زنان در رأس قدرت: بررسی فرهنگ ماتریارکال خاسی‌ها در مگالایا

مجموعه: فرهنگ زندگی

سبک زندگی ماتریارکال جامعه خاسی در هند

جامعه خاسی هند؛ جایی که نسب و دارایی‌ها از مادر می‌آید

سبکِ زندگی ماتریارکالِ خاسی‌ها در مگالایا  

جامعهٔ خاسی (Khasi) در ایالت مگالایا در شمال‌شرقی هند یکی از شاخص‌ترین نمونه‌های جوامعِ ماتریلینی (نسب از مادر) در جهان است. در این جامعهِ محلیِ هند، زنان نقشِ کلیدی در نگهداریِ میراث، مالکیت زمین، و انتقالِ نام و دارایی‌ها به نسل بعدی دارند ، اما این «ماتریارکال» بودن به‌معنای سلطۀ مطلق زنان بر مردان نیست؛ بلکه ترکیبی از حقوقِ ویژهٔ زنان در عرصه‌های خانوادگی، اقتصادی و آیینی همراه با نهادهای اجتماعی پیچیده است. 

جامعه مادرتبار خاسی

پیشینه و مبانی تاریخی-فرهنگی

خاسی‌ها از گروه‌های بومی هینویه‌ترب (Hynniewtrep) به‌حساب می‌آیند و ساختارِ اجتماعی‌شان ریشه در سنت‌ها و افسانه‌های محلی دارد. ساختارِ قبیله‌ای و «کُر» (Kur یا clan) نقش مهمی در تعیین روابط خویشاوندی و مناسکِ آیینی ایفا می‌کند؛ هر کور ریشه‌هایی اسطوره‌ای دارد و مناسکِ جمعی بر پایهٔ نگهداریِ میراث مادری سازمان‌دهی می‌شود. 

ویژگی‌های اصلیِ نظامِ ماتریلینی خاسی

۱. وراثت و «کادوه» (کادده / Ka Khadduh)

در نظامِ خاسی، وراثتِ اموالِ خانوادگی معمولاً از طریقِ دختر انجام می‌شود. دخترِ کوچک خانواده (یا در مواردی دختر شایستهٔ دیگر) که گاهی با عنوانِ کادوه «Ka Khadduh» شناخته می‌شود مسئولِ نگاهداریِ دارایی‌های اجدادی و مراقبت از والدین در کهنسالی است. این نقش متمرکزِ زنان در مالکیت و مدیریتِ زمین و خانه، تفاوتِ بنیادینِ خاسی‌ها با ساختارهای پدرسالارانهٔ رایج در هند را شکل می‌دهد. 

قوم خاسی مگالایا

۲. نسب و نام‌خانوادگی

کودکان معمولاً نامِ خانوادگیِ مادر را می‌گیرند و خطِ نسب عمدتاً از مادر پی‌گیری می‌شود. این قاعده باعث شده که تبار، ارث و هویتِ قبیله‌ای حولِ کانونِ مادری سازماندهی شود. 

۳. محلِ سکونت پس از ازدواج (ماتری‌لوکالیته)

پس از ازدواج، معمولاً شوهر در خانهٔ مادرِ زن ساکن می‌شود یا ارتباطِ نزدیک با خانوادهٔ همسر حفظ می‌شود؛ در عملِ روزمره دو سبک دیده می‌شود: ماتری‌لوکال (وجود مرد در خانهٔ همسر) یا دو-محلّیتی (duolocal) که در آن زن در خانوادهٔ خود می‌مانَد و مرد در صورت لزوم بین دو خانه رفت‌وآمد دارد. هرچند این الگوها متنوع‌اند و تحت تأثیر تغییرات اجتماعی دچار تحول شده‌اند. 

