آنچه زکات به آن تعلق می‎گیرد

مجموعه: احکام دینی

زکات یکی از واجبات مالی و عبادی است که در نظام اسلامی از اهمّیت بالایی برخوردار است و در منابع دینی مانند کتاب و سنّت در ردیف نماز و جهاد قرار گرفته و یکی‏از پنج ستون دین اسلام به شمار می‏رود. اگر زکات اموال مطابق آنچه که در فقه اسلامی آمده مورد عمل قرار گیرد و به مرحلة اجرا درآید، اکثر کمبودهای اقتصای، فواصل طبقاتی و نیازهای مستمندان برطرف می‏شود و در جامعة اسلامی، عدالت اجتماعی به پا خواهد شد.

در دوران حکومت پیامبرگرامی اسلام‏(ص) و امام الموحدین علی بن‏ابی‏طالب‏(ع) اکثر گرفتاریها و کمبودها و نیازهای اقتصادی از طریق زکات تأمین می‏شد.

در اهمیت زکات و جایگاه آن و تأکید بر اینکه مردم باید زکات اموالشان را بپردازند، روایات زیادی از اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) وارد شده است. مثلاً در روایتی از امام جعفر صادق‏(ع) آمده است: «اموال خود را با دادن زکات حفظ کنید و بیماران و مریضان خود را با دادن صدقه مداوا کنید. به درستی که هیچ مالی در بیابان و در صحرا از بین نرفت، مگر آنکه زکات آن داده نشد».

در حقیقت دادن زکات اموال موجب بیمه شدن ثروت آدمی است، همان گونه که زکات فطره نیز بیمة جان و عمر انسان است.

زکات از ضروریات دین اسلام به شمار می‏رود و اگر کسی عالماً و عامداً آن‎را انکار کند در صف کافران قرار می‏گیرد.

در روایات معتبرة اسلامی آمده است بهترین مال آدمی که به عنوان ‏اندوخته و ذخیره برای او جاودانه می‏ماند صدقه است. نظیر همین مضمون نیز از پیغمبر اسلام‏(ص) منقول است.

در روایتی نیز از امام علی‏(ع) منقول است که فرمودند: «در صورتی که با مشکلات اقتصادی روبرو شده و احساس فقر و نیاز کردید، با خدای خود از طریق دادن صدقه، معامله و تجارت کنید».

بنابراین در حُسن تزکیة اموال و خوبی و ارزشمند بودن زکات در میان عقلای عالم بحثی نیست و در وجوب و لزوم آن نیز از نظر قرآن و سنّت جای بحث و تردیدی وجود ندارد. در فلسفة وجودی آن باید گفت اگر امّت اسلام و مردم توانگر و صاحبان درآمدهای کلان به‌طور کامل اموال خود را پاک کرده و زکات آن‎را پرداخت می‏کردند و نسبت به حقوق افراد کم درآمد و اقشار مستضعف بی‏توجّهی نشان نمی‏دادند، جوامع بشری به این وضع اسف‎بار چند قطبی تقسیم نمی‏شد و شاهد طبقاتی از قبیل دارا و ندار، نیازمند و بی‎نیاز نمی‏شدیم؛ امام صادق‏(ع) در این باره فرموده‏اند: «خدای متعال در اموال اغنیا برای نیازمندان سهمی واجب قرار داده است طوری که در دادن آن مسئول و موظّفند و مورد حمایت و ستایش قرار نمی‏گیرند، مگر اینکه آن‎را ادا کنند و آن همانا زکات است».

 

آنچه زکات به آن تعلق می‎گیرد‏


مسئلۀ:برابر قول فقیهان زکات در نُه چیز واجب است.

1- گندم، 2- جو، 3- خرما، 4- کشمش، 5- طلا، 6- نقره، 7- شتر، 8- گاو، 9- گوسفند.

اگر کسی یکی از موارد نه‎گانه را مالک باشد، طبق شرایطی که در مسائل بعدی گفته خواهد شد، واجب است مقداری که در شریعت اسلام معین شده را به یکی از مصارف هشت‎گانه‏ای که قرآن مجید دستور داده، برساند.

