زیر سایه تابش؛ چگونه از بدن خود در برابر تشعشعات هسته‌ای محافظت کنیم؟

مجموعه: بیماری ها و راه درمان

تشعشعات هسته‌ای انرژی آزادشده از اتم‌های ناپایدار است

تشعشعات هسته‌ای؛ علائم، خطرات و ترفندهای محافظت در زمان بحران

شعشعات اتمی یا تابش یونیزان، انرژی آزادشده از اتم‌های ناپایدار (رادیواکتیو) است که می‌تواند به سلول‌های زنده آسیب برساند. این نوع تابش در طبیعت (مانند خاک، هوا و بدن انسان) و فعالیت‌های انسانی (مانند پزشکی هسته‌ای و نیروگاه‌های اتمی) وجود دارد. نگرانی‌های اخیر، مانند حمله به سایت هسته‌ای نطنز و...، نشان‌دهنده نیاز به آگاهی عمومی درباره این پدیده است. در این مقاله، به تعریف تشعشعات اتمی، اثرات آن بر بدن، علائم مواجهه و اقدامات لازم در زمان انتشار این تشعشعات می‌پردازیم.

تشعشعات هسته‌ای می‌توانند به DNA سلول‌ها آسیب برسانند

تشعشعات اتمی چیست؟

تشعشعات اتمی زمانی ایجاد می‌شود که اتم‌های ناپایدار، معروف به رادیونوکلئیدها، برای رسیدن به حالت پایدار، انرژی آزاد می‌کنند. این انرژی می‌تواند به‌صورت ذرات (آلفا، بتا، نوترون) یا امواج الکترومغناطیسی (گاما، اشعه ایکس) باشد. به دلیل توانایی این تابش در جدا کردن الکترون‌ها از اتم‌ها، به آن تابش یونیزان گفته می‌شود، که می‌تواند به DNA و دیگر مولکول‌های زیستی آسیب برساند.

انواع تابش یونیزان: 

• ذرات آلفا (α): ذرات سنگین با بار مثبت، شامل دو پروتون و دو نوترون. نفوذ کمی دارند و توسط پوست یا کاغذ متوقف می‌شوند، اما در صورت استنشاق یا بلع (مانند ذرات معلق در هوا یا مواد غذایی آلوده) خطرناک‌اند.

• ذرات بتا (β): الکترون‌های پرانرژی با اندازه کوچک‌تر و نفوذ بیشتر از آلفا. توسط ورق آلومینیوم متوقف می‌شوند و در صورت ورود به بدن می‌توانند آسیب‌رسان باشند.

• پرتوهای گاما (γ) و اشعه ایکس: امواج الکترومغناطیسی با نفوذ بالا که نیاز به محافظ‌های سنگین مانند سرب یا بتن دارند. این پرتوها می‌توانند از بدن عبور کرده و به بافت‌ها آسیب بزنند.

• نوترون‌ها: ذرات بدون بار که در شکافت هسته‌ای (مانند راکتورها) تولید می‌شوند. نفوذ بالا داشته و می‌توانند مواد غیررادیواکتیو را رادیواکتیو کنند.

تشعشعات هسته‌ای می‌توانند خطر سرطان را در بلندمدت افزایش دهند

منابع تابش 

• طبیعی (تا ۸۵٪ مواجهه سالانه): تابش کیهانی از فضا، رادون (گاز رادیواکتیو از خاک)، و رادیونوکلئیدهای موجود در مواد غذایی (مثل پتاسیم-۴۰ در موز با ۱۵ بکِرل).

• انسانی (تا ۲۰٪): پزشکی هسته‌ای (مانند اسکن CT با ۱۰ میلی‌سیورت)، نیروگاه‌های هسته‌ای، و حوادثی مانند چرنوبیل یا فوکوشیما.

