تپه حصار دامغان: گنجینه‌ای از تمدن باستانی ایران

مجموعه: مكانهاي تاريخي ايران

تپه حصار دامغان

تپه حصار دامغان: سفری به قلب تمدن هفت‌هزارساله ایران

محوطه باستانی تپه حصار

تپه حصار دامغان 

تپه حصار، واقع در نزدیکی شهر دامغان در استان سمنان، یکی از برجسته‌ترین محوطه‌های باستانی فلات ایران است. این سایت با قدمتی بیش از هفت هزار سال، شواهدی از زندگی بشر از اواخر دوران نوسنگی تا عصر مفرغ را در خود جای داده است. تپه حصار نه تنها یک مرکز سکونت‌گاهی مهم بوده، بلکه به عنوان نقطه‌ای کلیدی در تبادلات فرهنگی و تجاری بین تمدن‌های بین‌النهرین و آسیای مرکزی عمل کرده است. کاوش‌های باستان‌شناختی در این مکان، هزاران شیء، گور و سازه‌های معماری را آشکار کرده که درک ما از تاریخ پیش از اسلام ایران را عمیقاً غنی ساخته است. این مقاله به بررسی جامع موقعیت جغرافیایی، تاریخچه کاوش‌ها، دوره‌های فرهنگی، یافته‌ها و اهمیت تپه حصار می‌پردازد.

موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌های طبیعی

تپه حصار در جنوب شرقی دامغان، در روستای حیدرآباد و در دشت دامغان قرار دارد. این محوطه با مساحتی حدود شش هکتار، شامل یک تپه اصلی به ابعاد ۲۰۰ در ۳۰۰ متر و چندین تپه کوچک‌تر است که ارتفاعی تا هفت متر از سطح دشت دارد. موقعیت استراتژیک آن در نزدیکی کویر بزرگ ایران و در امتداد جاده بزرگ خراسان، آن را به مرکزی برای تجارت و تعاملات فرهنگی تبدیل کرده بود. منطقه اطراف تپه از منابع طبیعی غنی مانند سنگ چخماق، سرب، چوب، میوه‌ها و حیوانات وحشی برخوردار بوده و نزدیکی به معادن مس، طلا و فیروزه، توسعه صنایع فلزی را تسهیل می‌کرد. این ویژگی‌ها تپه حصار را به یک کانون اقتصادی و فرهنگی در دوران باستان تبدیل کرده بودند.

تاریخچه کاوش‌های باستان‌شناختی

نخستین اشاره به تپه حصار به سال ۱۸۷۷ میلادی بازمی‌گردد، زمانی که آلبرت هوتوم-شیندلر متوجه غارت اشیاء باستانی توسط مردم محلی شد. در سال ۱۹۲۵، ارنست هرتسفلد طی بررسی منطقه‌ای، این سایت را شناسایی و کاوش آن را توصیه کرد. کاوش‌های سیستماتیک اصلی بین سال‌های ۱۹۳۱ و ۱۹۳۲ به رهبری اریش اشمیت از موزه دانشگاه پنسیلوانیا انجام شد. این کاوش‌ها بر تپه اصلی و تپه ساسانی متمرکز بود و منجر به ثبت بیش از ۱۶۰۰ گور شد که ۷۸۲ مورد از آن‌ها به طور دقیق تحلیل شدند. کاوش‌های بعدی شامل بررسی سطحی یک‌هفته‌ای در سال ۱۹۷۲ توسط جوزپه توچی و هیئت ایتالیایی برای یافتن ابزارهای سنگی، پروژه بازمطالعه دو ماهه در سال ۱۹۷۶ به رهبری رابرت اچ. دایسون و مائوریتسیو توزی با همکاری موزه دانشگاه پنسیلوانیا، دانشگاه تورین و مرکز تحقیقات باستان‌شناسی ایران، و کاوش نجات‌بخشی در سال ۱۹۹۵ به دلیل عبور خط راه‌آهن از سایت بود. کاوش‌های سطحی در سال ۲۰۰۶ و تلاش‌های اخیر سازمان میراث فرهنگی ایران برای تبدیل سایت به موزه و ثبت جهانی آن، ادامه این فعالیت‌ها هستند.

تمدن تپه حصار

دوره‌های فرهنگی و لایه‌نگاری

تپه حصار بر اساس یافته‌ها به سه دوره اصلی فرهنگی تقسیم می‌شود که از قدیمی‌ترین به جدیدترین عبارت‌اند از دوره I، II و III، به علاوه شواهدی از دوره ساسانی.

