جشن شب یلدا در شرایط سخت اقتصادی | برگزاری دورهمی جشن چله، معادل یکسوم حقوق کارگر و معلم میشود
- مجموعه: اخبار اقتصادی و بازرگانی
- تاریخ انتشار : یکشنبه, ۳۰ آذر ۱۴۰۴ ۱۰:۵۴
روزنامه شرق نوشت: در خیابان «صاحبجمع» در محله مولوی، آجیل و خشکبارفروشیهایی نزدیک به هم قرار دارند. تعدادی از مغازههای این خیابان عمدهفروشاند و تعدادی در کوچه پسکوچهها مغازههای کوچکتری هستند که برای محلیها آجیل و خشکبار میفروشند. وارد یکی از این مغازهها میشوم؛ مغازهای قدیمی با سردری رنگورو رفته. جمعه، دو روز مانده به «شب یلدا» است. «حسینآقا» که صاحب این مغازه است، میگوید: «مردم کشمش و نخود میخرند. آن ظرف را میبینید؟ من برای خردهفروشی فقط همانقدر آجیل آوردهام، همان نیز بیش از ۳۰۰ گرم فروش نرفته و فکر نکنم تا شب یلدا تغییری در این شرایط ایجاد شود». او کاسبی قدیمی است و تا به حال چنین وضعیتی را به چشم ندیده است: «چند سال است که وضعیت دارد بدتر و بدتر میشود. ۱۰ سال پیش نزدیک یلدا من آنقدر فروش داشتم که میتوانستم تا آخر سال بخشی از مخارج زندگیام را تأمین کنم».
این روزها برپایی مراسم شب یلدا پیوندی مستقیم با وضعیت اقتصادی و اجتماعی کشور یافته است؛ پیوندی عجیب که این آیین را در سایه نابسامانیها و فقر عمومی قرار داده و برگزاری آن را منوط به رفتن زیر بار هزینهها و قسطهای متعدد کرده است. از سمت دیگر، اما رشد توجه عمومی به آیینهای ملی و تاریخی، از سرعت افول برگزاری و اهمیت یلدا کاسته و هنوز میتوان گفت با تمام سختیها این مراسم جزء رسومی است که ایرانیان به آن اهمیت میدهند.
بیش از یک میلیون تومان؛ حداقل هزینه سفره یلدا
«خشکبار ایوب» یکی از پرفروشترین آجیلفروشیهای تهران است. در سالهای گذشته صفهای طولانی این آجیلفروشی در خیابان یکی از نمادهای فرارسیدن شب یلدا بود، اما حالا وقتی در خیابان ستارخان از جلوی این آجیلفروشی رد میشوید، دیگر خبری از صفهای طولانی سابق نیست. مغازه فضای بزرگ و گرمی دارد، عدهای با کیسههای خرید در حال خارجشدن هستند. حداقل قیمت آجیل را میپرسم، متصدی صندوق پاسخ میدهد: «آجیل شب یلدا یکمیلیونو ۶۵۰ هزار تومان است. آجیل استوایی نیز همین قیمت را دارد». او میگوید که امسال مراجعه کمتر نشده، اما خرید کم شده است: «مردم وقتی قیمتها را میبینند، یا نمیخرند یا برای مثال ۲۰۰ گرم فقط برای اینکه سر سفره آجیل داشته باشند خرید میکنند».
همان ۲۰۰ گرم نیز قیمتی نزدیک به ۴۰۰ هزار تومان دارد. قیمت باقی اقلام سفره یلدا نیز وضعیت بهتری ندارد؛ در بازار میوه، قیمت یک کیلو انار که چهار یا نهایتا پنج عدد انار میشود، بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ هزار تومان است. پرتقال در یک کیفیت متوسط نیز کیلویی ۹۰ تا ۱۰۰ هزار تومان است. یک کیلو سیب سرخ نیز در بازار میوه و ترهبار از ۶۰ تا ۹۰ هزار تومان فروخته میشود. هندوانه چهار تا پنج کیلویی نیز قیمتی حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰ هزار تومان دارد. قیمت باقالی خشک از ۱۸۰ تومان بالاتر رفته و هر کاسه لبو حداقل با قیمت ۸۰ هزار تومان توسط دستفروشان سطح شهر به فروش میرسد. در واقع هزینه یک سفره حداقلی برای یلدا بیش از یک میلیون تومان میشود؛ سفرهای که برای یک خانواده دونفره است. میهمانی شب یلدا را اگر جمعشدن کل یک خانواده در کنار یکدیگر بدانیم، باید بدون در نظر گرفتن هزینه احتمالی شام، عددی نزدیک به ۱۰ میلیون تومان را کمترین هزینه لازم برای برگزاری یک مراسم خانوادگی آبرومندانه بدانیم.
