران تمدنی را درک کنیم.

شکار در عصر سنگ

 آغاز عصر سنگ یا حجر: ابتدای پیشرفت انسان در تکنولوژی سنگی 

نقطه پرتابه ابسیدین 

قدیمی‌ترین شواهد غیرمستقیم از استفاده انسان از ابزارهای سنگی به دست آمده از استخوان‌های فسیل شده حیوانات با علائم ابزار، به 3.4 میلیون سال قبل از میلاد باز می‌گردد. این شواهد در دره آواش پایین در اتیوپی کشف شده‌اند. اکتشافات در کنیا نیز نشان داده است که Kenyanthropus platyops ممکن است اولین انسان با استفاده از ابزارهای شناخته شده باشد، که در دریاچه تورکانا در کنیا کشف شد.

ابزار سنگی در محل لومکوی 

قدیمی‌ترین ابزار سنگی در محل لومکوی 3 در غرب تورکانا کاوش شده و قدمت آن به 3.3 میلیون سال می‌رسد. این ابزارها از سازند Busidama می‌آیند و برخی از قدیمی‌ترین مکان‌های کشف شده به 2.6 تا 2.55 میلیون سال پیش می‌افتد.

ابزارهای لومکوی و کالکولیتیک 

ابزارهای کشف شده در لومکوی، از سازند Busidama به‌دست آمده و نشان می‌دهد که ابزارسازی در پلیوسن پسین نیز رخ داده است. این ابزارها تغییرات در دیدگاه ما نسبت به تکامل ابزارها را نشان می‌دهند.

 کشف ابزار سنگی در چین 

در جولای 2018، دانشمندان ابزار سنگی باستانی را در چین کشف کردند که قدمت آن به تقریباً 2.12 میلیون سال پیش می‌رسد. این نشان می‌دهد که استفاده از ابزار سنگی در مناطق جغرافیایی مختلف بوده است. 

نمونه های ابزارها درعصر سنگ

پایان عصر سنگ و ورود به عصر برنز 

نوآوری در تکنیک ذوب سنگ معدن پایان عصر حجر را نشان می‌دهد و ورود به عصر برنز را معرفی می‌کند. اولین آلیاژ مهم برنز، آلیاژی از مس و قلع یا آرسنیک بود. این گذار از عصر حجر به عصر برنز، دوره‌ای بود که انسان‌ها مس را ذوب می‌کردند اما هنوز به ساخت برنز نرسیده بودند.

گذار از عصر سنگ 

گذار از عصر حجر بین 6000 تا 2500 قبل از میلاد برای بسیاری از جوامع انسان در شمال آفریقا و اوراسیا رخ داد. این دوره معمولاً به عنوان گذار از عصر حجر به عصر برنز شناخته می‌شود.

پیشرفت‌های فناوری در اروپا، آسیا و آمریکای جنوبی 

مناطق مختلف دنیا، از جمله فرهنگ وینچا، مایدانپک، جارموواچ، پلوچنیک و رودنا گلاوا در صربستان، در دوران عصر حجر پیشرفت‌های مختلفی داشتند. اولین شواهد متالورژی انسانی نیز در مکان‌هایی چون وینچا، مایدانپک، جارموواچ، پلوچنیک و رودنا گلاوا کشف شد.

آخرین نمونه‌های عصر سنگ 

در برخی نقاط جهان، از جمله جنوب صحرای آفریقا، عصر حجر مستقیماً به عصر آهن دنبال شد. اما در مناطق دیگر، از جمله اروپا و آمریکای شمالی، مردمان به تدریج به جوامع پس از عصر حجر پیوستند.

این مرور، مراحل اولیه پیشرفت انسان در تکنولوژی سنگی و گذار از عصر سنگ به عصر برنز را نشان می‌دهد. این دوران‌ها مراحل اساسی در تاریخ پیشرفت فناوری و زندگی اجتماعی انسان را مشخص می‌کنند.

حقایقی از زندگی در عصر سنگ: سفر انسان در دوران یخبندان

در آغاز عصر سنگ، انسان‌ها به گروه‌های کوچک و عشایری تقسیم شده بودند و زندگی را در محیط‌های گوناگون می‌پیمودند. در دوران یخبندان، زمین‌ها تحت تأثیر دماهای سردتر و گسترش یخبندان قرار داشتند.

