فرش دستباف و انواع آن

مجموعه: فرش و گلیم

 انواع فرش دستباف

آشنایی با انواع فرش دستباف

بشر از زمانی كه خود را شناخت و ضرورت وجود ملزومات زندگي را احساس کرد، به فكر داشتن منسوجی بود تا او را در برابر سرما و سختی زمين محافظت نمايد. پشم و موی حيوانات اولين يافته‌های بشر برای برآوردن اين نياز بود و متعاقباً پوست اين حيوانات اولين زيرانداز يا به عبارت ديگر، فرش آنها بود.

به دنبال تحول ، بشر آموخت كه می تواند با در هم نمودن و فشردن الياف پشم، زيراندازی ضخيم‌تر و گرم‌تر به نام نمد تهيه نمايد و با فراگيری فنون ريسندگی ، نخ‌های پشمی را توليد نمود و برای اولين بار با ادغام رشته نخ‌های افقی و عمودی نخ‌های پشم، گليم را ابداع كرد و اين سرآغازی بود براي ابداع فرش گره‌دار يا پرزدار كه هنر و فنی پيشرفته‌تر بود.

در سال ۱۳۲۸ شمسی اولین فرش‌های گره‌دار به عنوان پوشش اسب و یا در چادر صحرانشینان مورد استفاده قرار گرفته است و سپس در تولید این محصول پیشرفت‌های زیادی حاصل شده پژوهشگران اعتقاد دارند که آغاز شکوفایی هنر فرشبافی در ایران به قرن ۱۶ و ۱۷ میلادی بر می‌گردد.

انواع فرش دستباف 

 

فرش ایرانی از دیرباز معروف و مورد استفاده بوده، سند آن نیز گزنفون تاریخ‌نگار یونانی در کتاب سیرت کوروش، در بین سال‌های ۴۳۰ تا ۳۴۵ پیش از میلاد می‌نویسد: «ایرانیان برای این‌که بسترشان نرم باشد قالیچه زیر بستر خود می‌گسترند.» 

تنوع در روش تولید، اندازه، جنس، رنگ و تفاوت‌های ظاهری و ساختاری همگی باعث شده است که فرش دست‌باف ایران دارای انواع مختلفی باشد که هر یک نام مشخصی دارد.

انواع فرش دستباف ایرانی

انواع فرش دستبافت از نظر اندازه

متداول ترین سایز فرش دستباف ایرانی 6متر، 9متر، 12 متر و 24 متر است که با توجه به فضای محیط انتخاب می شود. 

• قالی: به فرشهایی که در اندازه های ۳×۲ متر،۵/۳×۵/۲ متر،۴×۳ متر،۴×۶ متر باشد، گفته می شود.

• قالیچه: به فرشهایی گفته می شود که مساحت آن از ۴ متر مربع کمتر باشد. اندازه قالیچه های متعارف شامل ۲۰/۲×۴۰/۱ و ۵/۲×۵/۱ متر می باشد. 

• کلّگی: به فرش هایی می گویند که از نظر عرض از قالی کم عرض تر و از نظر درازا از ۴ متر کمتر باشد که در اندازه های ۳×۵/۱ متر،۳×۷/۱ متر و ۷/۳×۲ متر بافته می شود.

• کناره: فرش کناره، فرشی است که برای راهروها و راه پله ها استفاده می شود و پهنای آن از ۷۰/۱ تا ۵/۰ متر و طول آنها از ۱۰-۳ متر متفاوت است و در بعضی از موارد استثنائی نیز تا ۱۵ متر و بیشتر بافته شده است.

• ذرع و نیم و ذرع چارک: به فرشهایی که ابعاد آن ۵/۱×۰۴/۱ و ۶۰/۱×۱۰/۱ متر باشد ذرع و نیم گفته می شود. همچنین به فرشهایی که ۳۰/۱×۸۰/۰ متر باشد ذرع و چارک گفته می شود.

• پشتی: به قالیچه هایی که مساحت آنها کمتر از یک متر مربع باشد. متداولترین اندازه پشتی ۹۰×۶۰ سانتی متر می باشد.

• پادری: به قالیچه های کوچکی که اندازه پاگرد در بافته می شود پادری می گویند.

فرش های دستباف به سه نوع شهری ، روستایی و عشایری تقسیم می شوند

انواع فرش دستبافت از نظر سبک محلی

• فرش شهری: یعنی فرشی که در شهرها بافته می‌شود. فرش شهری‌باف که به وسیله‌ی بافنده‌ی شهرنشین بافته می‌شود، ظریف است و رج‌شمار آن بالاست و دارای نقشه و طرح ویژه‌ای است.

• فرش روستایی: فرشی است که به صورت ساده و ابتدایی در روستاها می‌بافند. فرش روستایی اکثراً بدون نقشه (ذهنی باف) بافته می‌شود. 