«خرید اقساطی»؛ حالا گویی برای بخش بزرگی از جامعه تنها راه خرید بسیاری از اقلام و کالاها، قسطیخریدن شده است. برای مراسم یلدا نیز چنین موضوعی مطرح است. در یکی از سایتهای فروش اینترنتی، آجیلهای مختلف یلدا با قیمتهایی بین «یکمیلیونو ۲۰۰ هزار تومان» تا «یکمیلیونو ۵۰۰ هزار تومان» با فروشندگان مختلف عرضه شده است. وقتی روی هرکدام از گزینهها کلیک میکنید، امکان خرید قسطی را برایتان میآورد. برای خرید قسطی باید پیشپرداختی از ۵۰۰ تا ۸۰۰ هزار تومان بپردازید و در دو تا شش ماه باقی هزینه را با مقداری سود برگردانید. در سایت دیگری نیز برای خرید میوه «اعتبار» در نظر گرفته شده است؛ در این سایت وقتی میوههای خود را انتخاب میکنید، براساس پرونده مالی در آن سایت، شما میتوانید از خرید قسطی استفاده کنید. در سایت یکی از آجیلفروشیهای معروف نیز برای خرید آجیل و میوه یلدا بخشی ویژه ایجاد شده است. در خشکباری در محله منیریه، مرد جوانی که در غیاب پدرش مغازه را میگرداند، دفتری طوسیرنگ را از کشو زیر صندوق درمیآورد و میگوید: «این دو صفحه را نگاه کنید، اینها اسامی قدیمیهای محل است که، چون آنها را میشناسیم و مشتری قدیمی و دوستان پدرم هستند، به آنها امکان خرید نسیه را دادهایم. نسیه هم نه، خرید قسطی؛ به این صورت که
۵۰ درصد هزینه را موقع خرید پرداخت کردهاند و ۵۰ درصد مابقی را ماه بعد». او میگوید اینجا محلهای است که همه یکدیگر را میشناسند در نتیجه امکان اعتماد وجود دارد: «دیگر هیچکس از این کارها نمیکند. پدر من هم از ما خواسته تا برای حفظ آبرو به همسایهها و اهالی محل کمک کنیم وگرنه که از نظر مالی برای ما ضرر است». جلوتر از این مغازه در شیرینیفروشی نزدیک میدان، شیرینیهایتر و خشک بستهبندیشده در یخچالها چیده شدهاند. تنها نانخامهای است که جدا شده. جعبهها کوچک است و به نظر نمیرسد وزن زیادی داشته باشد.
از فروشنده در اینباره میپرسم: «این جعبه ۳۰۰گرمی است. آن چند جعبه نیز برای خرید دانهای چیده شده و چهار تا ۱۰ شیرینی در هر جعبه است». او میگوید که شیرینیها به این شکل بستهبندی شدهاند تا هم قشنگتر باشند و هم آبرومندانه: «مردم دانهای شیرینی میخرند، مثلا میگویند سه عدد از فلان شیرینی دو عدد از بهمان شیرینی. ما جعبه پنجتایی نداریم بنابراین این شیرینیها را در نایلون یا در ظرف پلاستیکی قرار میدهیم. اما حالا، چون یلداست و برای رعایت ظاهر، این جعبهها را در نظر گرفتهایم».
چیپس و پفک جایگزین تنقلات یلدا
از نظر اقتصادی وضعیت فروش اقلام مرتبط با شبنشینی یلدا نسبت به سال گذشته افت قابل توجهی داشته است. «علیرضا ارزانی»، رئیس کارگروه آجیل و خشکبار اتاق اصناف، گفته در بازار عمدهفروشی تهران حدود ۲۰ درصد و در برخی مناطق جنوب تهران ۵۰ درصد کاهش فروش وجود داشته است. همینطور طبق گزارشهای موجود، خوراکیهای ارزانتر مثل چیپس و پفک جایگزین انار و آجیل شدهاند. نگاهی به قیمتها نشان میدهد هزینه یک سبد ساده یلدا شامل آجیل اقتصادی، میوههای پایه و شیرینی برابر با نصف تا یکسوم حداقل حقوق ماهانه یک کارگر است. اگر در کنار این مسائل به این توجه کنیم که تورم نقطه به نقطه میوه و خشکبار با ۱۰۸ درصد بالاترین عدد در میان تورم خوراکیهاست، ناتوانی عمیق بخشی از جامعه برای برگزاری یک مراسم حداقلی و ساده نمایان میشود.
کاهش ۵۰ درصدی فروش شیرینی
«علی بهرهمند» رئیس اتحادیه قنادان و شیرینیفروشان است؛ او میگوید با وجود شرایط پیچیده در تأمین منابع اولیه، شیرینی به میزان کافی توزیع شده است: «متأسفانه مواد اولیه شرایط خوبی ندارد و پیداکردن بخشی از مواد بسیار سخت شده است. بااینحال، ما مشکلی در بحث شیرینی نداریم و همکاران به میزان کافی و براساس میزان مشتریان خود تولید کردهاند». او تأیید میکند که شرایط نامناسب اقتصادی بر فروش شیرینیجات تأثیر مستقیم گذاشته است: «با توجه به کوچکشدن سفره مردم و وضعیت بد اقتصادی که در حال حاضر در کشور وجود دارد و با درک این موضوع که شیرینی جزء اولویت خانوار نیست و یک کالای لوکس و سوپرلوکس بهشمار میرود، فروش آن به نصف رسیده است».