انسان‌ها در این دوره با وحشتناک‌ترین جانوران زمینی چون ماستودون‌ها، گربه‌های شمشیر دندان و تنبل‌های غول‌پیکر روبرو بودند. از ابزارهای سنگی برای شکار ماموت‌های پشمی، گاومیش‌های کوهان دار غول‌پیکر، و گوزن‌ها استفاده می‌کردند تا از گوشت و مواد مغذی حیوانات بهره‌ور شوند.

در زمانی که محققان محتویات معده مومیایی 5300 ساله‌ای به نام Ötzi را کشف کردند، کشفی شگفت‌آور دیگر روی داد. Ötzi برای شام آخرش گوشت بز خشک‌شده خورده بود، نشان از دانش ابتدایی پروشوتوی انسان در این دوره می باشد.

با پیدایش فلوت‌های ساخته‌شده از استخوان پرنده و عاج ماموت، نشان می دهدانسان‌های عصر حجر در حدود 43000 سال پیش،  به ساخت ابزارهای موسیقی نیز پرداختند.

عصر نوسنگی با کشاورزی و زندگی در خانه‌های خشتی آغاز شد. آدم‌ها به تدریج از زندگی عشایری خود دست کشیدند و خانه‌های دائمی‌تری برپا کردند.

آثار مربوط به 7000 سال پیش نشان می‌دهد که زنان در این دوره نقش مهمی در زندگی روزمره داشتند و بیشتر در کارهای  دستی مشغول به فعالیت بودند.

در زمانی که نیاز به زندگی در جای جدید حس شد، انسان‌ها از بازسازی خانه‌های خالی در منطقه خود استفاده کردند و در خانه‌ها تا 1000 سال سکونت داشتند.

در دیگر نقاط جهان نیز، نمونه‌هایی از زندگی عصر حجر به دست آمده است. از اقامت‌های چادری در Cairngorms اسکاتلند گرفته تا ساخت خانه تخت در شمال اردن، این نمونه‌ها از زندگی گوناگون انسان در دوران حجر را به تصویر می‌کشند.

در میانه عصر حجر، با تغییرات آب‌وهوایی و ورود به دوره گرم شدن، انسان‌ها زمین را وارد دوره جدیدی کردند. این دوره نه تنها موجب انقراض حیوانات بزرگ عصر یخبندان شد بلکه به شکل‌گیری مناطق خشتکاری و کشاورزی نیز منجر شد. در قاره آمریکا نیز، افراد عصر حجر احتمالاً پل عابر پیاده‌ای بین آسیا و آمریکای شمالی را پیش گرفتند.

این حقایق، زندگی پویا و پیچیده انسان در دوران عصر حجر را به تصویر می‌کشند.

انسان‌های عصر سنگ

غذا در عصر سنگ 

منابع غذایی در دوره پارینه سنگی از گیاهان و حیوانات وحشی تأمین می‌شدند که از محیط زیست برداشت می‌شدند. افراد این دوره به ویژه به اجزای گوشت حیوانات، از جمله کبد، کلیه، و مغز، علاقه داشتند. حبوبات نیز با دانه‌های بزرگ قبل از انقلاب کشاورزی، جزء اصلی رژیم غذایی انسان‌ها بودند. این واقعیت از یافته‌های باستان‌شناسی گیاه‌شناسی مشخص است که از لایه‌هایی در غار کبارا در اسرائیل به‌دست آمده است. علاوه بر این، شواهد حاکی از آن است که انسان‌ها در پارینه سنگی بالایی، توانستند دانه‌های غلات وحشی را در حدود ۲۳ هزار سال پیش پردازش و مصرف کنند.

در زمان نزدیک به پایان یخبندان ویسکانسین (حدود ۱۵ هزار تا ۹ هزار سال پیش)، انقراض گسترده دسته جمعی از حیوانات بزرگ نظیر ماموت پشمالو در مناطق مختلف جهان، از جمله آسیا، اروپا، آمریکای شمالی و استرالیا رخ داد. این اولین رویداد انقراض هولوسن نامیده می‌شود. احتمالاً تغییرات اجباری در عادات غذایی انسان‌های آن عصر باعث این انقراض شد.

با ظهور شیوه‌های کشاورزی نیز، غذاهای گیاهی به صورت منظم به رژیم غذایی انسان‌ها افزوده شدند. برخی از عوامل احتمالی این انقراض شامل شکار بیش از حد، جنگل زدایی، و تغییرات آب و هوایی است. این انقراض باعث تکه تکه شدن محیط‌های وسیعی که برای حیوانات بزرگ ضروری بود، و در نتیجه، زندگی آن‌ها را در هر قطعه از جهان به سمت خاموشی کشاند.