• فرش عشایری: فرش عشایری و ایلی مثل فرش روستایی، ساده و ابتدایی است با نقوش برخاسته از محیط و زندگی ایل نشینان. فرش ایلی در اندازه‌های کوچک به صورت زمخت و درشت‌باف عرضه می‌شود. کناره‌ی فرش ایلی، بافتی پیچیده دارد که اغلب در فاصله‌های معین منگوله‌های کوتاه پشمی به آن وصل می‌کنند.

انواع قالی دستباف

انواع فرش دستبافت از نظر شیوه‌ی بافت

انواع فرش دستباف از نظر شیوه‌ی بافت و طرز قرار گرفتن تار و پود، به سه نوع تقسیم می شود :

• فرش تمام لول: یعنی فرشی که قوس گره در پشت فرش، ۹۰ درجه است و شیارهای پشت فرش عمیق است. همچنین تارها با یکدیگر فاصله ندارند و بافت آن محکم است.

• فرش لول: در این نوع فرش، تارها به اندازه‌ی یک قطر نخ با یکدیگر فاصله دارند. بافت تخت یک پوده است و به شیوه‌ی حصیری بافته می‌شود یعنی در هر رج، چله زیر و رو می‌شود و تارها، یکی در میان از پشت قالی دیده می‌شوند.

• فرش نیم لول: در این نوع فرش، قوس گره در پشت فرش، ۴۵ درجه است.

فرش دستبافت شهرهای اصفهان، کرمان و تبریز در بین سایر شهر ها همیشه زبان زد بوده است 

انواع فرش دستبافت ایرانی از نظر طرح 

فرش دستبافت شهر های اصفهان، کرمان و تبریز در بین سایر شهر ها همیشه زبان زد بوده است که عبارتند از:

• فرش دستباف کاشان : از قالی های پرطرفدار در بین ایرانیان قالی دستباف کاشان می باشد این قالی در سطح ایران و جهان شناخته شده است و در طرح‌ها و رنگ‌های متنوع به فروش می‌رسد. زیبایی بی‌حد کیفیت بی‌نظیر فرش دستبافت کاشان موجب شده است خرید و فروش توسط مشتریان رونق داشته باشد. 

• فرش دستباف تبریز : یکی دیگر از شهرهای مشهور ایران که در تولید قالی دستباف زبان زد خاص و عام هستند و طرفداران بی شماری دارد شهر زیبای تبریز می باشد. بافندگاه هنرمند این شهر قالی هایی در طرح ها و رنگ هایی خاص می بافند. ظرافتی که در این نوع فرش وجود دارد در کمترین فرش دستبافتی دیده می شود و از گذشته دور تاکنون شهر تبریر مهد تولید و توزیع انواع فرش دستبافت در طرح‌ها و مدل‌های متنوع بوده است.

• فرش دستباف اصفهان : هنرمندان و بافنده های زیادی در این شهر وجود دارد که به بافندگی فرش می پردازند و فرش هایی با طراحی ظریف و زیبا تولید می کنند.

• فرش دستباف قم : شهر قم نیز در زمینه هنر بافندگی قالی، حرفی برای گفتن دارد. فرش های دستباف قم دارای رنگ بندی خاص با طرح های متنوع می باشد.

• فرش دستباف نایین : یکی دیگر از شهر هایی که در زمینه بافندگی فرش دستبافت مهارت دارند شهر نایین می باشد. هنر بافندگی فرش در این شهر نیز مانند شهر اصفهان و تبریز حرفه ای و خاص انجام می شود.

 به فرشهایی که پرز و چله آن از ابریشم باشد، تمام ابریشم می گویند

انواع فرش دستبافت ایرانی از نظر جنس

از لحاظ مواد مصرف شده می توان قالی دستباف را در ۵ گروه دسته بندی کرد:

• پشمی: به فرشی که تار و پود آن از جنس پنبه و پرز آن پشمی باشد می گویند. لازم به ذکر است که در میان ایلات و عشایر به جای نخ پنبه از پشم استفاده می شود.

• تمام ابریشم: به فرشهایی که پرز و چله آن از ابریشم باشد، تمام ابریشم می گویند.

• گل ابریشم: در این گونه فرشها در نقش ها و دور حاشیه ها به جای پرز پشمی از ابریشمی استفاده می شود و معمولاً چله اینگونه فرشها از ابریشم است.

• کف ابریشم: در زمینه اینگونه فرشها به جای پرز پشمی از پرز ابریشمی استفاده می شود.

• سوف: فرش سوف؛ نوعی قالی است که زمینه آن از پود ضخیم و نازک تشکیل شده و نقش گل و بوته ها پرز دار می باشد.

انواع طرح های فرش دستبافت

انواع فرش دستبافت ایرانی از نظر طرح‌ 

• طرح‌های آثار باستانی و ابنیه اسلامی : این گروه شامل تمام طرح‌هایی است که از نقوش و اشکال تزیینی بناها، عمارات و کاشیکاری‌های آن‌ها گرفته شده است. 