بر اساس اعلام بهرهمند، گرانی شیرینی نه به علت گرانفروشی بلکه به علت رشد هزینه تولید است: «در کشور گرانی است و فروشندگان و تولیدکنندگان با توجه به رشد قیمت مواد اولیه و هزینههای مربوط به تولید قیمتگذاری میکنند. گرانی وجود دارد، اما گرانفروشی اتفاق نمیافتد». یکی از مسائل موجود در بازار، تفاوت قیمت شیرینیجات در فروشگاههای مختلف است؛ رئیس اتحادیه قنادان و شیرینیفروشان در اینباره توضیح میدهد: «تفاوت قیمت به علت تفاوت در مواد اولیه است. مثلا ما پنج نوع خامه داریم از ۱۳۰ تومان تا ۳۰۰ هزار تومان که خامه متشکل از روغن ارزانترین است و خامه حیوانی گرانترین. براساس اینکه از چه موادی استفاده شود، قیمتها تغییر میکند».
واکنش در برابر آیینهای ایرانی
با همه این شرایط، اما مردم همچنان پایبند به سنتهای ایرانی هستند؛ آنها به هر زحمت، با قسط و نسیه خرید میکنند تا مراسمی که با آیینهای ایرانی گره خورده را زنده نگه دارند. «سعید معیدفر»، رئیس سابق انجمن جامعهشناسی ایران و از استادان بازنشسته دانشگاه تهران معتقد است که تأکید مردم برای برگزاری مراسمی مانند شب یلدا نوعی واکنش است.
او میگوید که رشد اهمیت برگزاری مراسم یلدا بین مردم ارتباط مستقیمی با کمیابی حضور مناسبتهای ملی در ساختار رسمی رسانه و مدیریت فرهنگی کشور دارد: «در جوامع انسانی معمولا وقتی چیزی کمیاب میشود، تمایل مردم به آن افزایش مییابد. در حال حاضر وقتی رسانههای رسمی کشور مثلا بر اعیاد و مراسمهای مذهبی تأکید زیادی میکنند و در مقابل توجه کمی به مناسبات ملی دارند، مردم هم به این بیتوجهی به چشم یک کمبود نگاه کرده و روی آنها توجه و تأکید بیشتری میکنند». این جامعهشناس به این نکته اشاره میکند که در گذشته نیز این اتفاق در ارتباط با مناسبات ملی افتاده است: «حدود ۲۰ سال پیش آیین چهارشنبهسوری مورد نکوهش بود و با این صحبتها که این یک آیین آتشپرستی است، مورد نقد قرار میگرفت. این مسئله باعث ایجاد مقاومتهایی شد و اساسا چهارشنبهسوری به مرور از یک مراسم عادی تبدیل به یک مراسم مبالغهآمیز و حتی خطرناک شد. این واکنش از طرف مردم در برابر رویکردی بود که رسانههای رسمی و صداوسیما داشتند».
براساس اعلام او، از گذشته تا به حال چنین مقاومتهای بوده و هنوز هم وجود دارد: «رسانهها و دستگاههای فرهنگی رسمی که بیشتر موضع رسمی را ترویج میکنند، هنوز نسبت به آیینهای ملی موضع دارند و این باعث واکنش جامعه شده است. در گذشته نیز چنین بوده. در خاطرم هست قبل از انقلاب در سال ۱۳۵۷ مردم در کوچه و بازار آیینهای مذهبی را بسیار باشکوه برگزار میکردند و دقیقا در مقابل دستگاه رسمی که بر این مراسمها تأکید نداشت، قرار میگرفتند». «معیدفر» ریشه این تقابل را در تأکید حاکمیت بر واژه فرهنگسازی میداند:
«فرهنگسازی مانند مهندسی فرهنگی، مفهوم اشتباهی است که متأسفانه در دستگاه سیاستگذاری فرهنگی ما رواج پیدا کرده است. با گذشت این همه سال و صرف بودجههای هنگفت هنوز بههیچوجه فرهنگسازیای اتفاق نیفتاده، بلکه اقدامات انجامشده باعث مقاومت جامعه شده است». در نهایت، اما «معیدفر» معتقد است این به معنی کنارگذاشتن مراسمهای مذهبی نیست: «براساس همان مسئله کمیابی که در ابتدا گفتم، شب یلدا و مناسبات ملی مورد وثوق قرار گرفتهاند. در حال حاضر احساس عمومی در جامعه این است که مناسباتی مثل یلدا و نوروز باید در برابر سیاستهای فرهنگی موجود، مورد تأکید قرار بگیرد».
یلدا در فیلمها، سریالها و خاطرات جمعی توأم با تصاویری گرم و روشن است؛ بزرگترهایی که خاطره میگویند و کودکانی که بازی میکنند و انار و خوراکیهای دلچسبی که دست به دست میشوند. اما حالا در واقعیت دیگر خبری از آن تصاویر نیست؛ گرانی، فقر و کاهش قدرت خرید، جامعهای ناامید ساخته و شب یلدا با آن یک دقیقه بیشتر خود، زمانی بیشتر برای تجربه و فکر درباره این ناامیدی میدهد.