ابزارهای سنگی

زیستگاه در عصر سنگ

در حدود 2 میلیون سال پیش، هومو هابیلیس در شرق آفریقا، اولین سازه ساخته دست بشر را ایجاد کرد. این سازه از یک آرایش ساده از سنگ‌ها برای نگه‌داشتن شاخه‌های درختان در موقعیت خود تشکیل شده بود. چینش دایره‌ای سنگی مشابه در Terra Amata نزدیکی نیس، فرانسه، کشف شد که حدود 380,000 سال قدمت دارد (تاریخ‌گذاری ممکن است موضوع اختلاف باشد).

در سراسر جهان، چندین زیستگاه انسانی با قدمت به عصر حجر برمی‌گردد کشف شده است. برخی از این زیستگاه‌ها عبارتند از:

ساختاری شبیه چادر در داخل غار نزدیک به Grotte du Lazaret در نیس، فرانسه.

سازه‌ای با سقفی از چوب که در Dolní Věstonice، جمهوری چک، حدود 23,000 سال قبل از میلاد ساخته شده است. دیوارها از بلوک‌های سفالی و سنگ‌های بسته‌بندی شده تشکیل شده بودند.

کلبه‌هایی از استخوان ماموت در اروپای شرقی-مرکزی و سیبری. این کلبه‌ها اغلب توسط شکارچیان ماهر ماموت ساخته شده‌اند. نمونه‌هایی از این ساختمان‌ها در اماکنی مانند دره رودخانه Dniepr در اوکراین، Moravia در جمهوری چک، و جنوب لهستان یافت شده‌اند.

چادری که برای مخفی‌کردن حیوانات مورد استفاده قرار می‌گرفته و مربوط به دوره Magdalenian حدود 15,000 تا 10,000 سال قبل از میلاد در Plateau Parain در فرانسه کشف شد. 

فرهنگ و تمدن در عصر سنگ

هنر در عصر سنگ

در زمان‌های پیش از تاریخ، هنر به شکل‌های مختلف ویژگی‌های فرهنگی مختلف ظاهر گردیده است. موسیقی ماقبل تاریخ از سازهای یافت شده به دست می‌آید و هنر آهیانه به شکل‌های متنوعی بر روی سنگ‌ها تراشیده می‌شود. دومی سنگ‌نگاره‌ها و نقاشی‌های صخره‌ای می‌باشند که معمولاً حاوی نمادهای انتزاعی یا مذهبی هستند.

سنگ‌نگاره‌ها 

سنگ‌نگاره‌ها در دوران نوسنگی ظاهر شدند و تصاویر انتزاعی یا نمادین را به وسیلهٔ مردمان پیش از تاریخ بر روی سنگ‌های طبیعی حک کرده‌اند.

این تصاویر اغلب نمادهای مرتبط با دوران پیش از نوشتن را نشان می‌دهند و در نقاط مختلف جهان کشف شده‌اند، از جمله استرالیا، آسیا، آمریکای شمالی، آمریکای جنوبی و اروپا.

تکنولوژی در عصر حجر

نقاشی‌های صخره‌ای 

در دوران پارینه سنگی، نقاشی‌های صخره‌ای بیشتر حیوانات را به تصویر می‌کشند.

این نقاشی‌ها اغلب حیواناتی که به عنوان غذا یا نماد قدرت استفاده می‌شدند، را نمایش می‌دهند. نمادهای جادویی نیز در برخی از تصاویر دیده می‌شوند.

معنای بسیاری از این نقاشی‌ها ناشناخته باقی مانده است و ممکن است برای مراسم فصلی استفاده شده باشند.

صحنه‌های تایپیک 

برخی از صحنه‌های میان‌سنگی قابل تایپ کردن هستند و نشان‌دهندهٔ تغییرات اجتماعی و فرهنگی هستند.

برخی از این نقاشی‌ها صحنه‌های جنگ و نبرد بین گروه‌های کماندار را به تصویر می‌کشند.

صحنه‌های دیگر نیز انسان‌ها و حیوانات را با جزئیات مختلف نمایش می‌دهند و بعضاً جنگ‌جویان یا صحنه‌های مربوط به مراسم فصلی را نشان می‌دهند.

