آشنایی با فرآیند گرده افشانی گیاهان: تولید مثل در گیاهان
- مجموعه: چرا ، زیرا و چگونه
گرده افشانی چیست و چطور انجام می شود؟
در طی فرایند گرده افشانی، گرده از عضو نر به عضو ماده ی گیاه منتقل می شود. گرده افشانی ها خود به انواع مختلفی تقسیم می شوند به این صورت که اگر، دانه ی گرده از روی عضو نر گیاه بر روی عضو ماده ی همان گیاه ریخته شود خود گرده افشانی (Self pollination) اتفاق می افتد و اگر این گرده ها از روی عضو نر گیاه بر روی عضو ماده ی گیاه دیگر البته از نوع همجنسش منتقل شود دگر گرده افشانی (Cross pollination) رخ می دهد.
این فرآیند به گیاهان کمک می کند که شانس و یا احتمال تنوع ژنتیکی در فرزندان و نسل بعدی را افزایش دهند. به طور کلی این فرآیند می تواند هم به صورت مستقیم و هم غیر مستقیم انجام گیرد. حال اگر تمایل دارید اطلاعات خود را در این زمینه افزایش دهید می توانید با ما در ادامه ی مطلب همراه باشید.
تعریف گرده افشانی
یکی از حیاتی ترین فرایندهای هر گیاهی که در نهایت منجر به تولید مثل آن ها می شود گرده افشانی است. همان طور که می دانید گیاهان، موجوداتی ساکن و ثابت هستند و لذا مانند جانوران، برای تولید مثل و جفت گیری نمی توانند حرکت کنند. بنابراین باید راهی برای بقا و ادامه ی نسل این موجودات باشد که آن هم گرده افشانی است.
روش تولید مثل این موجودات به این صورت است که آن ها برای جلب نظر جنس مخالف خود کارهایی از قبیل تولید مواد چسبناک، بوی خوش و یا ایجاد رنگ های خاص انجام می دهند. با این کارها موجوداتی که گرده افشانی انجام می دهند به سمت آن ها جذب می شوند و در نهایت، گیاه می تواند عمل تولید مثل خود را انجام دهد و ژن خود را به نسل های ﺁینده منتقل نماید.
انواع گرده افشانی
گرده افشانی به روش های مختلفی انجام می گیرد که از جمله ی آن ها می توان به خود گرده افشانی، دگر گرده افشانی، گرده افشانی از طریق باد و گرده افشانی از طریق پرندگان، حشرات و سایر جانوران اشاره نمود که در ادامه به تشریح آن ها می پردازیم.
خود گرده افشانی یا گرده افشانی مستقیم چیست؟
این روش یکی از اصلی ترین روش های گرده افشانی است چرا که در آن، گیاه برای تولید مثل و بارور کردن خود نیازی به سایر گیاهان ندارد و به صورت مجزا و مستقل، فرآیند تولید مثل را انجام می دهد و خود را بارور می نماید. در برخی مواقع هم از گرده های گیاه مشابه خود استفاده می کند و بارور می شود.
البته این روش تولید مثل یک مشکل بزرگ دارد و آن مشکل این است: گیاهی که حاصل از این روش تولید مثل است نسبت به گیاهی که از آمیزش دو گیاه مختلف به وجود می ﺁید از مقاومت ژنتیکی کمتری برخوردار می باشد.
این مقاومت کمتر به این دلیل است که ژن های گیاه تولید شده، نشات گرفته از یک منبع واحد و مشترک است به همین دلیل فاقد تنوع ژنتیکی می باشد. ولی به طور کلی، این روش یک روش پربازده و با کارایی بالا است.
این گیاهان اگر در شرایط ایده آل باشند هیچ مشکلی برایشان رخ نمی دهد اما اگر در محیطی باشند که در آن، تغییر شرایط محیطی، متداول باشد بدون شک، فقدان تنوع ژنتیکی، یک معضل برایشان است. چرا که اگر، شرایط محیطی تغییر کند و این شرایط، با ویژگی های گیاه، سازگار نباشد نه تنها بقای خودشان در خطر است بلکه بقای کل گونه به دلیل شبیه هم بودن، به خطر می افتد. این معضل سبب شده که گیاهان برای جلوگیری از خود گرده افشانی دارای مکانیسم های محافظتی ویژه باشند. به همین دلیل این نوع گرده افشانی در طبیعت کمتر رخ می دهد.
دگر گرده افشانی یا گرده افشانی غیر مستقیم چیست؟
در حال حاضر بیش از 400 هزار گیاهان گل ده در کل دنیا وجود دارند که حدود 75 درصد از آن ها برای تولید مثل، روش دگر گرده افشانی را انتخاب می کنند تا گل های بادوام تری تولید نمایند. البته در این راه، طبیعت و عوامل دیگری به این گیاهان کمک می کنند که سبب می شوند دانه ی گرده از یک گیاه به گیاه دیگری منتقل شود که از جمله ی این عوامل می توان به موارد زیر اشاره نمود:
• گرده افشانی به کمک باد: اکثر دانشمندان بر این اعتقادند که اکثر گرده افشانی های غیر مستقیم از طریق حشرات و جانوران انجام می شود اما نقش باد هم در این فرایند کمرنگ نمی باشد.