***
وقتی برگزاری دورهمی یلدا، معادل یکسوم حقوق کارگر و معلم میشود
روزنامه توسعه ایرانی نوشت: افزایش شدید قیمت مواد غذایی، کارگران را از برگزاری یک دورهمی ساده شب یلدا هم محروم کرده است. این موضوع را میتوان هم از زبان خود آنها شنید و هم قیمتهای بازار، گواهی بر درستی گفتههای آنهاست.
طبق اعلام اتحادیه خشکبار و آجیلفروشان تهران، قیمت هر کیلوگرم آجیل شب یلدا در خردهفروشیها، بسته به کیفیت بین ۷۰۰ هزار تا یک میلیون و ۳۰۰هزار تومان است. همچنین «صدرالدین نیاورانی» عضو اتحادیه آجیل و خشکبار اعلام کرده که قیمت آجیل شب یلدا به کیلویی یک میلیون و ۶۰۰هزار تومان رسیده است. قیمت میوه نیز در بازار نوسان دارد و سهم قابل توجهی از هزینههای سفره یلدایی را به خود اختصاص میدهد. طبق اعلام رسمی، قیمت هر کیلو انار در سطح شهر از ۶۰ تا ۲۰۰هزار تومان، هر کیلو خرمالو ۷۰ تا ۱۰۰هزار تومان، هندوانه سبز ۱۵ تا ۲۵هزار تومان، نارنگی ۶۰ تا ۸۵هزار تومان، کیوی ۱۰۰ تا ۱۵۰هزار تومان و پرتقال جنوب ۱۰۰ تا ۱۲۰هزار تومان است.
با این اوصاف هزینه آجیل و خشکبار، میوه و شام شب یلدا برای یک خانواده ۴ نفره چیزی بین ۴ تا ۵ میلیون تومان میشود، در حالیکه بسیاری از خانوادهها به خصوص پدربزرگ و مادربزرگهای بازنشسته، میزبان جمعیت بیشتری از افراد خانواده خود هستند و باید چند برابر برای برپایی جشن شب بلند یلدا هزینه کنند.
معلم زیر خط فقر، یلدا ندارد
«کوروش شریعتی»، معلم پیمانی و فعال صنفی معلمان غیررسمی است. از او درباره هزینههای شب یلدا پرسیدیم و اینکه امسال معلمان چه وضعیتی دارند و با این وضع قیمتها، سفره شب یلدای آنها چگونه است؟ شریعتی میگوید: حقوق یک معلم رسمی با سابقه ۲۹ سال نهایتا ۲۵ تا ۲۶ میلیون تومان است. این بیشترین درآمدی است که یک معلم دارد و با این تورم، حتی یک معلم رسمی هم از پس هزینههای زندگی خود برنمیآید.
او ادامه میدهد: خیلی از معلمان همین حقوق را هم ندارند. اگر بخواهیم از نظر اقتصادی و براساس خط فقر حساب کنیم، فرهنگیان عملاً زیر خط فقر قرار دارند و حتی میتوان گفت در وضعیت منفی بهسر میبرند.
این معلم گفت: حقوق من با وجود داشتن مسئولیت معاونت مدرسه حدود ۱۷ میلیون و ۵۰۰هزار تومان است که بعد از کسر بیمه و بیمه تکمیلی، نهایتاً حدود ۱۵ میلیون تومان باقی میماند. این مبلغ برای فردی که زن و فرزند دارد واقعاً کفاف زندگی را نمیدهد و معمولاً تا سوم یا پنجم ماه، کل حقوق تمام میشود.
شریعتی میگوید: با این وضعیت مشخص است که خرج شب یلدا برایمان زیاد است. احتمالا امسال هم بسیاری از معلمان مجبورند سفره شب یلدای خود را کوتاهتر و دورهمیهای خود را محدودتر کنند.
این معلم میگوید: اگر بخواهیم یک سفره یلدای بسیار ساده و در حد یک خانواده ۳ تا ۴ نفره بچینیم، حداقل بین ۳ تا ۵ میلیون تومان هزینه دارد یعنی من اگر بخواهم یک شب یلدای ساده برای خانوادهام بگیرم باید یکسوم از حقوقم را صرف کنم. ببینید ارزش حقوق چقدر پایین آمده که باید یکسوم حقوقم را صرف یک شب کنم!
وی گفت: فرهنگیان از نظر اقتصادی جزو ضعیفترین اقشار جامعه هستند. حمایتهای رفاهی آموزش و پرورش بسیار محدود است و عیدی یا کمکهای مناسبتی در حدی نیست که حتی هزینه رفتوآمد را جبران کند. خیلی از معلمان جز کار معلمی هیچ منبع درآمد دیگری ندارند و به سختی زندگی میگذرانند.
شریعتی افزود: وضعیت نیروهای حقالتدریس، خرید خدمات و نهضتی یا پیشدبستانی حتی از این هم بدتر است. یکی از دبیران حقالتدریس مدرسه ما، ماهانه حدود ۹ میلیون تومان حقوق میگیرد. واقعاً با این مبلغ نمیتوان زندگی را اداره کرد. همانطور که گفتم یک معلم رسمی باسابقه با ۲۵ میلیون درآمد ماهانه نمیتواند از عهده هزینههای اولیه زندگی بربیاید چه برسد به معلمان غیررسمی که حقوقشان حتی زیر ۱۰ میلیون تومان است!