اثرات تشعشعات اتمی بر بدن

تابش یونیزان با ایجاد یون در مولکول‌های زیستی، به‌ویژه DNA، می‌تواند باعث جهش، مرگ سلولی یا سرطان شود. اثرات بسته به دوز، نوع تابش، و نحوه مواجهه (خارجی یا داخلی) متفاوت است:

1. اثرات کوتاه‌مدت (حاد):

مواجهه با دوزهای بالا (بیش از ۷۵۰ میلی‌سیورت در مدت کوتاه) می‌تواند سندرم تابش حاد (ARS) یا "بیماری تابشی" ایجاد کند، که در حوادثی مانند انفجار اتمی یا تماس با منابع رادیواکتیو قوی رخ می‌دهد.

دوزهای کشنده: 

• ۱۰۰۰ میلی‌سیورت: تهوع، کاهش گلبول‌های سفید، افزایش خطر سرطان.

• ۴۰۰۰–۵۰۰۰ میلی‌سیورت: مرگ نیمی از افراد ظرف یک ماه.

• بالای ۸۰۰۰ میلی‌سیورت: مرگ تقریباً حتمی.

2. اثرات بلندمدت:

دوزهای پایین‌تر اما مکرر می‌توانند خطر سرطان را افزایش دهند. شایع‌ترین سرطان‌ها:

• لوسمی (سرطان خون): آسیب به مغز استخوان.

• سرطان تیروئید: جذب ید-۱۳۱ (مانند چرنوبیل).

• سرطان ریه: استنشاق رادون یا سایر رادیونوکلئیدها.

• سایر سرطان‌ها: پوست، استخوان (استرانسیوم-۹۰)، یا کبد.

مدل خطی بدون آستانه (LNT) فرض می‌کند هر دوز، حتی کم، خطر سرطان را افزایش می‌دهد، اما در دوزهای زیر ۱۰۰ میلی‌سیورت، شواهد قطعی محدود است، زیرا بدن معمولاً آسیب‌ها را ترمیم می‌کند.

مواجهه داخلی در مقابل خارجی:

• خارجی: پرتوهای گاما یا ایکس از بدن عبور می‌کنند و انرژی خود را در بافت‌ها رسوب می‌دهند.

• داخلی: استنشاق یا بلع رادیونوکلئیدها (مانند سزیم-۱۳۷ یا ید-۱۳۱) باعث تجمع در اندام‌ها (تیروئید، استخوان) و آسیب مداوم می‌شود.

بافت‌های حساس:

• مغز استخوان، دستگاه گوارش، جنین و تیروئید به دلیل تقسیم سریع سلول‌ها آسیب‌پذیرترند.

• عضلات و اعصاب با تقسیم کند، مقاومت بیشتری دارند.

فاصله گرفتن از منبع، خطر تشعشعات هسته‌ای را کاهش می‌دهد

علائم مواجهه با تشعشعات هسته‌ای

علائم به دوز و نوع مواجهه بستگی دارد:

• دوزهای پایین (تا ۱۰۰ میلی‌سیورت): بدون علائم فوری، خطر اندک سرطان در بلندمدت.

• دوزهای متوسط (۱۰۰–۱۰۰۰ میلی‌سیورت): تهوع خفیف، خستگی، افزایش خطر سرطان.

• دوزهای بالا (بیش از ۱۰۰۰ میلی‌سیورت):

سندرم تابش حاد: 

• ساعات تا روزها: تهوع، استفراغ، سردرد، اسهال.

• روزهای بعد: ریزش مو، سوختگی پوست (خارش تا تاول)، کاهش گلبول‌های سفید، تب، خستگی شدید.

• شدید: تشنج، خونریزی داخلی، کما، مرگ.

• مواجهه داخلی: علائم ممکن است دیرتر ظاهر شوند، مانند مشکلات تیروئید یا سرطان ناشی از تجمع رادیونوکلئیدها.

هنگام انتشار تشعشعات چه کنیم؟

در مورد نطنز، مقامات تأیید کرده‌اند که هیچ نشتی به بیرون رخ نداده و آلودگی محدود به ذرات آلفا با خطر پایین است. با این حال، در شرایط عمومی انتشار تشعشعات، اقدامات زیر ضروری است:

1. فاصله گرفتن: 

• هرچه از منبع تابش دورتر باشید، شدت آن کاهش می‌یابد (قانون مربع معکوس). به مناطق امن بروید.