نقشِ زنان در خانواده و جامعه

زنان در جامعهٔ خاسی نقشِ مدیریتیِ خانه، نگهداریِ میراث فرهنگی و اقتصادی را برعهده دارند. آن‌ها در بسیاری از کسب‌وکارهای محلی، بازارها و امور روزمره فعالند و اغلب مسئولِ تصمیم‌گیریِ مرتبط با ملک و مصرفِ خانگی هستند. علاوه‌بر این، زنان نگهبانِ مناسکِ آیینی خانوادگی و پیونددهندهٔ نسل‌ها محسوب می‌شوند.  

زندگی زنان در مگالایا

مردان و جایگاهِ آن‌ها «تغییرِ نقش، نه حذف»

درکِ غلطی که گاهی مطرح می‌شود این است که مردان در خاسی «بی‌ارزش» یا «بی‌قدرت» هستند. واقعیت پیچیده‌تر است: مردان در ساختارِ اجتماعیِ خاسی مسئولیت‌ها و نقش‌های آیینی و اجتماعی خاصِ خود را دارند (مانند ایفای نقش در برخی آیین‌ها، مدیریتِ بیرون از خانواده یا فعالیت‌های سیاسی محلی). با این حال، به‌دلیلِ تمرکزِ مالکیت و تبار بر مبنای مادر، برخی مردان احساسِ محرومیت یا کاهشِ منزلت می‌کنند و در سال‌های اخیر انجمن‌ها و گروه‌هایی برای مطالبهٔ حقوقِ مردان شکل گرفته‌اند. این تنش‌ها بازتابِ تعاملِ سنت و مدرنیت است. 

ازدواج، مناسک و قوانین عرفی

ازدواج در فرهنگِ خاسی عمدتاً مدنی و عرفی است و شامل مراسمِ نمادینی مانند قربانی‌دادنِ به نیاکان و اشتراک‌گذاری غذا می‌شود. آداب و رسومِ محلی مانند جشنِ نانگ‌کرم «Nongkrem» و آیین‌های قبیله‌ایِ دیگر نقشِ پیونددهنده و هویت‌ساز دارند. قوانینِ عرفیِ محلی (customary law) در مسایلِ مربوط به ارث، زمین و مقامِ قبیله‌ای بسیار قوی است و از طریقِ شوراهای محلی و رهبرانِ قبیله اعمال می‌شود. 

اقتصاد، زمین و مدیریت منابع

در مناطق روستایی مگالایا، زمینِ کشاورزی و خانه معمولاً به‌عنوان داراییِ خانواده تحت نامِ مادری نگهداری می‌شود. این کنترلِ دارایی توسط زنان در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی محلی تأثیرگذار است. البته مدرن‌شدن، مهاجرتِ کاری و فشارهای اقتصادی تغییراتی در الگوهای مالکیت و استفاده از زمین ایجاد کرده‌اند که به مناقشاتِ حقوقی و اجتماعی منجر شده است. 

نقش زنان در جامعه خاسی

دین، آیین‌ها و معنویت

خاسی‌ها پیش از ورودِ گستردهٔ مسیحیت دینِ محلی نیام‌خاسی (Niam Khasi) داشته‌اند که مناسک و نیایش‌ها به نیاکان و قوای طبیعی مرتبط بوده است. با ورودِ مسیحیت، بسیاری از خاسی‌ها تبدیل به مسیحیان شده‌اند و ترکیبی از باورهای سنتی و مسیحیت در جامعه دیده می‌شود؛ با این حال آیین‌ها و مناسکِ قبیله‌ای در مناسباتِ اجتماعی و مراسمِ زندگی همچنان پایدارند. 

چالش‌ها و مباحث معاصر

فشارهای حقوقی و قضایی: در سال‌های اخیر مناقشاتی دربارهٔ سازگاریِ عرفِ ماتریلینی با قوانینِ کشوری یا مسائلی چون صدورِ مدارکِ شناسایی و تعیینِ معیارهای «قبایلِ مشمولِ امتیاز» مطرح شده است؛ در برخی موارد پرونده‌های حقوقی به‌وجود آمده که بازتابِ تنشِ بینِ عرف و قانون ملی است. 

