گردونه خورشید یا گردونه مهر / راز نماد ممنوعه‌ای که ۳۰۰۰ سال در ایران مقدس بود

مجموعه: تاریخ و تمدن

گردونه مهر

گردونه خورشید یا گردونه مهر: نمادی کهن از نور و کیهان در ایران باستان

نماد مهرپرستی

گردونه خورشید یا گردونه مهر 

گردونه خورشید یا گردونه مهر، که اغلب با نام سواستیکا (Swastika) شناخته می‌شود، یکی از قدیمی‌ترین نمادهای فرهنگی در تاریخ ایران باستان است. این نشان، که به صورت یک صلیب شکسته با شاخه‌های ۹۰ درجه به سمت راست یا چپ تصویر می‌شود، نمادی از خورشید، چرخش کیهان، و خدای مهر (میترا) است. در فرهنگ ایرانی، این نماد با مفاهیم نور، قدرت، تعادل عناصر طبیعی، و حفاظت الهی پیوند خورده است. ریشه‌های آن به دوران پیش از اسلام بازمی‌گردد و در امپراتوری‌های هخامنشی، اشکانی، و ساسانی نقش برجسته‌ای داشته. این مقاله بر اساس منابع تاریخی و باستان‌شناختی، به بررسی جامع تاریخچه، نمادشناسی، کاربردها، و تکامل این نشان می‌پردازد.

سواستیکا ایران

ریشه‌ها و تاریخچه

ریشه‌های گردونه خورشید به دوران باستان خاورمیانه و آسیای مرکزی برمی‌گردد، جایی که نمادهای خورشیدی مانند چرخ خورشید در فرهنگ‌های هندو-ایرانی رواج داشته است. در ایران باستان، این نشان با خدای مهر یا میترا، خدای عهد، نور، و خورشید مرتبط بوده و اغلب به عنوان "گردونه مهر" یا "چرخ مهر" شناخته می‌شود. میترا در اساطیر زرتشتی و پیشازرتشتی، راننده ارابه خورشیدی است که نماد چرخش روزانه خورشید و تعادل کیهانی را نشان می‌دهد.

این نماد شبیه به سواستیکا است که در بناهای ایرانی پیش و پس از اسلام دیده می‌شود و بیانگر پیوند با گذشته فرهنگی است.

در دوران هخامنشی (۵۵۰-۳۳۰ پیش از میلاد)، نمادهای خورشیدی مانند دیسک خورشید بر روی استانداردها و لباس‌های سلطنتی ظاهر می‌شدند. در دوران اشکانی و ساسانی (۲۴۷ پیش از میلاد تا ۶۵۱ میلادی)، این نشان تکامل یافت و بر روی سکه‌ها، نقش‌برجسته‌ها، و ظروف فلزی نقش بسته بود.

برای مثال، در کاوش‌های باستان‌شناختی مانند کَلورَز گیلان، گردنبندی با این نماد به قدمت حدود ۳۰۰۰ سال کشف شده است.

همچنین، در کاخ بیشاپور، این motif با نمادهای جهانی پیوند خورده است.

در متون تاریخی، این نماد به عنوان نشانه آب، خاک، باد، آتش، یا خورشید و خوش‌اقبالی توصیف شده است.

در میترائیسم، که از ایران به روم گسترش یافت، گردونه مهر نماد پیروزی نور بر تاریکی است.

گردونه خورشید

کاربردها در هنر و معماری

این نشان در هنر ایران باستان فراوان است. در نقش‌برجسته‌های تخت جمشید، نمادهای خورشیدی دیده می‌شود. در سکه‌های ساسانی، گردونه مهر به صورت چرخ با پره‌ها حک شده است.

در معماری، مانند گنبد سرخ مراغه، سواستیکا در آجرها نقش بسته و نماد روح است.

در دوران پساباستان، این نماد در فرش‌های دستباف ایرانی ظاهر شد، مانند پارچه‌ای از دوران اشکانی در آذربایجان.

بعدها به نماد شیر و خورشید تکامل یافت که در دوران صفوی تا قاجار بر پرچم‌ها نقش بست.

صلیب شکسته

ارتباط با نمادهای دیگر و تکامل مدرن

گردونه مهر اغلب با سواستیکا همسان است که در ایران معنای مثبت داشت، برخلاف استفاده منفی در قرن ۲۰.

این نشان پیش‌درآمدی برای شیر و خورشید است که در دوران پهلوی نماد ملی بود، اما پس از ۱۹۷۹ حذف شد.