جشن شب یلدا و یک عقبماندگی چند ماهه
«عبدالعظیم همایونی» فعال صنفی کارگران نیز با اشاره به افزایش شدید هزینههای معیشت، از ناتوانی کارگران در تأمین هزینههای سادهای مانند سفره شب یلدا خبر داد.
همایونی گفت: واقعیت این است که سفره کارگران بسیار محدود شده است. حقوقی که امروز کارگر دریافت میکند، کمتر از یک هفته دوام میآورد و اگر بخواهد حتی یک جشن ساده مثل شب یلدا برگزار کند، یعنی بخواهد فقط یک شب هندوانه و مقدار کمی میوه برای خانوادهاش تهیه کند، مجبور میشود از جای دیگری بزند. ممکن است همین جشن ساده باعث شود اقساط بانکی او عقب بیافتد و جبران آن هم ماهها زمان ببرد.
این فعال کارگری با اشاره به شکاف عمیق بین دستمزد و تورم گفت: حقوق کارگر باید متناسب با تورم افزایش پیدا کند. ما نمیگوییم حقوقها نجومی شود، فقط انتظار داریم شکافی که بین تورم و دستمزد ایجاد شده، پُر شود.
وی ادامه داد: امروز فاجعه اینجاست که سفره کارگران روزبهروز کوچکتر میشود؛ طوریکه بسیاری از کارگران حتی برای خرید یک هندوانه ساده هم جلوی خانواده خود شرمنده هستند. دولت میگوید با سبد کالا جبران میکند اما کالابرگ 300هزار تومانی در شرایطی که قیمت میوه به کیلویی ۲۰۰هزار تومان رسیده، عملاً تأثیری ندارد.
همایونی درباره هزینه سفره شب یلدا گفت: برای یک خانواده چهار نفره در شهری مثل زنجان، اگر بخواهیم یک سفره بسیار ساده و حداقلی بچینیم، حداقل بین ۶ تا ۷ میلیون تومان هزینه دارد؛ آن هم بدون تشریفات خاص، فقط با هندوانه و یکی دو نوع میوه و یک شام ساده.
وی افزود: شکاف بین حقوق کارگر و تورم به حدی رسیده که اگر حداقل دستمزد کارگر ۵۰ میلیون تومان هم باشد، باز هم زیر خط فقر قرار میگیرد. با این حال، دستمزد بسیاری از کارگران حتی به ۱۵ میلیون تومان هم نمیرسد.
نه آرامش بازنشستگی را دیدیم و نه خوشی برگزاری اعیاد و مراسم را
«باقر» بازنشسته یکی از شرکتهای خصوصی است و چون حقوقش کفاف هزینههای زندگی را نمیدهد بعد از بازنشستگی و با وجود مشکلات قلبی و بیماری در همان شرکت مانده تا با گرفتن دو حداقل حقوق، اوضاع زندگیاش کمی بهتر شود. از او درباره شب یلدا میپرسم و میگوید: خانه ما، خانه پدربزرگ مادربزرگ است. ۴ فرزند دارم که همه رفتهاند سر خانه و زندگی خودشان و هر کدام یک خانواده شدهاند. خانواده بزرگ من جمعا ۱۵ نفره است و برای شب یلدا باید یک مهمانی نسبتا بزرگ برگزار کنم که هزینه آن بین ۸ تا ۱۰ میلیون تومان میشود.
او میگوید: مستمری و حقوق دوران بازنشستگیام جمعا حدود ۳۰ میلیون تومان میشود که برای یک شب باید نزدیک به یکسوم از این حقوق را خرج کنم.
باقر میگوید: همانطور که بازنشستگی قرار بود برای من یک دوره آرامش و فراغت از کار باشد، شب یلدا و بسیار از رسم و رسوم دیگر هم که قرار بود مایه شادی و خوشحالی باشد اما نه بازنشستگی برایم دوره آرامش است و نه این رسم و رسوم مایه شادی. حداقل دل من بازنشسته با این رسم و رسوم دیگر خوش نمیشود و اتفاقا استرس هم میگیرم.
سالهاست که یلدا نداریم
«علی» کارگر یک کارخانه در سیستان و بلوچستان است. او کمی بیشتر از حداقل حقوق میگیرد اما چند ماهی است که همین حقوق حداقلی را هم به صورت علیالحساب دریافت کرده است.
از او میپرسم شب یلدا را چگونه میگذرانید؟ او اما یک پاسخ کوتاه میدهد: «اینجا خیلی وقت است که دیگر مردم شب یلدایی نمیگیرند. خیلیها این رسم و رسوم را کنار گذاشتهاند. مردم از پس هزینههای ساده خورد و خوراک هم برنمیآیند چه برسد به شب یلدا!».