هنر پیش از تاریخ نه تنها یک نمایش از زیبایی جهان آن زمان بلکه شاهکاری از خلاقیت انسانی و نیازهای فرهنگی آن دوره محسوب می‌شود.

تحولات اجتماعی در عصر سنگ

آیین‌ها و باورهای در دوران عصر سنگ

تحقیقات مدرن در زمینه‌های باستان‌شناسی و آنتروپولوژی حاکی از وجود آیین‌ها و باورهای خاص در عصر حجر است. به طور کلی، فعالیت‌های انسان‌های این دوران نشانگر این است که مردم عصر حجر نه تنها به تأمین نیازهای فوری خود می‌پرداختند، بلکه با دین و باورهای خود نیز سرگرم بودند. در اینجا به برخی از جنبه‌های مرتبط با آیین‌ها و باورهای عصر حجر اشاره می‌شود:

مقبره‌های مگالیتیک و دولمن‌ها 

مقبره‌های مگالیتیک یا چند حجره‌ای و دولمن‌ها تعداد زیادی گور با تخته‌های سنگی عظیم را شامل می‌شدند.

این ساختمان‌ها در سراسر اروپا و آسیا یافت می‌شدند و معمولاً بر روی تخته‌های سنگی بزرگ قرار داشتند.

آداب و رسوم مرتبط با مرگ و دفن 

مطالعات حاکی از این است که آداب و رسوم مرتبط با مرگ و دفن در عصر حجر با تفاوت‌های فرهنگی روبرو بود.

تخته‌های سنگی با نقش‌ها و نمادهای خاص برای دفن مردگان استفاده می‌شدند.

نقش دین و باورها 

دین پارینه سنگی و دین پیش از تاریخ نقش مهمی در زندگی اجتماعی این افراد داشت.

آنها به احترام نسل‌های گذشته و طبیعت پرداخته و از نمادها و تصویرات دینی در هنر و ساختمان‌های مذهبی استفاده می‌کردند.

تأثیر بر دوران‌های بعدی 

آیین‌ها و باورهای عصر حجر به عنوان اساس برخی از آیین‌ها و مذاهب در دوران‌های بعدی اثر گذاشتند.

برخی از ساختمان‌ها و نقش‌ها با عظمت و ارزش مذهبی در عصرهای بعدی نیز استفاده شدند.

با توجه به کمبود اطلاعات مستقیم از این دوران، تفسیر دقیق‌تر از آیین‌ها و باورهای عصر حجر همچنان یک چالش باقی مانده و نیاز به تحقیقات بیشتر دارد.

محیط زیست در عصر سنگ

ابزارهای عصرسنگ (حجر) 

آشنایی با ابزارهای عصر حجر ما را با یک دوران زمینه ای از تکنولوژی آغاز می‌کند که تأثیر عمیقی بر زندگی انسان‌ها داشت. از ابتدای این دوران با سنگ چکش، یکی از ساده‌ترین ابزارهای سنگی، شروع می‌شود که انسان‌های ماقبل تاریخ از آن به عنوان ابزار چند منظوره‌ای استفاده می‌کردند. این سنگ چکش برای برش سنگ‌های دیگر به شکل پوسته‌های لبه تیز استفاده می‌شد و همچنین در شکستن مغزها، دانه‌ها و استخوان‌ها برای آسیاب کردن خاک رس به رنگدانه مورد استفاده قرار می‌گرفت.

نوآوری در ساخت ابزارهای سنگی با کشف اولین ابزار سنگی به نام "ابزار اولدوان" شکل گرفت. این ابزارها، که اساساً هسته‌های سنگی بودند که پوسته‌های آنها جدا می‌شد تا لبه‌های تیز تولید کند، در تاریخ باستان کشف شدند و نشان‌دهنده تکامل زودهنگام دست‌های انسان در تاریخ بشر است.

مهارت‌های زندگی در عصر سنگ

پس از آن، با توسعه تکنیک‌ها، ابزارهای جدیدی چون هنداکس، اوریگناسین، و مجدلیه شکل گرفتند. انسان‌ها پوسته‌های بلندتری از هسته‌های سنگی برش دادند تا به ابزارهای نازک‌تر و نیمگرد تبدیل شوند. این ابزارها، از جمله تیغه‌ها و نوک نیزه‌ها، برای شکار شکار بزرگ و خرد کردن مواد مختلف، از جمله پوست حیوانات برای ساخت لباس، به کار می‌رفتند.