• به دستورات مقامات برای تخلیه عمل کنید.

2. محدود کردن زمان مواجهه: 

• زمان حضور در مناطق آلوده را به حداقل برسانید.

• در شرایط اضطراری، سریعاً به پناهگاه بروید.

3. محافظت (Shielding):

• در ساختمان‌های بتنی یا زیرزمین پناه بگیرید، زیرا بتن و خاک از پرتوهای گاما محافظت می‌کنند.

• درها و پنجره‌ها را ببندید تا ذرات معلق وارد نشوند.

• در صورت دسترسی، از محافظ‌های سربی استفاده کنید.

۴. جلوگیری از مواجهه داخلی:

• از خوردن یا نوشیدن آب و غذای مشکوک به آلودگی خودداری کنید.

• از ماسک یا پارچه مرطوب برای کاهش استنشاق ذرات استفاده کنید.

• لباس‌های پوشیده بپوشید تا پوست در معرض ذرات قرار نگیرد.

5. مصرف یدید پتاسیم (KI): 

در صورت خطر ید-۱۳۱ (که در نطنز گزارش نشده)، قرص یدید پتاسیم می‌تواند تیروئید را از جذب ید رادیواکتیو محافظت کند. فقط با دستور مقامات بهداشتی مصرف شود.

6. پایش و اطلاعات رسمی: 

• به اطلاعیه‌های سازمان انرژی اتمی، وزارت بهداشت، یا IAEA گوش کنید.

• در صورت دسترسی، از دوزیمتر یا دستگاه گایگر برای سنجش تابش محیط استفاده کنید.

7. اقدامات پس از مواجهه:

• شست‌وشو: بدن و دست‌ها را با آب و صابون بشویید تا ذرات رادیواکتیو پاک شوند.

• لباس‌ها: لباس‌های آلوده را در کیسه پلاستیکی مهر و موم کنید.

• مراجعه پزشکی: در صورت بروز علائم (تهوع، سوختگی پوست)، فوراً به پزشک مراجعه کنید.

نکات مهم دفع مواد رادیواکتیو از بدن

در صورت مواجهه احتمالی با مواد رادیواکتیو، این اقدامات به دفع آن‌ها کمک می‌کند:

• مصرف مایعات فراوان: نوشیدن آب زیاد دفع رادیونوکلئیدها را از طریق ادرار تسریع می‌کند. ادرار مکرر ضروری است، زیرا نگه‌داری ادرار در مثانه جذب پرتوها را افزایش می‌دهد.

• شست‌وشوی مرتب: شستن دست‌ها، صورت، و دوش گرفتن از تجمع ذرات روی پوست جلوگیری می‌کند.

• اجتناب از تعریق زیاد: فعالیت‌های سنگین که باعث تعریق می‌شوند، ممکن است ذرات را از طریق پوست جذب کنند.

• رژیم غذایی سالم: غذاهای غنی از آنتی‌اکسیدان (مانند میوه‌ها و سبزیجات) می‌توانند به ترمیم سلولی کمک کنند.

• محافظت از گروه‌های حساس: کودکان و زنان باردار به دلیل تقسیم سریع سلول‌ها، باید از محیط‌های مشکوک دور نگه داشته شوند.

تشعشعات هسته‌ای در دوزهای بالا باعث تهوع و ریزش مو می‌شوند

سوالات متداول درباره تشعشعات هسته‌ای

1. آیا تشعشعات اتمی همیشه خطرناک است؟

نه لزوماً. دوزهای پایین (زیر ۱۰۰ میلی‌سیورت)، مانند تابش زمینه‌ای طبیعی یا اسکن‌های پزشکی، معمولاً بی‌ضررند و بدن آسیب‌ها را ترمیم می‌کند. دوزهای بالا (بیش از ۱۰۰۰ میلی‌سیورت) می‌توانند باعث سندرم تابش حاد یا سرطان شوند.