دوره I (عصر مس‌سنگی، پس از ۵۰۰۰ تا حدود ۴۰۰۰ پیش از میلاد):

این دوره، متعلق به عصر مس‌سنگی، قدیمی‌ترین لایه سکونتی تپه حصار است و به سه زیرمجموعه IA، IB و IC تقسیم می‌شود. ساکنان در خانه‌های خشتی ساده زندگی می‌کردند و سفال‌هایی با نقوش هندسی، گیاهی و حیوانی تولید می‌کردند که به صورت دستی یا با چرخ ساخته شده و با رنگ قهوه‌ای تیره روی زمینه خاکستری یا کرم تزئین می‌شدند. ابزارهای مسی ساده مانند سوزن‌ها و دریل‌ها نشان‌دهنده آغاز فلزکاری است. گورهای این دوره، حدود ۱۴۴ مورد، ساده بودند و هدایای محدودی مانند سفال و ابزارهای سنگی داشتند. اقتصاد مبتنی بر کشاورزی، دامداری و شکار بود و منابع محلی مانند سنگ چخماق نقش مهمی داشتند.

دوره II (عصر مفرغ اولیه، ۴۰۰۰ تا اوایل ۳۰۰۰ پیش از میلاد):

این دوره، در عصر مفرغ اولیه، شامل زیرمجموعه‌های IIA و IIB است و پیشرفت‌هایی در فناوری و تجارت را نشان می‌دهد. سفال‌ها با چرخ ساخته شده و به رنگ خاکستری با سطح صیقلی بودند. فلزکاری پیشرفته‌تر شد و اشیاء مسی پیچیده‌تر مانند حلقه‌ها و دستبندها، به همراه مقادیر محدودی طلا و نقره، یافت شد. گورها، حدود ۲۰۹ مورد، غنی‌تر شدند و شامل زیورآلات و سفال‌های متنوع بودند. شواهد تجارت با مناطق اطراف مانند چشمه علی و سیالک و حضور سنگ‌های قیمتی مانند لاجورد، نشان‌دهنده گسترش شبکه‌های تجاری است.

دوره III (عصر مفرغ، نیمه دوم ۳۰۰۰ تا اوایل ۲۰۰۰ پیش از میلاد):

این دوره، اوج شکوفایی تپه حصار، به زیرمجموعه‌های IIIA، IIIB و IIIC تقسیم می‌شود. سفال‌ها عمدتاً خاکستری، صیقلی و به صورت دستی ساخته می‌شدند و اشکال پیچیده‌تری مانند جام‌ها و بطری‌ها داشتند. معماری پیشرفت کرد و سازه‌ای مانند "ساختمان سوخته" در IIIB، که احتمالاً معبد یا مکان آیینی بود، کشف شد. این ساختمان شامل اجساد سوخته و تیرهای سنگی است. گورها، حدود ۴۲۹ مورد، به‌ویژه در IIIC، بسیار غنی بودند و شامل اشیاء لوکسی مانند ظروف مفرغی، زیورآلات طلا و نقره و سلاح‌ها می‌شدند. فلزکاری به اوج رسید و شواهدی از ذوب مس و تولید سرب-نقره وجود دارد. این دوره با ارتباطات گسترده‌تر با مناطق شرقی مانند مارگیانا و باختر مشخص می‌شود. پس از IIIC، سایت به دلایلی نامعلوم متروک شد.

دوره ساسانی (اواخر قرن ششم میلادی):

شواهدی از یک کاخ ساسانی در نزدیکی تپه اصلی یافت شده که شامل ستون‌های گچ‌بری‌شده، سکه‌های مسی و دیگر آثار معماری است و نشان‌دهنده استفاده مجدد از این منطقه در دوره تاریخی است.

باستان‌شناسی تپه حصار

یافته‌های باستان‌شناختی

گورها و تدفین‌ها:

بیش از ۱۶۰۰ گور کشف شده که بیشتر آن‌ها گودال‌های ساده با اجساد خمیده به پهلو هستند. در دوره I، هدایا محدود به سفال و ابزارهای ساده بود. در دوره II، گورها غنی‌تر شدند و در دوره III، به‌ویژه IIIC، شامل اشیاء لوکس مانند زیورآلات و سلاح‌ها بودند. برخی گورها در IIIB شامل اجساد سوخته و تیرهای سنگی هستند که احتمالاً به آیین‌های خاص اشاره دارند.

سفال‌ها:

سفال‌ها از مهم‌ترین یافته‌ها هستند. در دوره I، سفال‌ها نقاشی‌شده با رنگ قهوه‌ای تیره روی زمینه خاکستری بودند. در دوره II، سفال‌های خاکستری چرخ‌ساز و در دوره III، سفال‌های خاکستری صیقلی دستی با اشکال پیچیده‌تر دیده می‌شوند.