با گذر زمان و تکامل فرهنگ‌ها، مجموعه‌های متنوعی از ابزارها به وجود آمدند. ابزارهای عصر حجر بیشتر از سنگ به سمت استفاده از مواد خام دیگری چون استخوان، عاج و شاخ متجه شد. این تنوع در ابزارها نه تنها نمایانگر پیشرفت تکنولوژی بلکه نماد تفاوت‌ها و هویت‌های فرهنگی گروه‌های مختلف است. از نوک‌های زوبین تا سوزن‌های استخوانی و عاج، انسان‌ها در این دوران با توجه به نیازها و محیط زندگی خود، ابزارهای گوناگونی اختراع و استفاده می‌کردند. 

سوالات متداول درباره ی عصر سنگ

1. عصر سنگ چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟

عصر سنگ دوره‌ای از تاریخ انسان است که از استفاده از ابزارهای سنگی بهره‌مند بود. این دوره شامل دو زیرمرحله، عصر سنگ سابق و عصر سنگ بعدی، می‌شود. در این دوره، ابزارها از سنگ‌ها ساخته می‌شدند و انسان‌ها به صورت اجتماعی و اقتصادی در گروه‌های کوچک زندگی می‌کردند.

2. چه شواهدی از استفاده انسان از ابزارهای سنگی در عصر سنگ به دست آمده است؟

اقدامات باستان‌شناسی در جهان نشان می‌دهد که شواهد استفاده انسان از ابزارهای سنگی به دوره‌های مختلف عصر سنگ، از جمله عصر یخبندان، بازمی‌گردد. این شواهد شامل استخوان‌های فسیل شده حیوانات با علائم ابزار است و ابزارهای سنگی باستانی مانند نوارهای کوچک، چخماق و دیگر ابزارها می‌شود.

3. چه تأثیراتی از ابزارهای سنگی در زندگی انسان‌ها در عصر سنگ مشاهده می‌شود؟

استفاده انسان‌ها از ابزارهای سنگی در عصر سنگ تأثیرات گسترده‌ای بر زندگی آنها داشت. این ابزارها به انسان‌ها در شکار، استخراج منابع غذایی، ساخت خانه و اشیاء ضروری در زندگی کمک کردند. همچنین، این ابزارها در پیشرفت فرهنگ و توسعه اجتماعی نقش مهمی داشتند.

4. آیا انسان‌ها در طول عصر سنگ دائماً در گروه‌های کوچک و عشایری زندگی می‌کردند؟

بله، در طول عصر سنگ، انسان‌ها به طور عمده در گروه‌های کوچک و عشایری زندگی می‌کردند. این گروه‌ها اغلب بر اساس نیازهای شکار و جمع‌آوری غذا تشکیل می‌شدند و با استفاده از ابزارهای سنگی، به تأمین غذا و حفاظت از یکدیگر می‌پرداختند.

5. آیا استفاده از ابزارهای سنگی در عصر سنگ در سراسر جهان یکسان بوده است؟

نه، استفاده از ابزارهای سنگی در عصر سنگ در سراسر جهان یکسان نبوده است. انسان‌ها در مناطق مختلف با توجه به شرایط جغرافیایی و منابع طبیعی، ابزارهای خاص خود را توسعه دادند. این تفاوت‌ها نشان‌دهنده تنوع فرهنگی و تکامل منحصر به فرد در هر منطقه هستند.

نکته پایانی مقاله درباره ی عصر سنگ

در این مقاله از بیتوته، به یک سفر زمانی رفتیم تا عمق تاریخ را باز کنیم و زندگی پرفراز و نشیب انسان‌های عصر سنگ را کاوش کنیم. این دوره مهم، نقطه عطفی در تکامل فرهنگ و فناوری انسان‌ها بوده و ما را با جذابیت‌ها و چالش‌های آن آشنا می‌کند. با ارائه اطلاعات علمی و کشف‌های تازه، عصر سنگ از زاویه‌های مختلف به تحلیل و تفسیر منحصر به فردی پرداخته است. این سفر به دوران گذشته، ما را به تداوم جستجوی دانش و درک عمیق‌تر از میراث انسانی هدایت می‌کند. از شکوه تا زوال، عصر سنگ با رمزهایی که در خود جای داده، ما را به درک بهتری از جذابیت‌های آغازین تاریخ انسانی می‌رساند.  

گردآوری: بخش فرهنگ و هنر بیتوته