تاریخچه سازهای سنتی ایرانی و نحوه تکامل آنها در طول قرنها
- مجموعه: آکادمی هنر
سازهای سنتی ایرانی
سازهای ایرانی که تاریخ را نواختند؛ راز ماندگاری تار، نی و کمانچه
تاریخچه سازهای سنتی ایرانی
موسیقی سنتی ایرانی، که اغلب به عنوان موسیقی اصیل یا دستگاهی شناخته میشود، یکی از غنیترین میراثهای فرهنگی جهان است. این موسیقی با قدمتی بیش از ۳۰۰۰ سال، ریشه در تمدنهای باستانی ایران دارد و در طول قرنها تحت تأثیر تعاملات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی تکامل یافته است. سازهای سنتی ایرانی نه تنها ابزارهایی برای تولید صدا هستند، بلکه نمادهایی از هویت فرهنگی، عرفان، شادی و غم مردم این سرزمین به شمار میروند.
از دوران هخامنشی و ساسانی تا دوره اسلامی، صفوی، قاجار و معاصر، این سازها تغییرات ساختاری، صوتی و کاربردی را تجربه کردهاند. در این مقاله، به بررسی ریشهها، تکامل و نقش سازهای کلیدی مانند تار، سهتار، سنتور، کمانچه، نی، دف، تمبک، عود و تنبور میپردازیم و تأثیر عوامل خارجی مانند تهاجمات و مبادلات فرهنگی را تحلیل میکنیم.
تاریخچه تار
ریشههای باستانی: از پیش از اسلام تا ساسانیان
تاریخ موسیقی ایرانی به دوران پیش از اسلام بازمیگردد، جایی که شواهد باستانشناختی مانند مهرنگارههای تپه چغامیش (۳۴۰۰ سال پیش) در شوش، نخستین گروه نوازندگان جهان را نشان میدهد: چنگ، شیپور، تنبک و خواننده. در تمدن ایلام (سده ۲۷ پیش از میلاد)، خنیاگران با چنگ و دف همراه زنان خواننده ظاهر میشوند. سازهایی مانند تار از سده ۹ پیش از میلاد در لرستان نواخته میشد و سفالهای تپه سیلک کاشان (۵۵۹ پیش از میلاد) صحنههای پایکوبی را به تصویر میکشند.
در دوران هخامنشی (۵۵۰–۳۳۰ پیش از میلاد)، موسیقی نقش مهمی در مراسم مذهبی و درباری داشت، اما پیشرفت چشمگیری نداشت. با ورود آریاییها، سازهایی مانند کرنا (زورنا) از قرن ۶ پیش از میلاد ظاهر شدند. دوران ساسانی (۲۲۴–۶۵۱ میلادی) اوج شکوفایی بود؛ باربد، نوازنده دربار خسرو پرویز، سیستم موزیکال خسروانی را ابداع کرد که شامل هفت مقام سلطنتی، ۳۰ نغمه مشتق و ۳۶۰ ملودی بود. سازهای کلیدی این دوره شامل چنگ، تنبور، زنگ، نی، تاس، عود (بربت) و باربت بودند که ریشه بسیاری از دستگاههای امروزی در آنهاست.
تأثیر اسلام و دوران میانه: قرن ۷ تا ۱۶ میلادی
با تهاجم اعراب در قرن ۷ میلادی، موسیقی به عنوان هنری غیراخلاقی محدود شد و بسیاری از ملودیها از بین رفتند، اما برخی به موسیقی عربی، ترکی و مصری منتقل شدند. در دوره عباسیان (قرن ۸–۱۳)، موسیقی در بغداد و نیشابور احیا شد و نظریهپردازانی مانند فارابی (درگذشت ۹۵۰ میلادی)، ابنسینا و صفیالدین ارموی سیستمهای صوتی را توسعه دادند. سازهایی مانند عود (از بربت ایرانی تکاملیافته) و رباب وارد شدند و با موسیقی ایرانی ادغام گردیدند.
تهاجم مغولان (قرن ۱۳) شادی و ملودیهای شاد را کاهش داد، اما در خراسان و طبرستان، تنبور و چنگ همچنان رواج داشتند. ساز تنبور، با ریشه باستانی، در موسیقی عرفانی کردها و خراسانیها حفظ شد. در این دوره، سازها از مواد طبیعی مانند چوب و پوست حیوانات ساخته میشدند و تمرکز بر بدیههنوازی افزایش یافت.
دوران صفوی و قاجار: احیا و تلفیق (قرن ۱۶ تا ۱۹)
در صفویه (۱۵۰۱–۱۷۳۶)، موسیقی درباری رونق گرفت و گوشههای پیچیده با ۱۰، ۱۴ و ۱۶ ضرب متوقف شدند، که امروزه به ۶ یا ۷ ضرب محدودند. چنگ تا اواسط این دوره مهم بود، اما با قنون جایگزین شد. سازهایی مانند دف و تمبک (تنبک) در مراسم عرفانی صوفیانه برجسته گردیدند.
