ویژگی‌ها و اسرار بافت فرش روستایی

مجموعه: فرش و گلیم

فرش روستایی

زیبایی دست‌بافت‌های روستایی: سفری به هنر و اصالت فرش

فرش روستایی نه تنها یک شاهکار هنری است، بلکه نمادی از اصالت و زندگی روستایی ایرانی را به تصویر می‌کشد. این قطعات زیبا و متنوع، بافته شده توسط دستان حاصلخیز زنان روستاهای ایران، چهارچوبی است که هر نخ از آن، داستانی از فرهنگ و هنر، از زندگی و طبیعت ایران را با خود می‌آورد.

از مناطق مختلف ایران، صداقت و دقت در هنر بافت فرش روستایی، جلب توجه علاقه‌مندان به هنرهای دستی را دارد. این هنر، نه تنها شاهکاری از نظر ظاهری است، بلکه بافت آن نیز شاهد تعالی و استفاده از مواد اولیه با کیفیت برای ایجاد یک اثر هنری دوام‌آور است.

در این مقاله، قصد داریم با بهره‌گیری از نگاهی گسترده به تاریخچه و اصول بافت فرش روستایی، در دنیایی عمیق‌تر از هنر قالی‌بافی و زندگی روستایی ایران نفوذ کنیم. از شیوه‌های بافت تا الگوها و نمادهایی که در هر تار و پود این فرش‌ها جاری شده، تلاش خواهیم کرد تا خواننده را با جزئیات جذاب و فراموش‌نشدنی این هنر بی‌نظیر آشنا کنیم.

تاریخچه فرش روستایی

تاریخچه قالی روستایی  

بافت و تولید فرش در تاریخ ایران به دوره‌های بسیار قدیمی باز می‌گردد، و یکی از ابتدایی‌ترین نمونه‌های این هنر، قالی پازیریک است که به عنوان کهن‌ترین فرش پیداشده در جهان شناخته می‌شود. عشایر ایران، از ابتدا بافت گلیم و سپس به بافت فرش دستبافی پرداختند.

زنان عشایر از اوایل تاریخ، دارای هنر و خلاقیت بسیار در فرش‌بافی بودند. با فرارسیدن فصل‌های سرما، زنان با یکجانشینی در چادرهای خود، به بافت فرش‌های دستبافی مشغول شده و این هنر را از نقوش گلیم به نقوش و طرح‌های خاص فرش‌ها گسترش دادند.

در آغاز، زنان و مردان روستایی به عنوان یک شغل جانبی و منبع درآمد دوم، به بافت فرش‌های دستباف علاقه نشان دادند. با گذشت زمان و افزایش تقاضا، این هنر به یک صنعت درآمدزا و شغل اصلی برای بسیاری از افراد در روستاها تبدیل شد.

یکی از چالش‌هایی که پیش آمد، استفاده از دارهای قالی افقی در عشایر بود که به خاطر کم بودن ارتفاع چادرها از دارهای قالی افقی استفاده می کردند. اما در خانه‌های روستایی با مساحت بیشتر، دارهای عمودی جایگزین دارهای افقی شدند.

تغییر در استفاده از دارهای عمودی، باعث افزایش سرعت بافت فرش در بین زنان روستایی شد و این هنر به عنوان یک گزینه مهم اقتصادی و فرهنگی در زندگی آنها مطرح شد. این تحولها به نوعی باعث شناخته شدن فرش دستباف روستایی به عنوان یک سبک منحصر به فرد در هنر قالی‌بافی گردید.

بافت فرش دستباف روستایی

فرش روستایی 

در سراسر تاریخ، عشایر ایرانی قالی را به منظور چادرهای خود یا به عنوان هدیه می‌بافتند و از پشم دام‌های خود بهره می‌بردند. این فرش‌ها معمولا از ۶ تا ۸ رنگ طبیعی بهره می‌برند که از منابع گیاهی مانند گل‌ها و گیاهان به دست می‌آید. با گذشت زمان و تحولات فرهنگی، قالی‌های روستایی به عنوان یک هنر محلی با ارزش و متفاوت در خانه‌ها وارد شد.

نقوش فرش روستایی در زمانهای گذشته به شکل کنونی خود نمی‌پیوسته بلکه از بافته‌های کوچک به نام "واگیره" یا "اورنک" بهره می‌بردند. این واگیره‌ها دو منظور داشتند؛ اولاً برای یادگیری دختران کم‌سن و دوماً به عنوان یک ماکت کوچک برای بافتن فرش‌های بزرگتر.

