کشف کتیبۀ 1500 ساله بر روی یک «استخوان‌دان» دورۀ ساسانی
- مجموعه: اخبار گوناگون
به گزارش فرادید، کتیبه تازه کشف‌شده که به خط پهلوی و به‌شکل افقی روی صخره‌ای کنار استخوان‌دان حک شده، از جمله متون فنی تدفینی است. به گفته‌ی ابوالحسن اتابکی، تاریخ‌دان، این کتیبه هفت سطر دارد اما با گذر زمان به‌شدت فرسوده شده و خوانش بسیاری از حروف آن دشوار شده است. با این حال، بررسی‌های نخستین نشان می‌دهد که در متن نام فرد متوفی آورده شده که ساخت استخوان‌دان را سفارش داده است. در نتیجه، این یافته بدون‌تردید وابسته به اواخر دوره ساسانی (۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی) است.
نجمه ابراهیمی، پژوهشگر تاریخ ساسانی، شرح می‌دهد که در این دوره، استفاده از استخوان‌دان روش مرسوم تدفین بوده است. در این شیوه، پیکر مردگان را بر فراز کوه‌ها یا اوج صخره‌ها قرار می‌دادند تا پرندگان شکاری و جانوران گوشت‌خوار گوشت بدن را پاک کنند. سپس استخوان‌های به‌جامانده که زیر آفتاب سفید شده بودند، با موشکافی گردآوری و درون حفره‌های سنگیِ تراشیده‌شده در صخره‌ها قرار می‌گرفتند؛ روشی که هدف آن نگهداشت پاکی خاک بود که نزد زرتشتیان مقدس به شمار می‌رفت.
درک خط پهلوی؛ سامانه نوشتاری ساسانیان
کتیبه‌ی کشف‌شده در نقش‌رستم به خط پهلوی نوشته شده؛ خطی برگرفته از الفبای آرامی که برای نگارش زبان فارسی میانه، زبان رسمی دولت ساسانی، به کار می‌رفت. این خط دارای پیوندهای پیچیده حروف و استفاده از واژه‌های آرامی در قالب اندیشه‌نگار است؛ بدین معنا که پاره‌ای نشانه‌ها، واژه‌ای کامل و نه تنها یک صدا را نشان می‌دادند. خط پهلوی بیشتر در متون مذهبی، اداری و تدفینی استفاده می‌شد و خواستگاهی کلیدی در شناخت فرهنگ، دین و حکومت ساسانیان به‌شمار می‌رفت. با این حال، ابهام در شکل برخی حروف و آسیب‌های قرون پیاپی، خوانش آن را دشوار کرده است.
ارزشمندی استخوان‌دان در آیین زرتشتی
این روش تدفین به‌درستی با بنیادهای زرتشتی هم‌خوان است. زرتشتیان برای جلوگیری از آلوده‌شدن عناصر خاک و آتش، نه اجساد را در خاک دفن می‌کردند و نه می‌سوزاندند. حفره‌های استخوان‌دان در صخره‌ها، نمودی از پیوند باورهای دینی و سنت‌های عملی تدفین در دوره ساسانی است.
ابراهیمی می‌گوید بیشتر نمونه‌های شناخته‌شده‌ی حفره‌های استخوان‌دان در بخش مرکزی مرودشت، به‌ویژه نزدیک شهر باستانی استخر و سراسر قلمروی نقش‌رستم یافت می‌شود. در پهنه‌های پیرامون، همچون حاجی‌آباد و گرم‌آباد، تاکنون بیش از ۱۰۰ حفره استخوان‌دان کشف شده‌اند و از این روی، این بخش یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگ تدفین ساسانی شده است.
امپراتوری ساسانی؛ میراثی از شکوفایی فرهنگی و مذهبی
امپراتوری ساسانی (۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی) آخرین امپراتوری بزرگ ایران پیش از اسلام بود که در نتیجه دستاوردهای فرهنگی، هنری و مذهبی به‌ویژه تثبیت و گسترش آیین زرتشتی در قالب دین رسمی شهرت یافت. ساسانیان در معماری، از جمله ساخت نقش‌برجسته‌ها و آرامگاه‌های سترگ، نوآوری کردند. قلمروی آنان از ایران و عراق امروز تا بخش‌هایی از آسیای میانه گسترده بود و قرن‌ها بر هویت منطقه اثر گذاشت.
دیدگاه‌های نوین درباره آیین تدفین ساسانی
کشف کتیبه استخوان‌دان در نقش‌رستم، درک ما را از آیین‌های تدفینی اواخر دوره ساسانی بالا می‌برد. این یافته، استمرار اهمیت آیین‌های زرتشتی در زندگی پس از مرگ را نشان می‌دهد.
باستان‌شناسان امید دارند تحلیل دقیق‌تر این کتیبه و دیگر اشیای تدفینی کشف‌شده، شناخت ژرف‌تری از باورهای ساسانیان درباره مرگ، پالایش و گذار روحی فراهم کند. پژوهش‌های آتی، نقش‌رستم را همچون دریچه‌ای ارزشمند به جهان پیچیده مذهبی و فرهنگی ایران باستان برجسته‌تر خواهد ساخت.