2. علائم مواجهه با تشعشعات هسته‌ای چیست؟

• دوز پایین (تا ۱۰۰ میلی‌سیورت): بدون علائم فوری، خطر اندک سرطان در بلندمدت.

• دوز متوسط (۱۰۰–۱۰۰۰ میلی‌سیورت): تهوع خفیف، خستگی، افزایش خطر سرطان.

• دوز بالا (بیش از ۱۰۰۰ میلی‌سیورت): تهوع، استفراغ، ریزش مو، سوختگی پوست، کاهش گلبول‌های سفید، و در موارد شدید، تشنج و مرگ.

3. قرص یدید پتاسیم چیست و کی باید مصرف شود؟

قرص یدید پتاسیم (KI) از جذب ید رادیواکتیو (ید-۱۳۱) توسط تیروئید جلوگیری می‌کند و خطر سرطان تیروئید را کاهش می‌دهد. فقط در صورت تأیید خطر ید-۱۳۱ توسط مقامات بهداشتی و با دوز مشخص مصرف شود.

4. تفاوت تشعشعات آلفا، بتا و گاما چیست؟

آلفا: سنگین، نفوذ کم (توسط پوست یا کاغذ متوقف می‌شود)، خطرناک در صورت استنشاق یا بلع.

بتا: سبک‌تر، نفوذ متوسط (توسط آلومینیوم متوقف می‌شود)، خطرناک در تماس داخلی.

گاما: امواج پرانرژی با نفوذ بالا، نیاز به محافظ سربی یا بتنی.

5. آیا تشعشعات هسته‌ای باعث جهش ژنتیکی در نسل‌های بعدی می‌شود؟

مطالعات روی بازماندگان هیروشیما و ناکازاکی (با دوزهای بالا) هیچ شواهد قطعی از جهش ژنتیکی ارثی در انسان نشان نداده‌اند. خطر جهش در دوزهای پایین بسیار ناچیز است.

6. آیا تشعشعات اتمی همان تشعشعات موجود در مایکروویو یا گوشی‌های موبایل است؟

خیر، تشعشعات اتمی (یونیزان) انرژی کافی برای شکستن پیوندهای شیمیایی و آسیب به DNA دارند، اما امواج مایکروویو و موبایل (غیر یونیزان) چنین توانایی‌ای ندارند و عمدتاً گرما تولید می‌کنند. شواهد علمی برای خطر این امواج در سطوح عادی بسیار محدود است.

7. آیا تشعشعات هسته‌ای می‌توانند غذا یا آب را آلوده کنند؟

بله، رادیونوکلئیدها (مانند سزیم-۱۳۷ یا ید-۱۳۱) می‌توانند از طریق گردوغبار یا باران وارد غذا و آب شوند. برای پیشگیری:

از منابع آب و غذای تأییدشده استفاده کنید.

محصولات کشاورزی را کاملاً بشویید.

8. آیا حیوانات هم از تشعشعات هسته‌ای آسیب می‌بینند؟

بله، حیوانات نیز مانند انسان‌ها به تشعشعات حساس‌اند، اما اثرات بسته به گونه و دوز متفاوت است. در مناطق آلوده مانند چرنوبیل، برخی گونه‌ها کاهش جمعیت داشتند، اما برخی دیگر سازگار شدند.

نتیجه‌گیری

تشعشعات اتمی می‌توانند از طریق آسیب به DNA اثرات حاد (سندرم تابش حاد) یا بلندمدت (سرطان) ایجاد کنند، اما در دوزهای پایین، بدن معمولاً آسیب‌ها را ترمیم می‌کند. در مورد نطنز، خطر نشت تأیید نشده و آلودگی به ذرات آلفا محدود است. با این حال، آگاهی از علائم (تهوع، سوختگی پوست، خستگی)، اقدامات حفاظتی (فاصله، محافظت، جلوگیری از مواجهه داخلی)، و نکات دفع (مایعات زیاد، شست‌وشو) ضروری است. پیروی از دستورات مقامات و اجتناب از شایعات، کلید حفظ ایمنی است.

گردآوری:بخش سلامت بیتوته