فرش‌های روستایی به ابتدا به شیوه تخت‌بافت بافته می‌شدند اما با گذشت زمان و تغییر سلیقه، این بافت به نیم‌لول بافت تبدیل شد. نیم‌لول بافت به فرش‌ها ضخامت و جلوه سه‌بعدی بیشتری می‌بخشد. در این فرش‌ها، ضخامت پشم و نخ باعث می‌شود که نقوش ناخوشایند نشوند و اگر نقشه‌ای شکسته باشد، به دلیل نامنظم بودن ابعاد، جلب توجه کند.

روستایی‌ها در گذشته از تعداد بیشتری رنگ برای قالی‌های خود استفاده می‌کردند، اما با آموزش و تأثیرات فرهنگ اروپایی، استفاده از رنگ‌های شیمیایی رواج یافت. این تحولات باعث تکامل فرش به شیوه شهری شد که به طور جدید و متفاوت به عنوان یک سبک هنری معرفی شد.

ویژگی‌های فرش روستایی

ویژگی‌ها و مشخصات فرش دستباف روستایی 

فرش دستباف روستایی، نه تنها یک قطعه هنری است، بلکه نمایانگر فرهنگ و سنت‌های گذشته است. این نوع فرش، بافته شده با دستان ماهر روستاهای ایران، حاصل تلاقی ذوق هنری و زندگی اجتماعی است. از الیاف طبیعی گوسفندان، به رنگ‌های گیاهی، و با طرح‌های خلاقانه، فرش دستباف روستایی اثری منحصر به فرد و ارزشمند را بوجود می‌آورد. در اینجا، به بررسی ویژگی‌ها و مشخصات این آثار هنری زیبا می‌پردازیم.

از پشم گوسفندان برای بافت فرش استفاده می‌شود که باعث نرمی و کیفیت بالای فرش می‌شود.

از رنگ‌های گیاهی استفاده می‌شود که باعث ایجاد طیف طبیعی و زنده در بافت فرش می‌شود.

فرش‌های روستایی اغلب تک پوده هستند که به آن‌ها ظاهر ساده و زیبایی می‌بخشد.

طرح‌ها کم پیچیده‌تر بوده و از نقش‌های گیاهان و حیوانات الهام گرفته می‌شود.

این فرش‌ها به دلیل بافت محکم و استفاده از پشم مرغوب، مقاومت بالایی دارند.

از گره‌های فارسی برای بافت فرش استفاده می‌شود که به بافت آن زیبایی و استحکام می‌بخشد.

اندازه‌های فرش دستباف روستایی معمولاً کمتر بوده و به صورت ابعاد کوچکتر (6 متری) بافته می‌شوند.

شیرازه قالی روستایی از طبیعت محل بافت الهام گرفته می‌شود و جزو ویژگی‌های طبیعی فرش است.

در زمان شستشو به دلیل عدم استفاده از تثبیت کننده رنگ، ممکن است تداخل رنگی در آنها وجود داشته باشد.

در زمستان گرم و در تابستان خنک می‌باشند که به عنوان یک ویژگی مهم در انتخاب فرش برای فصول مختلف محسوب می‌شود.

نقشه‌ها به طور خلاقانه از فرهنگ و محیط منطقه بافتی الهام گرفته شده و به تنوع در طراحی می‌انجامند.

مقایسه فرش عشایری و شهری

تفاوت فرش دستباف روستایی با عشایری و شهری

نواحی مختلف ایران نه تنها فرش‌هایی با طرح‌ها و نقوش متفاوت دارند، بلکه سبک‌ها و تکنیک‌های بافت نیز بر اساس محیط زیست و فرهنگ محلی متغیر است. اینجاست که تفاوت‌های چشمگیری بین فرش دستباف روستایی، عشایری و شهری بروز می‌کنند. در ادامه، به بررسی این تفاوت‌ها خواهیم پرداخت تا نگاهی روشن به جهان هنر بافت فرش ایرانی داشته باشیم.

تعداد رنگ‌ها بکار رفته در فرش 

فرش عشایری: اغلب از 6 تا 8 رنگ طبیعی استفاده می‌شود، زیرا عشایر به علت عدم دسترسی به شهرها، دسترسی محدودتری به مواد رنگی داشتند.

فرش روستایی: تعداد رنگ‌ها در فرش‌های روستایی به حداکثر 12 رنگ افزایش می‌یابد، که نشان از تنوع بیشتر در انتخاب رنگ‌ها دارد.