***
چله تلخ مردم؛ آئینهای اجتماعی زیر فشار اقتصاد
روزنامه جهان صنعت نوشت: در تاریخ کهن ایران، آئینها و جشنهایی وجود دارد که همواره خانوادهها را به یکدیگر نزدیک میکنند. برای مثال شب یلدا که از دیرباز از آن بهعنوان بلندترین شب سال نام برده میشود، در شرایطی فرارسیده که اوضاع و احوال جامعه چندان مناسب نیست. چند سالی است مشکلات اقتصادی و معیشتی باعث شده که برخی خانوادهها به سختی بتوانند شب یلدا را در کنارهم جشن بگیرند و برخی دیگر حتی توان برگزاری یک دورهمی ساده و حداقلی را نیز ندارند. متاسفانه طی یک سال اخیر با تشدید بحران اقتصادی و تاثیر فزاینده آن بر زندگی خانوارها، بسیاری از آسیبهای اجتماعی مانند طلاق، اعتیاد و انواع خشونتها، خانوادهها را به سمت فروپاشی کامل سوق داده و شب یلدای آنها را به تلخترین شب سال تبدیل کرده است.
افزایش افسارگسیخته قیمت خوراکیها مانند آجیل، شیرینی و میوه بسیاری را در حسرت برگزاری یک دورهمی ساده گذاشته و بعضی را به خرید اقساطی اجناس سوق داده است. این وضعیت در حالی رقم خورده که مدیریت کنونی دولت و ضعف نهادهای نظارتی در حمایت از سفره مردم تهیه خوراکیهای شب یلدا را به یک آرزو بدل کرده است. چنین وضعیتی نهتنها خانوادهها بلکه فرهنگ و سنت کشور را نیز تحتتاثیر قرار داده و موجب شده که شب یلدا در جامعه کمرنگ و به فراموشی سپرده شود.
براساس جدول در هفتماه اول سال ۱۴۰۳ حدود ۱۰۸هزارو ۶۷۳ مورد طلاق در کشور ثبت شده است. به بیان دیگر در سال گذشته نزدیک به ۳۹درصد از ازدواجها به طلاق انجامیده است. همچنین بیش از ۱۵هزار مورد خشونت خانگی ثبت شده است. با این حال این عدد تنها مربوط به مواردی است که به ثبت رسیده و قربانیانی که از شکایت منصرف شدند در این آمار لحاظ نشده است. آمار اعتیاد نیز روند صعودی داشته، بهگونهای که طبق اعلام مسوولان ستاد مبارزه با موادمخدر، حدود ۸/۱میلیون نفر تنها به صورت تفننی موادمخدر مصرف میکنند. از سوی دیگر حدود ۱/۲میلیون نفر در سال گذشته بیکار بودهاند. این عدد مربوط به نیروی کار فعال و کسانی است که به دنبال شغل بودند و افرادی که از یافتن شغل ناامید شده و یا جستوجو را کنار گذاشتند در این آمار گنجانده نشده است.
این نکته قابل ذکر است که در موارد ذکر شده، آمار اعلامی دارای محدودیت بوده و برخی از اطلاعات همچنان بهطور کامل ارائه نشده است. در چنین شرایطی بسیاری از کسانی که سال گذشته دور سفرههای یلدا گردهم جمع میشدند، حالا به دلیل مسائلی همچون طلاق، اعتیاد، خشونت و بیکاری خانوادههایشان از هم فروپاشیده و نمیتوانند یلدای امسال را در کنار عزیزان خود سپری کنند. به جرات میتوان گفت که سرمنشا تمامی این پدیدهها، مشکلات اقتصادی است. قیمتهایی که بیرحمانه بالا میروند و خانوادههایی که زیربار این گرانیها نابود میشوند.
ساده و محدود شدن سفرههای یلدایی
عالیه شکربیگی، جامعهشناس درباره کاهش قدرت خرید مردم و تاثیر آن بر آئین یلدا گفت: کاهش توان اقتصادی موجب میشود بسیاری از خانوادهها نتوانند سفرههای سنتی و پرجزئیات این آئین را برپا کنند. سفرهای که هر یک از اجزای آن حامل معنا و مفهومی برآمده از میراث نیاکان ماست. این روند بهتدریج میتواند به سادهتر و محدودتر شدن آداب و رسوم جمعی بینجامد و در نهایت بر هویت فرهنگی و اجتماعی ایرانیان تاثیر بگذارد. اگر بخواهیم این موضوع را مفصلتر بررسی کنیم، نخستین پیامد آن فشار اقتصادی و تغییر رفتار مصرفی خانوادههاست. تورم و افزایش قیمت اقلام اصلی شب یلدا از جمله آجیل، انار و هندوانه سبب شده بسیاری از مردم به خریدهای حداقلی روی آورند یا برخی اقلام را بهطور کامل از سفره خود حذف کنند.
سفره گرانیها
شکربیگی افزود: هزینه تهیه سفره شب یلدا نسبت به سال گذشته بیش از دو برابر شده و این رشد قیمتی بهمراتب فراتر از افزایش درآمد خانوادههاست. در نتیجه برخی خانوادهها به بستههای اقتصادی کوچکتر روی آوردند. بستههایی که در عین کوچکتر شدن خود با افزایش قیمت مواجه شدهاند. بسیاری از اقلامی که در سالهای گذشته بهراحتی قابل خرید بود امروز از دسترس بخش قابلتوجهی از مردم خارج شده است. پیامد دیگر، تغییر در شیوه برگزاری آئینهاست. سنتهایی مانند دعوت گسترده از اقوام و حضور بزرگان خانواده بهتدریج محدود شده و گردهماییها به جمعهای کوچکتر تقلیل یافته است. این روند در گذر زمان به کمرنگ شدن سنتها منجر میشود. در چنین شرایطی، سفره یلدا بیش از آنکه نمادی از تجمل یا نمایش قدرت خرید باشد به بازنمایی عینی چالشهای اقتصادی ایران معاصر تبدیل شده و نشان میدهد توان اقتصادی خانواده ایرانی تا چه اندازه کاهش یافته است.
