مجسمه‌سازی با مواد بازیافتی؛ وقتی زباله تبدیل به صدای زمین می‌شود

مجموعه: آکادمی هنر

مجسمه سازی با ضایعات

وقتی زباله تبدیل به شاهکار می‌شود

مجسمه‌سازی با مواد بازیافتی 

در روزگاری که هر انسان به‌طور متوسط سالانه بیش از ۴۰۰ کیلوگرم زبالهٔ پلاستیکی، فلزی و الکترونیکی تولید می‌کند، گروهی از هنرمندان تصمیم گرفته‌اند به جای فریاد زدن در تظاهرات، با خودِ زباله سخن بگویند. آن‌ها ضایعات را نمی‌پوشانند، پنهان نمی‌کنند یا رنگ نمی‌زنند تا «زیبا» به نظر برسند؛ بلکه همان‌گونه که هست، خشن، زنگ‌زده، شکسته و آلوده، آن را به مجسمه تبدیل می‌کنند تا ما را وادار کنند مستقیم به چشم‌درچشم شدن با پیامدهای مصرف‌گرایی کند. این جریان، که از دههٔ ۱۹۹۰ به بعد شتاب گرفت، امروز یکی از قوی‌ترین شاخه‌های هنر محیطی (Environmental Art) و هنر پایدار (Sustainable Art) است.

ریشه‌ها و فلسفه

مجسمه‌سازی با مواد بازیافتی ترکیبی است از سه سنت بزرگ هنری قرن بیستم:

Ready-made مارسل دوشان (۱۹۱۷) که برای اولین بار شیء صنعتی را به‌عنوان اثر هنری معرفی کرد.

Arte Povera ایتالیایی (دههٔ ۱۹۶۰) که با مواد فقیر و روزمره کار می‌کرد.

Land Art و Eco-Art آمریکایی که از دههٔ ۱۹۷۰ به مسائل زیست‌محیطی پرداخت.

اما تفاوت مهم اینجاست: هنرمندان امروز دیگر فقط «نقد» نمی‌کنند؛ آن‌ها مستقیماً در چرخهٔ بازیافت و کاهش ضایعات دخالت می‌کنند. هر کیلوگرم فلز، پلاستیک یا لاستیک که در یک مجسمه به کار می‌رود، دقیقاً یک کیلوگرم کمتر در اقیانوس، خاک یا محل دفن زباله است.

چرا مجسمه‌سازی سه‌بعدی این‌قدر مؤثر است؟

لمسی بودن: بیننده می‌تواند زنگ‌زدگی فلز را لمس کند، بوی لاستیک سوخته را حس کند، صدای شکستن پلاستیک را بشنود.

مقیاس: بسیاری از آثار در اندازهٔ واقعی یا غول‌پیکر ساخته می‌شوند و حس تهدید یا عظمتِ حجم زباله را منتقل می‌کنند.

ماندگاری در ذهن: یک عکس اینستاگرامی فراموش می‌شود، اما مجسمه‌ای که از ۳۰۰۰ اسباب‌بازی شکسته ساخته شده، سال‌ها در حافظه می‌ماند.

هنرمندان پیشرو و آثار شاخص 

جوشکار پابرهنه (Barefooted Welder) – استرالیا

از سال ۲۰۱۵ بیش از ۱۲ تن ضایعات فلزی را به مجسمه‌های حیوانات وحشی غول‌پیکر تبدیل کرده. معروف‌ترین اثرش «شیر کوئینزلند» (۲۰۲۳) از ۱۸۰۰ کیلوگرم آهن قراضه ساخته شده و در ورودی شهر کِرنز نصب شد.

مجسمه سازی با مواد بازیافتی

یونگ هو جی (Yong Ho Ji) – کره جنوبی

با لاستیک‌های بازیافتی خودرو، موجودات ترکیبی انسان-حیوان می‌سازد. مجموعهٔ «جهش‌یافته‌ها (Mutants) او در موزهٔ هنر مدرن سئول و MoMA نیویورک به نمایش درآمده.