در قاجار (۱۷۸۹–۱۹۲۵)، سیستم دستگاهی شکل گرفت و ردیف (مجموعه ملودیها) توسط میرزا عبدالله سازماندهی شد، که از ۱۲ مقام قدیمی به هفت دستگاه تبدیل گردید. تار در قرن ۱۸ از لوتهای قدیمی تکامل یافت و سهتار برای موسیقی عرفانی نرمتر شد. تأثیر اروپا با ورود ویولن، پیانو و کلارینت آغاز شد، که ویولن موقتاً کمانچه را جایگزین کرد. نوازندگانی مانند جلیل شهناز تار را به اوج رساندند.
سنتور ایرانی
دوران معاصر: نوآوری و حفظ میراث (قرن ۲۰ تا امروز)
در اوایل قرن ۲۰، با پهلوی، موسیقی به مردم نزدیکتر شد و پژوهشها افزایش یافت. در دهه ۱۹۶۰، مرکز حفظ و اشاعه موسیقی ایرانی توسط داریوش صفوت و نورعلی برومند تأسیس شد و ردیف در ۲۰۰۹ توسط یونسکو ثبت گردید. سازها با مواد جدید مانند فیبر کربن و سیمهای اضافی تغییر کردند؛ برای مثال، تار و سهتار سیمهای بیشتری برای نتهای گستردهتر دریافت کردند.
نوازندگانی مانند حسین تهرانی تمبک را از ساز همراهیکننده به مستقل تبدیل کردند، محمدرضا لطفی سهتار را مدرن کرد و کیهان کلهر کمانچه را جهانی نمود. امروز، سازها با موسیقی مدرن مانند پاپ، جاز و راک تلفیق میشوند، اما هویت اصیل حفظ شده است.
سازهای کلیدی و تکامل آنها
| ساز | ریشه و قدمت | تکامل تاریخی اصلی | وضعیت و کاربرد امروزی |
|---|---|---|---|
| تار | ساسانی (قرن ۳–۷ م) – ریشه در لوت و دوتار قدیمی | قاجار (قرن ۱۹): تبدیل به ۶ سیم، کاسه بزرگتر، اضافه شدن پردههای کروماتیک؛ نوازندگانی چون درویشخان و میرزا عبدالله فرم نهایی را تثبیت کردند | مهمترین ساز زهی زخمهای موسیقی کلاسیک ایرانی؛ هنوز در حال نوآوری (سیمهای اضافی، مواد جدید) |
| سهتار | باستانی (احتمالاً پیش از اسلام) | صفویه و قاجار: کاهش تعداد سیم به ۴ (گاهی ۳)، بدنه کوچکتر برای صدای لطیفتر و عرفانی؛ محبوب درویشها و عارفان | ساز اصلی موسیقی عرفانی و تکنوازی؛ احیا شده توسط استادان جلال ذوالفنون و محمدرضا لطفی |
| سنتور | هخامنشی/ساسانی (شبیه قنون باستانی) | قرن ۱۹–۲۰: افزایش تعداد خرک و سیم به ۷۲، اضافه شدن خرکهای کروماتیک؛ حبیب سماعی و پرویز مشکاتیان تکنیک را متحول کردند | ساز زهی-چکشی اصلی در گروهنوازی؛ انواع ۱۲ خرک و ۹ خرک رایج امروزی |
| کمانچه | ساسانی (غیچک اولیه) | قاجار تا معاصر: از ۳ به ۴ سیم، تغییر کاسه به شکل کروی، استفاده از پوست طبیعی یا مصنوعی؛ علیاصغر بهاری و کیهان کلهر آن را جهانی کردند | تنها ساز زهی آرشهای سنتی ایرانی؛ در موسیقی کلاسیک و تلفیقی بسیار پرکاربرد |
| نی | ایلامی (بیش از ۵۰۰۰ سال پیش) | تقریباً بدون تغییر اساسی؛ تنها در طول و جنس (نی و پلاستیک امروزی) تفاوت جزئی دارد | مهمترین ساز بادی؛ نماد سادگی و عرفان؛ استادان حسن کسائی و محمد موسوی |
| تمبک (تنبک) | ساسانی/پیش از اسلام | قرن ۲۰: حسین تهرانی آن را از ساز همراهی به ساز سولو تبدیل کرد؛ تکنیکهای دو دستی، رول، بشکن و … | قلب ریتمیک موسیقی ایرانی؛ امروزه کنسرتهای تکنوازی تمبک نیز برگزار میشود |
| دف | باستانی (هخامنشی و ساسانی) | دوران اسلامی: ورود به مراسم عرفانی و سماع صوفیان؛ اضافه شدن حلقههای زنگولهای | ساز اصلی موسیقی کردی، مراسم ذکر و موسیقی عرفانی؛ بیژن کامکار احیاگر بزرگ آن |
| عود (بربت) | ایران باستان (بربت ساسانی) | دوران اسلامی: به عود عربی تبدیل شد و دوباره به ایران بازگشت؛ منصور نریمان فرم ایرانی مدرن را احیا کرد | در دهههای اخیر دوباره محبوب شده؛ در گروهنوازی و موسیقی تلفیقی |
| تنبور | باستانی (حداقل ۱۵۰۰ سال پیش) | حفظ شده در منطقه خراسان و کردستان؛ مقامهای مقدس یارسان؛ سید نورمحمد نوربخش و علیاکبر مرادی احیاگران | ساز مقدس اهل حق؛ یکی از اصیلترین سازهای باقیمانده از ایران باستان |
نقش نوازندگان برجسته در تکامل
نوازندگان مانند باربد در ساسانی، فارابی در اسلامی، جلیل شهناز و حسین تهرانی در معاصر، با نوآوریهای تکنیکی سازها را تکامل بخشیدند. لطفی و کلهر با تلفیق مدرن، سازها را جهانی کردند.