مسئلۀ :احتیاط لازم آنست که «عَلَس» که شبیه گندم و خوراک مردم صنعا در کشور یمن است و برنج و ذرّت و دیگر حبوبات و «سُلْت» که دانه‏ای به نرمی گندم و شبیه جو است نیز زکاتشان مطابق شرایط و نصاب گندم و جو پرداخت شود.

مسئلۀ :در پرداخت زکات نیت لازم است، چون زکات یک واجب مالی و عبادی است و بر زکات‎دهنده واجب است آن‎را برای قربت و امتثال فرمان خداوند(عزوجل) پرداخت کند.

مسئلۀ :در مواردی که می‏خواهد زکات بدهد اگر هم زکات مالی را بدهکار باشد و هم زکات فطره را، در هنگام پرداخت باید معین کند که زکات مال است یا فطره، امّا در مواردی که می‏خواهد زکات مال را بدهد لازم نیست معین کند که زکات گندم است یا جو و یا زکات چیزهای دیگر.

مسئلۀ:کسی که زکات بدهکار است اگر فردی را وکیل کند که از طرف او زکات پرداخت کند، مادامی که موکل از قصد خود منصرف نشده، وکیل به نیت موکل خود پرداخت کند قربۀ الی اللّه اشکال ندارد.

مسئلۀ :اگر مالک یا کسی که از طرف او وکیل است- بدون قصد و نیت زکات- مالی را در مصرف مقرّر شرعی قرار دهد- مادامی که عین مال باقی است- هر کدام از آن دو نفر می‏توانند نیت زکات کنند و در صورتی که از بین رفته باشد و تلف کننده ضامن شود، در این صورت نیز نیت مالک و وکیل هر دو کفایت می‏کند چون مال در عهده و ذمۀ ضامن است و زکات بر آن تعلّق می‏گیرد؛ امّا اگر تلف شده باشد به‌طوری که تلف کننده ضامن نشود، در این صورت نیت زکات معنا ندارد و دوباره باید زکات را با نیت تقرّب به خداوند سبحان(عزّ و جل)پرداخت کند.

مسئلۀ :اگر مالک از پرداختن زکات امتناع کند یا حاکم شرع با زور زکات را از کافر بگیرد، حاکم هنگام برداشتن مقدار زکات از مال آنها قصد زکات می‏کند، ولی اگر با اجبار و اکراه هر کدام از آنان حاضر شوند زکات را بپردازند، باید حاکم شرع این اجبار را انجام دهد و خود آنان هنگام پرداخت زکات نیت کنند.

مسئلۀ :در صورتی که ولیّ صغیر یا مجنون، زکات مال آنها را می‏پردازد، بر ولی ‏واجب است نیت کند، گرچه بهتر آنست که اگر صغیر هم می‎تواند نیت کند او هم نیت کند.

مسئلۀ :اگرکسی که مالی در جایی دارد بگوید: اگر آن مال باقی ماند زکات مال من و اگر از بین رفت صدقة مستحبّه محسوب گردد، اشکال ندارد.

شرایط واجب شدن زکات‏


مسئلۀ :شرایط واجب شدن زکات بر دو صورت است:

1- شرایط عمومی که مربوط به تمامی موارد نه‎گانه زکات است و عبارت است از:

الف- مالک باشد، بنابراین در موارد غلّات چهارگانه واجب است هنگام تعلّق زکات، مالک آنها باشد و در موارد انعام سه‎گانه و نقدین، واجب است یازده ماه مالک آنها باشد.

ب- بالغ باشد.

ج- عاقل باشد.

د- حر و آزاد باشد.

ه- قدرت بر تصرّف مال خود را داشته باشد، پس کسی که مالش را غصب کرده‏اند یا به گونه‏ای است که نمی‏تواند در مالش تصرّف کند، زکات بر او واجب نیست. و آن مال به مقدار نصاب رسیده باشد و مقدار نصاب هر یک از موارد نه‎گانه درمسائل آتی گفته خواهد شد.

2- شرایط خصوصی که مربوط به بعضی از موارد زکات است و احکام آن طی مسائل آتی بیان خواهد شد.