در مدرن، آن در دانشگاه‌هایی مانند دانشگاه آزاد بندرعباس دیده می‌شود. 

نماد گردونه خورشید یا صلیب شکسته در آلمان نازی

سواستیکا یا گردونه خورشید که هزاران سال در ایران، هند، تبت، چین و بسیاری فرهنگ‌های دیگر نماد خورشید، خوشبختی، چرخه زندگی و برکت بود، در سال ۱۹۲۰ توسط حزب نازی آلمان به‌عنوان «هَکِن‌کْروイツ» (صلیب قلاب‌دار) انتخاب شد؛ آدولف هیتلر شخصاً شکل سیاه‌رنگِ چرخیده به راست را درون دایره سفید روی زمینه قرمز طراحی و تأیید کرد و آن را نشانه «پیروزی نژاد آریایی برتر» و پیوند جعلی با تمدن باستانی هندو-اروپایی دانست. از ۱۹۳۵ این نماد به پرچم رسمی رایش سوم تبدیل شد و طی دوازده سال رژیم نازی بر روی همه چیز از بازوبند سربازان تا اسکناس و اسباب‌بازی کودکان نقش بست؛ پس از شکست آلمان در ۱۹۴۵، هکن‌کروイツ در آلمان و اکثر کشورهای اروپایی ممنوع و به نماد نفرت و جنایت علیه بشریت تبدیل شد، به‌طوری که امروز نمایش عمومی آن (جز برای اهداف علمی و تاریخی) در این کشورها جرم کیفری به شمار می‌رود و تصویر مثبت چند هزار ساله‌اش را برای همیشه در جهان غرب لکه‌دار کرد.

سوالات متداول درباره گردونه خورشید یا گردونه مهر

۱- گردونه خورشید یا گردونه مهر دقیقاً چیست و چه شکلی دارد؟

گردونه خورشید یا گردونه مهر، همان نماد باستانی سواستیکا (چلیپای شکسته) است که در ایران باستان به شکل صلیب متساوی‌الأضلاع با چهار شاخهٔ خمیدهٔ ۹۰ درجه (به سمت راست یا چپ) درون یک دایره یا به‌تنهایی دیده می‌شود و نماد حرکت خورشید، چرخهٔ کیهان و خدای مهر (میترا) بوده است.

۲- آیا این نماد در ایران باستان واقعاً استفاده می‌شد؟

بله؛ این نماد از هزارهٔ دوم پیش از میلاد در ایران دیده شده و در دوران هخامنشی، اشکانی و به‌ویژه ساسانی بر روی سکه‌ها، نقش‌برجسته‌ها، ظروف نقره، گچ‌بری‌ها، پرچم‌ها و حتی گردنبندهای طلایی (مانند گنجینهٔ کلورز گیلان) به‌وفور وجود داشته است.

۳- چرا این نماد را «گردونه مهر» می‌نامند؟

چون در آیین مهر (میترائیسم) در ایران باستان بسیار مهم بود و میترا را رانندهٔ ارابهٔ خورشید می‌دانستند؛ چهار شاخهٔ چرخان نماد چرخش ارابهٔ خورشیدی میترا در آسمان و پیروزی نور بر تاریکی است.

۴- ارتباط گردونه مهر با نماد شیر و خورشید چیست؟

گردونه خورشید در طول تاریخ به‌تدریج به شکل «خورشید درخشان» ساده شد و از قرن هفتم هجری به بعد با تصویر شیر (نماد شجاعت و علی بن ابی‌طالب یا رستم) ترکیب شد و به نماد معروف «شیر و خورشید» ایران در دوران صفویه تا پهلوی تبدیل گردید.

۵- آیا استفاده از این نماد امروز در ایران ممنوع است؟

خیر؛ در ایران نمایش سواستیکا یا گردونه مهر به معنای باستانی و فرهنگی آن (مثلاً در موزه‌ها، کتاب‌ها، بناهای تاریخی یا آثار هنری) کاملاً آزاد و حتی مورد احترام است و هیچ ممنوعیتی ندارد، زیرا معنای نازی ندارد و بخشی از میراث کهن ایرانی به شمار می‌رود.

نتیجه‌گیری

گردونه خورشید یا گردونه مهر نمادی از هویت فرهنگی ایران باستان است که از دوران هخامنشی تا اسلامی ادامه یافته. این نشان، با پیوند به میترا و تعادل جهان، یادآور قدرت نور است. مطالعه آن تاریخ هنر ایرانی را روشن می‌کند و میراثی زنده نگه می‌دارد.

گردآوری: بخش فرهنگ و هنر بیتوته