تیع گرانی؛ زیرگلوی خانوادهها
شکربیگی ادامه داد: از منظر اجتماعی نیز تداوم کاهش قدرت خرید میتواند پیوندهای اجتماعی و مشارکت خانوادگی در مناسبتهای سنتی را تضعیف کند. این مساله به کمرنگ شدن ارتباطات خویشاوندی و کاهش نقش بزرگان خانواده بهعنوان سرمایه اجتماعی در نهاد خانواده میانجامد، نقشی که میتوانست اعتمادساز، مشارکتگرایانه، انسجامبخش و نظمدهنده تعاملات میان اعضای خانواده و زوجهای جوانتر باشد. تضعیف این نقش در برخی موارد باعث میشود زوجها ناچار شوند مشکلات خود را بدون میانجیگری بزرگان حلوفصل کنند و همین امر در شرایطی که منیتها پررنگ است، گاه به بنبست و حتی طلاق منجر میشود. کاهش قدرت خرید همچنین بر هویت فرهنگی خانوادهها اثر میگذارد. آئینهایی مانند یلدا همواره نماد گردهمایی، شادی جمعی و پیوند خانوادگی بودهاند. فشار اقتصادی این گردهماییها را محدود میکند و در نتیجه بخشی از هویت فرهنگی ایرانیان در معرض تغییر قرار میگیرد.
تمرکز بر معنا و محتوا
این جامعهشناس معتقد است: با این حال تمرکز بهتدریج از شکل ظاهری سفره به معنا و محتوا سوق پیدا میکند. به این معنا که خانوادهها تلاش میکنند جوهره فرهنگی یلدا مانند دورهمی، شعرخوانی یا خواندن حافظ و قرآن را حفظ کنند حتی اگر ظاهر سفره سادهتر شود. در بلندمدت اگر شکاف میان هزینههای معیشت و درآمد واقعی مردم جبران نشود، بسیاری از آئینها بهصورت نمادین و حداقلی برگزار خواهند شد. این روند میتواند فرهنگ جمعی را به سمت فردگرایی، کاهش تعاملات اجتماعی و نوعی انزوا سوق دهد.
او بیان کرد: در جمعبندی باید گفت که کاهش قدرت خرید مردم نهتنها سفرههای شب یلدا را کوچکتر کرده بلکه رفتارهای اجتماعی و فرهنگی خانوادهها را نیز تغییر داده است. آئین یلدا که نماد شادی، گردهمایی و پاسداشت ارزشهای نیاکان بوده، امروز به نمادی از فشار اقتصادی بدل شده است. با این حال تلاش مردم برای حفظ معنای این آئین نشان میدهد هویت فرهنگی ایرانیان انعطافپذیر است و حتی در شرایط سخت اقتصادی نیز میکوشند ارزشهایی را که از نیاکان به ارث رسیده، حفظ کرده و به نسلهای آینده منتقل کنند؛ حتی اگر نمادها کمرنگتر شوند، معنا همچنان باقی بماند.
حذف تنقلات، بازتاب نابرابری اقتصادی و اجتماعی
شکربیگی همچنین به حذف برخی تنقلات از سفره مردم نیز اشاره کرد و گفت: تغییر شکل سفره شب یلدا و حذف برخی از تنقلات بهخودیخود بازتابی روشن از نابرابری اقتصادی در جامعه ایران است. این وضعیت بهویژه در نمایش آئینها خود را نشان میدهد، بهگونهای که خانوادههای مرفه همچنان قادر هستند سفرههای پرجزئیات با انواع آجیل، میوه و شیرینی تدارک ببینند در حالی که بخش قابلتوجهی از خانوادهها ناچار به سادهسازی سفره یا حذف برخی اقلام شدند. این شکاف همزمان با تضعیف و حذف تدریجی طبقه متوسط سبب شده آئین مشترک یلدا به نمادی از فاصله طبقاتی بدل شود. در گذشته سفره یلدا نماد وفور، شادی جمعی و پاسداشت پیوندهای خانوادگی بود اما امروزه این معنا در بسیاری از موارد جای خود را به محدودیت داده است. کاهش و حذف اقلام سفره، تصویری عینی از فشار تورمی و افت قدرت خرید مردم ارائه و نشان میدهد آئینهای فرهنگی نیز از شرایط اقتصادی جامعه جدا نیستند. در چنین وضعیتی نابرابری اقتصادی بر خاطره و هویت جمعی جامعه سایه میاندازد و تجربه آئین یلدا را برای گروههای مختلف اجتماعی به تجربههایی نابرابر تبدیل میکند.