فلزات و صنایع:

فلزکاری از مس ساده در دوره I به مفرغ، نقره و طلا در دوره III پیشرفت کرد. اشیاء شامل خنجرها، ابزارها، زیورآلات و ظروف بودند. شواهدی از ذوب مس و تولید سرب-نقره نیز یافت شده است.

سایر یافته‌ها:

مهرهای دکمه‌ای، مجسمه‌های حیوانی از گِل و فلز، ابزارهای سنگی و استخوانی مانند دریل‌ها و تیغه‌ها، و چندین لوح گلی با علائم شبیه به نوشتاری اولیه از دیگر یافته‌ها هستند. اقتصاد مبتنی بر کشاورزی (غلات، عدس)، دامداری و شکار بود.

اهمیت تاریخی و فرهنگی

تپه حصار به عنوان یک مرکز تجاری و فرهنگی، شواهدی از ارتباطات با غرب (چشمه علی، سیالک) و شرق (مارگیانا، باختر) ارائه می‌دهد. حضور سنگ‌هایی مانند لاجورد و chalcedony نشان‌دهنده تجارت گسترده است. این سایت درک ما از انتقال فرهنگی در عصر مفرغ را غنی کرده و به عنوان یکی از قدیمی‌ترین مراکز شهری ایران شناخته می‌شود. تلاش‌های کنونی برای ثبت جهانی و تبدیل آن به موزه، اهمیت آن را به عنوان میراث تمدن بشری برجسته می‌کند.

سوالات متداول درباره تپه حصار دامغان

1. تپه حصار دامغان در کجا واقع شده است؟

تپه حصار در جنوب شرقی شهر دامغان، در روستای حیدرآباد و در دشت دامغان، استان سمنان قرار دارد. این محوطه باستانی با مساحتی حدود شش هکتار، در نزدیکی جاده بزرگ خراسان واقع شده است.

2. دوره‌های فرهنگی تپه حصار به چند بخش تقسیم می‌شوند؟

تپه حصار به سه دوره اصلی فرهنگی تقسیم می‌شود: دوره I (عصر مس‌سنگی، پس از ۵۰۰۰ تا حدود ۴۰۰۰ پیش از میلاد)، دوره II (عصر مفرغ اولیه، ۴۰۰۰ تا اوایل ۳۰۰۰ پیش از میلاد) و دوره III (عصر مفرغ، نیمه دوم ۳۰۰۰ تا اوایل ۲۰۰۰ پیش از میلاد). همچنین شواهدی از دوره ساسانی وجود دارد.

3. مهم‌ترین یافته‌های باستانی تپه حصار چیست؟

یافته‌های تپه حصار شامل بیش از ۱۶۰۰ گور، سفال‌های نقاشی‌شده و خاکستری، ابزارهای مسی، مفرغی، طلا و نقره، مهرهای دکمه‌ای، مجسمه‌های حیوانی و لوح‌های گلی با علائم شبیه به نوشتاری اولیه است. ساختمان سوخته در دوره III نیز از مهم‌ترین سازه‌های کشف‌شده است.

4. چه کسانی کاوش‌های اصلی تپه حصار را انجام دادند؟

کاوش‌های اصلی در سال‌های ۱۹۳۱ و ۱۹۳۲ توسط اریش اشمیت از موزه دانشگاه پنسیلوانیا انجام شد. کاوش‌های بعدی توسط افرادی مانند رابرت اچ. دایسون، مائوریتسیو توزی و اسماعیل یغمایی در سال‌های ۱۹۷۲، ۱۹۷۶ و ۱۹۹۵ ادامه یافت.

5. چرا تپه حصار از نظر تاریخی و فرهنگی اهمیت دارد؟

تپه حصار به دلیل نقش آن به عنوان یک مرکز تجاری و فرهنگی در عصر مفرغ و ارتباطات گسترده با مناطق غربی مانند چشمه علی و سیالک و شرقی مانند مارگیانا و باختر اهمیت دارد. این سایت شواهدی از انتقال فرهنگی و تجارت گسترده ارائه می‌دهد و یکی از قدیمی‌ترین مراکز شهری ایران محسوب می‌شود.

نتیجه‌گیری

تپه حصار دامغان نمادی از عمق و غنای تمدن ایرانی است که از هزاره‌های پیشین تا عصر مفرغ، داستان زندگی، تجارت و فرهنگ را روایت می‌کند. کاوش‌های مداوم و حفاظت از این سایت، دانش باستان‌شناسی را غنی‌تر کرده و میراثی ارزشمند برای نسل‌های آینده فراهم می‌آورد. بازدید از این مکان، سفری به اعماق تاریخ ایران است.

 گرد آوری:بخش گردشگری بیتوته