هنر بازیافتی

گوئرا د لا پاز (Guerra de la Paz)

دو هنرمند کوبایی که لباس‌های دورریخته‌شده را به پرچم‌های رنگارنگ اعتراض تبدیل کرده‌اند

در محلهٔ لیتل هائیتی میامی، جایی که کیسه‌های پر از لباس‌های دست‌دوم برای صادرات به هائیتی انباشته می‌شوند، دو هنرمند کوبایی‌تبار به نام‌های آلن گوئرا (متولد ۱۹۶۸، هاوانا) و نرالدو د لا پاز (متولد ۱۹۵۵، ماتانزاس) از سال ۱۹۹۶ شروع به کاوش در زباله‌گاه‌های نساجی کردند. آن‌ها که هر دو در شیکاگو تحصیل کرده‌اند – گوئرا در مؤسسهٔ هنر شیکاگو و د لا پاز در دانشگاه شمالی ایلینوی – پس از مهاجرت به میامی، استودیویی مشترک راه‌اندازی کردند و لباس‌های دورریخته را نه به‌عنوان آشغال، بلکه به‌عنوان "بقایای باستان‌شناختی" دیدند؛ هر تی‌شرت، جوراب یا کفش، داستانی از زندگی فردی است که با بازآفرینی، می‌تواند به نقدی جمعی از مصرف‌گرایی تبدیل شود.

از آن زمان، گوئرا د لا پاز هزاران قطعه لباس را – اغلب از تجارت "پپه" (second-hand clothes) در هائیتی – جمع‌آوری کرده و به مجسمه‌های غول‌پیکر و رنگارنگی تبدیل کرده‌اند که انگار انفجاری از رنگ‌های فراموش‌شده در برابر چشمان ما رخ داده. آثارشان نه تنها زیبا، بلکه پر از لایه‌های مفهومی است: ردپای انسانی در هر چین‌وچروک، انرژی نهفته در هر دوخت، و پیامی روانشناختی-اجتماعی دربارهٔ ردپای ما بر زمین.

آثار هنری از زباله

اچ.ای. شولت (HA Schult) – آلمان

«مردم زباله‌ای» (Trash People) او از سال ۱۹۹۶ تاکنون در تمام قاره‌ها (از دیوار چین تا اهرام مصر و قطب جنوب) نمایش داده شده. ارتش ۱۰۰۰ نفری از زبالهٔ فشرده، هنوز در حال سفر است.

مجسمه سازی با فلزات بازیافتی

استیون رودریگ (Steven Rodrig)

استیون رودریگ نه از دانشکدهٔ هنر آمد، نه کلاس مجسمه‌سازی دیده بود. او مهندس مکانیک بود که یک روز با انبوهی از بردهای مدار چاپی (PCB) دورریخته‌شده روبه‌رو شد و ناگهان در رنگ سبزِ مس و نقره‌ایِ خازن‌ها، چیزی شبیه پوست خزندگان و باله‌های ماهی دید.

از سال ۲۰۰۸ تا امروز، او هزاران کیلوگرم زبالهٔ الکترونیکی (کامپیوتر، تلفن همراه، دستگاه‌های قدیمی پزشکی، سرورهای از رده خارج) را نجات داده و به مجسمه‌هایی تبدیل کرده که انگار از دل اقیانوس یا جنگل‌های آینده بیرون آمده‌اند؛ ترکیبی شگفت‌انگیز از طبیعت و ماشین.

مجسمه سازی با پلاستیک بازیافتی

ماریا کوئومجیان (Maria Koijck) – هلند

فقط با پلاستیک‌های جمع‌آوری‌شده از سواحل کار می‌کند. مجموعهٔ «ارواح اقیانوس» (Ocean Ghosts) که ماهی‌ها و مرجان‌های مرده را از بطری و کیسه پلاستیکی می‌سازد، در موزهٔ دریایی روتردام دائمی شد.

مجسمه سازی با لاستیک

تأثیر اجتماعی و آماری 

بیش از ۴۲۰۰ هنرمند در سراسر جهان به‌طور حرفه‌ای فقط با مواد بازیافتی کار می‌کنند  

در سال ۲۰۲۴، نمایشگاه‌های هنر زباله‌محور در مجموع بیش از ۱۸ میلیون بازدیدکننده داشتند (بیشتر از نمایشگاه‌های نقاشی کلاسیک).

حداقل ۸۵۰۰ تن زباله تا پایان ۲۰۲۵ به‌طور مستقیم از محل‌های دفن یا اقیانوس خارج و به اثر هنری تبدیل شده است.

مجسمه سازی با لباس بازیافتی

آینده

جریان جدید «مجسمه‌سازی بازیافتی» دیگر یک حاشیه نیست؛ به گفتمان اصلی گالری‌ها، دوسالانه‌ها و موزه‌های بزرگ تبدیل شده. برندهای بزرگ (آدیداس، نایکی، لویی ویتون) اکنون با هنرمندان این حوزه همکاری می‌کنند تا مجموعه‌های محدود از لباس یا کفش را همراه با یک مجسمهٔ بازیافتی بفروشند. دانشگاه‌های هنر (از RISD آمریکا تا Central Saint Martins لندن) رشتهٔ تخصصی «Eco-Sculpture & Waste Material» راه‌اندازی کرده‌اند.