نسلِ جوان و مدرنیت: مهاجرت به شهر، آموزش‌های مدرن و تماس با ایده‌های جنسیتیِ دیگر منجر به بازاندیشیِ برخی از رسوم شده است؛ جوانان گاهی بین سنت و انتخاب‌های فردیِ نو پازِ داشته‌اند. 

مطالبهٔ حقوق مردان: گروه‌هایی از مردان محلی خواستارِ بازتعریفِ برخی حقوقِ مدنی یا دسترسی به مالکیتِ زمین شده‌اند که این موضوع به بحثِ عمومی و حقوقی دامن زده است.  

سوالات متداول درباره سبک زندگی ماتریارکال جامعه خاسی در هند

۱. جامعه خاسی در هند چه ویژگی اصلی‌ای دارد که آن را از سایر جوامع متمایز می‌کند؟

ویژگی اصلی جامعه خاسی، نظام مادرتبار یا ماتریارکال آن است که در آن نسب، نام خانوادگی و ارث از طریق مادر منتقل می‌شود و زنان نقش محوری در خانواده و مالکیت دارایی‌ها دارند.

۲. در جامعه خاسی، دختر کوچک خانواده چه جایگاهی دارد؟

دختر کوچک خانواده که «کادوه» (Ka Khadduh) نام دارد، وارث اصلی دارایی خانوادگی است و مسئول نگهداری از والدین و حفظ میراث فرهنگی و معنوی خانواده محسوب می‌شود.

۳. پس از ازدواج در جامعه خاسی، محل سکونت زوج چگونه تعیین می‌شود؟

در بیشتر موارد، شوهر پس از ازدواج در خانه مادر همسر خود زندگی می‌کند یا به‌صورت رفت‌و‌برگشت میان خانه خودش و همسرش ارتباط دارد. این شیوه را «ماتری‌لوکال» می‌نامند که یکی از جلوه‌های فرهنگ مادرتبار خاسی است.

۴. آیا مردان در جامعه خاسی نقش اجتماعی و فرهنگی دارند؟

بله، مردان در آیین‌های دینی، شوراهای قبیله‌ای و امور اجتماعی نقش مهمی دارند. هرچند ارث و مالکیت در دست زنان است، مردان به‌عنوان مشاور و مدیر امور عمومی نیز فعالیت می‌کنند.

۵. آیا سبک زندگی ماتریارکال خاسی‌ها امروزه تغییر کرده است؟

بله، با گسترش آموزش، مهاجرت و تأثیر فرهنگ مدرن، برخی جنبه‌های سنتی در حال تغییر است. با این حال، بسیاری از خانواده‌ها هنوز ارزش‌های مادرتبار و نقش پررنگ زنان را حفظ کرده‌اند.

جمع‌بندی

نظامِ ماتریلینیِ خاسی نمونه‌ای زنده از تنوعِ سازمان‌های اجتماعی انسانی است: زنان در این جامعه نقشی برجسته و رسمی در مالکیتِ خانواده، انتقالِ تبار و مراقبتِ نسل‌ها دارند؛ این ساختار نه‌فقط یک «عکسِ وارونه» از پدرسالاری، بلکه سامانه‌ای پیچیده است که تعادلِ نقش‌ها، آیین‌ها و اقتضائاتِ اجتماعی را به‌گونه‌ای متفاوت سامان می‌دهد. تحولِ اجتماعی، قوانینِ ملی و تغییراتِ اقتصادی چالش‌هایی را ایجاد کرده‌اند، اما خاسی‌ها در دهه‌های اخیر نشان داده‌اند که می‌توانند میانِ حفظِ سنت و پذیرشِ نوآوری، راه‌های پویایی بیابند.

گردآوری: بخش فرهنگ و هنر بیتوته