بادها نیز به عنوان یک عامل خارجی می توانند نقش بسزایی در انتقال دانه های گرده ی گیاهان داشته باشند. اتفاقا این بادها هستند که سبب منتقل کردن و بخش کردن دانه های گرده ی گیاهان نر می شود. به همین دلیل است که در فصل بهار که فصل تولید مثل گیاهان است میزان آلرژی انسان ها افزایش می یابد. البته در این روش، بسیاری از گرده ها به هدر می روند و برخی از آن ها به دام کلاله ها می افتند.
این روش تولید مثل برای گیاهانی که تخمک ﺁشکاری دارند مثل درختان مخروطی یا آنموفیلی، به دلیل اینکه دسترسی به آن ها بسیار ﺁسان است بسیار متداول می باشد. در واقع گیاهانی که دارای گرده های زیاد، سبک و صاف هستند از طریق باد جا به جا می شوند و می توانند مسافت های طولانی را طی کنند.
• گرده افشانی از طریق حشرات و جانوران: یکی دیگر از جالب ترین روش های گرده افشانی دخالت سایر جانداران در این فرآیند است. گیاهانی که قصد تولید مثل دارند از طریق بو یا ظاهر و یا رنگ های زیبا و درخشان، جانداران را به سوی خود جذب می کنند. عموما جانوران بالدار جذب این گل ها می شوند و این فرایند را انجام می دهند. پرندگان و یا حشرات بالداری که به دنبال شیره و شهد گل ها هستند روی این گل ها می نشیند و با چسبیدن گرده های چسبناک بر روی بدنشان، ان را به گل های دیگر منتقل می کنند.
با این پدیده، روند تولید مثل گیاهان ادامه می یابد. البته، کم کم این گرده افشانی ها تخصصی تر می شود. به عنوان مثال پرنده ها و حشراتی که فقط در شب ها پرواز می کنند جذب گل های سفید می شوند. به همین دلیل است در مناطقی که حشرات زیاد هستند تعداد گل های زرد و سفید نیز بیشتر است.
البته علاوه بر حشرات بالدار و پرندگان، بسیاری از جانوران و خزندگان و پستانداران نیز در این فرایند دخیل هستند. حتی در بسیاری از مواقع، آب هم سبب انتقال گرده های گیاهان می شود. اما بدون شک، مهم ترین گرده افشان بالدار برای گیاهان، زنبورها هستند. این جانداران هر ساله حدود 75 درصد از گرده افشانی های سبزیجات، درختان میوه و آجیل ها را انجام می دهند.
چه گیاهانی گرده افشانی نمی کنند؟
البته بسیاری از گیاهان هم در طبیعت وجود دارند که از این طریق، تولید مثل نمی کنند و برای ازدیاد و تکثیر ﺁن ها باید از روش های دیگر مثل کاشت بذر و یا قلمه زدن استفاده کرد که از جمله ی این گیاهان می توان به کاهو، هویج، تربچه، گل کلم، خیار، پیاز و .. اشاره نمود.
رویش دانه چگونه است؟
حال به هر طریقی که گرده افشانی صورت گرفت دانه های گرده ی نر به کلاله ی ماده منتقل می شوند. کلاله چسبناک و مرطوب است لذا این دانه ها این ماده ی چسبناک کلاله را جذب می کنند و بزرگ می شوند.
در مرحله ی بعد، این دانه های گرده در منافذ خود، برآمدگی هایی به نام لوله ی گرده تشکیل می دهند که از بین آن هم لوله ی گرده فقط یک لوله می تواند رشد کند و خودش را از راه خامه به تخمدان برساند.
این دانه ی گرده شامل دو هسته به نام های روینده و زاینده است که عمل لقاح را انجام می دهند.
عمل لقاح گیاهان چگونه است؟
در تمام جانداران دنیا، به آمیزش دو یاخته ی نر و ماده، لقاح می گویند که این قانون در گیاهان نیز صادق است. بنابراین وقتی دو یاخته ی نر و ماده ی گیاه با هم ترکیب شدند عمل لقاح آن ها شکل می گیرد. البته یاخته های نر و ماده ی گیاهان، هم از نظر اندازه و هم از نظر ظاهر با هم متفاوت هستند. به یاخته ی نر گیاهان گلدار، اسپرم و به یاخته ی ماده ی این گیاهان، تخم زا می گویند.
ابتدا هسته های هاپلوئیدی اسپرم و تخم زا با هم ترکیب می شوند و یک یاخته ی واحد به نام دیپلوئید یا تخم به وجود می آورند. این سلول تخم سپس از طریق تقسیم های میتوزی، جنین کوچکی را تشکیل می دهد. از ﺁن طرف، یک اسپرم دیگر نیز با هسته ی ثانویه ترکیب می شود و سلولی به نام آندواسپرم اولیه به وجود می آورد که این آندو اسپرم با کروموزم n۳ توسط جنین مصرف می شود و در نهایت هیچ آندواسپرمی در گیاه باقی نمی ماند.
گرده افشانی دستی
امروزه برخی از گرده افشانی ها که به آن گرده افشانی های دستی یا مکانیکی می گویند توسط انسان در گلخانه ها و مناطق شهری انجام می شود.
گردآوری : بخش علمی بیتوته