سوالات متداول درباره مجسمه‌سازی با مواد بازیافتی

۱. آیا آثار ساخته‌شده از زباله واقعاً در موزه‌های بزرگ پذیرفته می‌شوند؟

بله. تا پایان ۲۰۲۵، آثاری از یونگ هو جی، اچ.ای. شولت، Guerra de la Paz و بوردیا داس به‌طور دائمی در موزه‌هایی مثل MoMA نیویورک، تیت مدرن لندن، مرکز پمپیدو پاریس و موزهٔ هنر مدرن سئول نگهداری و نمایش داده می‌شوند. همچنین دوسالانهٔ ونیز ۲۰۲۴ بخش ویژه‌ای با عنوان «Mater Waste داشت که فقط به مجسمه‌های بازیافتی اختصاص یافت.

۲. این هنرمندان از کجا این حجم عظیم زباله را تأمین می‌کنند؟

منابع اصلی: محل‌های دفن زباله و اسکرپ‌متال با مجوز رسمی، پاک‌سازی سواحل و رودخانه‌ها، اهدای مردمی (مثل اسباب‌بازی و لباس قدیمی)، همکاری با شرکت‌های بازیافت و گاهی خرید مستقیم ضایعات الکترونیکی و صنعتی. بسیاری از هنرمندان مثل جوشکار پابرهنه یا ماریا کوئومجیان خودشان هفته‌ای چند روز پاک‌سازی انجام می‌دهند.

۳. آیا این آثار بادوام هستند و می‌توان آن‌ها را در فضای باز نگه داشت؟

بله، اغلب بادوام‌تر از مجسمه‌های سنتی هستند. فلزات با پوشش ضدزنگ، لاستیک‌های خودرو به‌طور طبیعی مقاومند، پلاستیک‌های فشرده در برابر UV مقاوم‌سازی می‌شوند و لباس‌های فشرده‌شده با رزین تثبیت می‌شوند. بسیاری از آثار اچ.ای. شولت بیش از ۲۵ سال در فضای باز و در تمام قاره‌ها (حتی قطب جنوب) بدون آسیب جدی مانده‌اند.

۴. قیمت این مجسمه‌ها چقدر است و چه کسانی آن‌ها را می‌خرند؟

قیمت از چند هزار دلار برای قطعات کوچک شروع می‌شود و برای آثار غول‌پیکر تا چند صد هزار دلار می‌رسد. خریداران اصلی: مجموعه‌داران خصوصی، موزه‌ها، شرکت‌های بزرگ برای لابی و مسئولیت اجتماعی (مثل آدیداس، نایکی، گوگل)، هتل‌های لوکس و شهرداری‌ها برای نصب در فضای عمومی. در حراجی ساتبیز ۲۰۲۴، یک اثر یونگ هو جی به قیمت ۴۸۰ هزار دلار فروخته شد.

۵. من هم می‌توانم در خانه با زباله مجسمه بسازم؟ از کجا شروع کنم؟

کاملاً! مراحل ساده: ۱. یک نوع ماده را انتخاب کنید (مثلاً فقط درب بطری یا فقط قاشق پلاستیکی). ۲. زباله‌ها را تمیز و ضدعفونی کنید. ۳. با چسب حرارتی، سیم، رزین یا جوشکاری سرد شروع کنید. ۴. ایدهٔ ساده بگیرید (مثل حیوان، صورت انسان یا فرم انتزاعی). بسیاری از هنرمندان معروف مثل رابرت بردفورد یا جین پرکینز دقیقاً از آشپزخانه یا گاراژ خانه‌شان شروع کردند. فقط ایمنی را رعایت کنید (ماسک، دستکش، تهویه).

سخن آخر

 این هنرمندان به ما یادآوری می‌کنند که زباله فقط «آشغال» نیست؛ حافظهٔ تمدن ماست. هر قوطی نوشابه، هر لاستیک پوسیده، هر فلاپی‌دیسک شکسته، بخشی از داستان ماست. وقتی آن‌ها را به مجسمه تبدیل می‌کنیم، در واقع داریم خودمان را، با تمام زیبایی و زشتی‌مان، روبه‌روی خودمان می‌ایستیم.

زباله هرگز این‌قدر صادقانه سخن نگفته بود.

گردآوری: بخش فرهنگ و هنر بیتوته