سوالات متداول درباره تاریخچه سازهای سنتی ایرانی و نحوه تکامل آنها
۱- قدیمیترین ساز شناختهشده در تاریخ ایران کدام است؟
قدیمیترین شواهد مربوط به ساز در ایران به حدود ۳۴۰۰ سال پیش و تمدن ایلام برمیگردد. در مهرنگارههای تپه چغامیش شوش، نوازندگانی با چنگ، تنبک، شیپور و خواننده دیده میشوند. همچنین نی و چنگ در دوران ایلامی و هخامنشی از رایجترین سازها بودهاند.
۲- در دوران ساسانی چه اتفاق مهمی برای موسیقی و سازهای ایرانی افتاد؟
دوران ساسانی اوج شکوفایی موسیقی در ایران باستان بود. باربد و نکیسا سیستم خسروانی را ابداع کردند که شامل ۷ مقام سلطنتی، ۳۰ لحن و ۳۶۰ دستان بود و پایهٔ بسیاری از دستگاههای امروزی شد. سازهای چنگ، بربت (عود)، تنبور، نی و دف در این دوره بسیار پیشرفته و متنوع بودند.
۳- با ورود اسلام چه تغییری در سازهای ایرانی ایجاد شد؟
در قرنهای اول اسلامی، به دلیل برخی محدودیتهای شرعی، موسیقی عمومی کاهش یافت و بسیاری از ملودیها از بین رفتند، اما در دربار عباسیان (بهویژه در بغداد و با حضور دانشمندان ایرانی) دوباره احیا شد. ساز بربت ایرانی به عود عربی تبدیل شد و دوباره به ایران بازگشت. همچنین رباب، قانون و تکنیکهای جدید وارد موسیقی ایرانی شدند.
۴- ساز تار از کجا و در چه دورهای به شکل امروزی رسید؟
تار ریشه در سازهای زهی دوران ساسانی و لوتهای قدیمی دارد، اما شکل و ساختار امروزی آن در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم (دوره قاجار) تکامل یافت. در این دوره تعداد سیمها به شش رسید و کاسهٔ طنینی بزرگتر شد. نوازندگانی مانند میرزا عبدالله و درویشخان نقش مهمی در تثبیت فرم نهایی تار داشتند.
۵- کدام نوازندگان معاصر بیشترین تأثیر را در تکامل و جهانی شدن سازهای سنتی ایرانی داشتهاند؟
جلیل شهناز (تار)، حسین تهرانی (تمبک؛ تبدیل تمبک به ساز سولو)، محمدرضا لطفی (تار و سهتار)، حسین علیزاده (تار و سهتار)، کیهان کلهر (کمانچه؛ معرفی کمانچه در موسیقی جهانی)، پرویز مشکاتیان (سنتور) و محمدرضا شجریان (بهعنوان خواننده و حامی حفظ ردیف) از مهمترین چهرههایی هستند که هم سازها را از نظر تکنیک نواختن و هم از نظر جایگاه جهانی دگرگون کردند.
نتیجهگیری
امروز، سازهای سنتی در کنسرتها، آموزشگاهها و تلفیق با سبکهای مدرن حضور دارند و هویت ایرانی را حفظ میکنند. این تکامل نشاندهنده انعطافپذیری فرهنگ ایرانی در برابر تغییرات است، از باستان تا امروز، جایی که موسیقی پلی بین گذشته و آینده میسازد
گردآوری: بخش فرهنگ و هنر بیتوته
