زندگینامه ایرانشان بن ابی‌الخیر شاعر

مجموعه: هنر و هنرمند

زندگینامه ایرانشان بن ابی‌الخیر

ایرانشان بن ابی‌الخیر شاعر قرن پنجم و قرن ششم هجری قمری

زندگینامه ایرانشان ابن ابی الخیر

ایرانشان ابن ابی الخیر داستان بهمن بن اسفندیار را در شکل بحر متقارب در حدود سال ۵۰۰ هجری قمری یا کمی بعد از آن به نظم درآورده‌است. قدیمی‌ترین اشارات به نام شاعر، در دست‌نوشته‌های مجمل التواریخ و القصص است؛ در مجمل التواریخ و القصص، نسخهٔ کتابخانهٔ فؤاد کورپولو در ترکیه، نام شاعر «انشاه» و در نسخهٔ هایدلبرگ آلمان، نام او «ایرانشاه» و در دست‌نوشته‌های پاریس و چستربیتی از مجمل التواریخ و القصص، «ایرانشان» ثبت گردیده است.

اطراف زادگاه او هر چند جلال متینی تصحیح کننده کوش‌نامه، در پیشگفتار آن درمورد زادگاه «ایرانشان» حرفی نزده است؛ ولی رحیم عفیفی در مقدمه بهمن‌نامه، برپایهٔ شواهدی چنین متصور شده که احتمالا ایرانشان، برادر «شهمردان بن ابی‌الخیر» نویسندهٔ نزهت‌نامهٔ علایی برادر و در نتیجه رازی (اهل ری) بوده‌باشد.

آثار ایرانشان ابن ابی الخیر

از آثار ایرانشان دو اثر منظوم ایرانشان، بهمن‌نامه و کوش‌نامه است؛ بهمن‌نامه قبل از کوش‌نامه سروده شده‌است.

بهمن‌نامه

كه مشتمل است بر ۱۰ هزار بيت در بحر متقارب مثمن محذوف يا مقصور، درمورد ماجراهای بهمن پسر اسفنديار كيانی. هدايت (۱/ ۲۹۷- ۲۹۸) اين منظومه را به جمالی مهريجردی نسبت داده، و در نسخه‌ای از بهمن‌نامه و نسخۀ يگانۀ كوش‌نامه (هر دو خارج از متن اصلی)، سرايندۀ آنها حكيم آذری معرفی شده است (متينی، ۲۵-۲۶) كه به نظر اشتباه می‌آيد. بهمن‌نامه يك بار به نام سلطان محمود، و بعد به نام سلطان محمد مصدّر شده است (صفا، ۲۹۰-۲۹۲). صفا برآن است كه ايرانشاه در اين منظومه چند بار تجديدنظر كرده است. بهمن‌نامه نخست در ۱۳۲۵ق در بمبئی چاپ سنگی شد و بعد در ۱۳۷۰ش در تهران به چاپ رسيد. 

بهمن‌نامه ایرانشان بن ابی‌الخیر

كوش‌نامه

اين اثر بعد از بهمن‌نامه و دربارۀ كوش ــ شاه چين ــ به نظم كشيده شده است (ايرانشاه، كوش‌نامه، ديباچه، بيت ۱۰۸ بب‍ ، نيز: بيتهای ۱۲۷-۱۴۳، ۸۰۲‘۴؛ قس: مجمل ... ، ۲، ۱۸۹، كه آن را «قصه» يا «اخبار كوش پيل دندان» خوانده است).

ايرانشاه روايات اين منظومه را به تقليد از فردوسی، از گفتار «دهقان ديندار» و «سرايندۀ دهقان» و مانند آن نقل كرده است (همان، بيتهای ۴۱۴‘۲، ۷۵۶‘۴) كه بی‌گمان مراد، راويان متن منثور داستانند.

كوش‌نامه به محمد بن ملكشاه تقديم شده، و متينی طبق متن منظومه بر آن است كه اين اثر بین سالهای ۵۰۱ تا ۵۰۴ ق سروده شده است (ص ۴۳-۴۵، هم درمورد خصوصیات ادبی آن، نک‍ : ۱۰۴ بب‍‌ ). اين منظومه در ۱۳۷۸ ش در تهران چاپ شده است. 

كوش‌نامه ایرانشان بن ابی‌الخیر

گردآوری: بخش فرهنگ و هنر بیتوته