الگوها و طرح‌ها در فرش

فرش عشایری: بیشتر از تصویر سازی خود بافنده الهام گرفته شده و طرح‌ها به صورت آزاد و بر اساس خلاقیت بافنده ایجاد می‌شوند.

فرش روستایی: از نقشه فرش برای اولین بار استفاده شد و باعث نظم بیشتر در طرح‌ها و الگوها شد.

نوع الیاف فرش

فرش عشایری: از جلوه اصلی پشم گوسفند استفاده می‌شود.

فرش روستایی: پشم گوسفندان نیز استفاده می‌شود اما تنوع بیشتری در الیاف ممکن است وجود داشته باشد.

شکل بافت فرش

فرش عشایری: بیشتر بافتها بر اساس تصویر سازی خود بافنده انجام می‌شود و نظم در طرح‌ها به حداقل می‌رسد.

فرش روستایی: نقوش نسبت به فرش عشایری نظم بیشتری دارند و استفاده از نقشه فرش باعث شده است که طرح‌ها منظم‌تر و هنرمندانه‌تر بافته شوند.

ضخامت و نخ فرش

فرش عشایری: به دلیل بافت غیرمنظم ممکن است ضخامت و نخ‌ها ناپایدار باشند.

فرش روستایی: بافت نیم‌لول به فرش‌های روستایی ضخامت و سه‌بعدی‌تری می‌بخشد و نخ‌ها به طور استاندارد تر و مقاوم‌تر بافته می‌شوند.

شکستگی در نقوش در فرش

فرش عشایری: شکستگی در نقوش نسبت به فرش روستایی بیشتر است و طبیعت نامنظمی در الگوها وجود دارد.

فرش روستایی: به دلیل ضخامت پشم و نخ، شکستگی در نقوش کمتر دیده می‌شود و الگوها منظم‌تر هستند. 

سوالات متداول درباره فرش روستایی

1- چرا فرش روستایی با سایر انواع فرش تفاوت دارد؟

فرش روستایی به دلیل استفاده از پشم گوسفندان، رنگ‌های طبیعی، و الگوهای محلی، نمایانگر فرهنگ و سنت‌های روستایی ایران می‌باشد.

2- چه عواملی در طراحی نقشه و الگوهای فرش روستایی تاثیرگذار هستند؟

طراحی نقشه و الگوهای فرش روستایی تحت تأثیر مستقیم فرهنگ، محیط زیست، و سنت‌های محلی قرار می‌گیرد.

3- چرا از پشم گوسفندان برای بافت فرش روستایی استفاده می‌شود؟

استفاده از پشم گوسفندان باعث ایجاد بافتی نرم، مقاوم و با کیفیت بالا در فرش روستایی می‌شود.

4- چه ویژگی‌هایی باعث مقاومت فرش روستایی می‌شوند؟

فرش روستایی به دلیل بافت محکم و استفاده از پشم مرغوب، دارای مقاومت بالایی نسبت به فشار و فرسایش است.

5- چگونه می‌توان تفاوت‌های فرش روستایی با فرش های دیگر را شناخت؟

تفاوت‌های فرش روستایی از نظر تعداد رنگ‌ها، نقشه‌ها، و الگوهای طراحی قابل شناسایی هستند که معمولاً از طریق زیبایی و نظم در بافت آنها به چشم می‌آید.

سخن پایانی مقاله درباره ی فرش روستایی

در اختتام، با زیبایی و اصالتی که فرش روستایی به خود گرفته است، به یک سفر عمیق به فرهنگ و هنر مردمان روستاهای ایران دعوت شدید.  با دست‌بافت‌های زیبا و مفصل روستاهای ایران آشنا شدیم. این هنر اصیل با رنگ‌ها و نقوش خاص خود، غنی‌ترین جزئیات فرهنگ و هنر مردمان روستاها را به تصویر کشیده است. امیدواریم که در این سفر، به زیبایی و تاریخ عمیق فرش روستایی نزدیک‌تر شده باشید و این هنر ارزشمند را بیشتر بپسندید. این آثار دست‌بافت نه تنها نماینده تاریخ و سنت‌های گذشته هستند بلکه نشانگر تلاش و هنر بی‌پایانی است که تاکنون از دست مردم فرهیخته این سرزمین بیرون نیامده است.

گردآوری: بخش فرهنگ و هنر بیتوته