• طرح‌های شاه‌عباسی : اساس تمامی طرح‌های شاه عباسی بر مبنای کاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است. گل‌های شاه عباسی به همراه بندهای ختایی و گاه تلفیقی با اسلیمی‌ها، انواع مختلفی از نقوش فرش را ایجاد می‌کنند. 

• طرح‌های اسلیمی : فرم اصلی این طرح‌ها بر پایه گردش منظم و نقوش اسلیمی است. طرح‌های اسلیمی دارای انواع و اشکال مختلفی است که خود مورد طبقه بندی قرار می‌گیرد.

• طرح‌های قابی : فرش با اشکال هندسی، مربع و لوزی، شبکه بندی می‌شود و در داخل هر یک از این خانه‌ها نقش مایه‌هایی از قبیل گلدان گل، بته، شاخهٔ گل، درختانی مانند سرو و بید، پرندگان و … ترسیم می شود. 

• طرح‌های اقتباسی : اغلب طرح‌های این گروه شباهت زیادی به طرح‌های فرش مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه دارد، ایرانیان با استفاده از هوش و ذکاوت خود تغییراتی در آن به وجود آورده‌اند. به همین دلیل به طرح‌های اقتباسی معروف‌اند.

• طرح‌های افشان : اشکال و اجزا تشکیل دهنده بیشتر طرح‌ها به صورت پیوسته و بدون انقطاع ترسیم می‌شود در حالی که در طرح افشان اجزاء تشکیل دهنده طرح به صورت پراکنده و جدا از هم ولی با فاصله منظم از یکدیگر طراحی می‌گردند. در این طرح همهٔ بند و گل و برگ‌ها در متن فرش به صورت افشان و پراکنده بوده و هیچ‌کدام از گل و برگ‌ها دارای قرینه نمی‌باشند. 

• طرح‌های بته‌ای : از طرح‌های معروف و موفق در طرح قالی، که علاوه بر ایران در هندوستان نیز رواج دارد. اندازهٔ بته‌ها متفاوت است. گاه آنچنان بزرگ است که چند بته برای کل فرش کافی است ولی در بیشتر موارد بته‌ها با اندازه‌های کوچک در ردیف‌های موازی در متن فرش یا در حاشیهٔ قالی دیده می‌شوند. 

• طرح‌های ایلی و عشایری : این طرح‌ها عموماً توسط عشایر ایران بافته می‌شوند و اغلب نگاره‌ها و تزیینات طرح برگرفته از ذهن قالیبافان است.  

انواع فرش دستباف از نظر طرح

• طرح‌های تلفیقی : این طرح‌ها به مرور زمان و با ادغام شدن طرح‌های مختلف به وجود آمده اند . برخی از طرح‌های تلفیقی به جهت تلفیق زیبا و صحیح نقوش مختلف از جذابیت بالایی برخوردارند.

• طرح‌های واگیره‌ای : هنگامی که جزء کوچکی از طرح در متن فرش در جهات طولی و عرضی تکرار شده و به وسیلهٔ گیره به یکدیگر متصل شوند، به طرح بندی نامیده می‌گردد. 

• طرح‌های ترکمن : طرح‌های ترکمن در گروه نقوش هندسی قرار دارند و به صورت ذهنی بافته می‌شوند. 

• طرح درختی : اشکال درختان و شاخ و برگ و بوته‌ها، عناصر اصلی این طرح هستند. 

• طرح‌های شکارگاهی : طرحهای آن نمایش صحنه‌های شکار و شکارگاه است.

• طرح‌های گل فرنگ : کلیه طرح‌های این گروه بر مبنای گل‌های رنگارنگ چند پر، گلدان‌های فرنگی و گل‌های طبیعی به ویژه گل رز با رنگ‌های بسیار روشن نظیر زرد، آبی و سرخ می‌باشد.

• طرح‌های گلدانی : شکل گلدانی همراه با شاخه‌های گل، عنصر اصلی و غالب طرح است. اندازه‌های بزرگ و کوچک با ردیف‌هایی موازی تمامی فرش را پوشش می‌دهد. 

• طرح ماهی درهم : طرحی اصیل و زیبا است. درون مایه تشکیل دهندهٔ آن نقش ماهی را به یاد می‌آورد.  

• طرح‌های محرابی : طرح اصلی در این گروه بر مبنای محراب است. مکانی که در مساجد، مکان نمازگزاردن امام جماعت است.

• طرح‌های هندسی : کلیه نقش ها از اشکال هندسی است و با استفاده از خط‌های زاویه دار ساخته می‌شوند.

فرش‌ها انواع و اقسام مخصوص خود را دارند که با توجه به کاربردی که برای ما دارند یا مدنظرمان است باید آن‌ها را بشناسیم. با شناخت هرچه بهتر جنس و انواع فرش‌ها  می‌توانیم به بهترین انتخاب برسیم. 

گردآوری:بخش فرهنگ و هنر بیتوته