تضعیف تجربه مشترک آئین یلدا
شکربیگی افزود: فشار اقتصادی کنونی، انسجام اجتماعی خانوادهها را نیز تحتتاثیر قرار داده است. آئینهایی مانند شب یلدا همواره فرصتی برای تقویت اعتماد میان نسلها و کاهش فاصلههای نسلی بوده اما نابرابری اقتصادی باعث شده تجربه مشترک این آئین تضعیف شود. در نتیجه احساس تعلق فرهنگی در میان برخی از اقشار بهویژه طبقات کمدرآمد کاهش یافته و این تصور شکل گرفته که اجرای کامل آئینها بیش از پیش به طبقات مرفه محدود شده است. با این حال در دل این شرایط دشوار، نوعی مقاومت فرهنگی نیز قابل مشاهده است. بسیاری از خانوادهها با وجود ناتوانی در حفظ شکل ظاهری آئین، تلاش میکنند جوهره آن را زنده نگه دارند، از جمله از طریق دورهمیهای خانوادگی، شعرخوانی، قصهگویی و بازخوانی روایتهای نیاکان. این رفتار نشاندهنده انعطافپذیری فرهنگ ایرانی و تلاش جامعه برای تطبیق سنتها با شرایط اقتصادی دشوار است.
کاهش شادی جمعی و فشار روانی
این جامعهشناس افزود: ناتوانی در تهیه اقلامی مانند آجیل و شیرینی تنها یک مساله اقتصادی نیست بلکه پیامدهای روانی و اجتماعی قابلتوجهی نیز بهدنبال دارد. خوراکیهای سنتی همواره بخشی از نمادهای شادی جمعی بودهاند و فقدان آنها میتواند حس جشن و سرور را کمرنگ کند. مقایسه اجتماعی میان خانوادهها، احساس محرومیت و حس شرمندگی را در برخی خانوادهها تشدید کرده و به کاهش شادی جمعی و افزایش استرس اجتماعی منجر شده است. کوچکتر شدن گردهماییها و محدود شدن روابط خویشاوندی به تضعیف سرمایه اجتماعی در نهاد خانواده انجامیده و ارتباطات بیننسلی را کاهش داده در حالی که این آئینها در گذشته بستری برای حلوفصل مسائل خانوادگی و تقویت پیوندهای نسلی فراهم میکردند.
یلدا؛ غلبه نور بر تاریکی
شکربیگی در پایان اضافه کرد: با وجود همه این محدودیتها شب یلدا همچنان آئینی مبتنی بر همبستگی اجتماعی و گردهمایی بیننسلی است. فلسفه یلدا در فرهنگ ایرانی ترکیبی از اسطورههای کهن، نمادهای طبیعی و کارکردهای اجتماعی است. آئینی که نماد مقابله با تاریکی، امید به روشنایی، تولد خورشید و نوزایی طبیعت بهشمار میرود. در باورهای کهن، یلدا زمان اوج تاریکی است و مردم با بیدار ماندن و گردهمایی خانوادگی به استقبال روشنایی میروند. امروزه نیز هرچند شکل ظاهری این آئین سادهتر شده اما تلاش مردم برای حفظ معنای آن نشان میدهد هویت فرهنگی ایرانیان همچنان زنده و پویاست و حتی در شرایط دشوار اقتصادی راهی برای انتقال ارزشها و امید به نسلهای آینده پیدا میکند.
مردم در بلندترین شب سال
در شرایطی که شب یلدا فرصتی برای شادی و خرمی بود حالا به نمادی از سختیها تبدیل شده است. چه بسا خانوادههایی که سال گذشته این مراسم را برگزار میکردند اما حالا به دلایل گوناگون دیگر قادر به برپا کردن سفره یلدایی نیستند. وضعیت کنونی و دشواریهای مردم برای برپا کردن سفره یلدایی، واقعیت امروز جامعه است. قیمتهای لحظهای و سرسامآور کمر خانوادهها را شکسته و در نتیجه حتی برگزاری یک جشن معمولی به آرزو بدل شده است. در کشوری که غم چیره شده و جامعه نیاز به شادی دارد، یلدا را میتوان تلخترین شب سال نامید.
آئینهای اجتماعی زیر فشار اقتصاد
در وهله اول، قصد دارم به برخی اعداد و ارقام اشاره کنم تا وضعیت اقتصادی مردم روشنتر شود و وقتی از افت معیشت یا افزایش فشار اقتصادی بر خانوادهها صحبت میکنیم، دقیقا بدانیم منظور چیست. هزینه خانوار معمولا به چند دسته اصلی تقسیم میشود: مسکن، خوراک، پوشاک، بهداشت و سایر موارد مرتبط. براساس آمارها، حدود ۴۰ تا ۴۵درصد هزینههای خانوار به مسکن، ۲۵درصد به خوراک و مابقی به سایر نیازها اختصاص دارد. با توجه به اینکه موضوع مورد بحث سبد هزینههای خوراکی خانوارهاست، تمرکز بیشتری بر این بخش خواهیم داشت.
هر سال انستیتو تحقیقات تغذیه و صنایع غذایی همراه با دانشکده علوم تغذیه دانشگاه علومپزشکی تهران، آماری تحتعنوان «سبد غذایی بهینه» منتشر میکند. این سبد در سال ۱۴۰۴ برای یک خانواده چهارنفره، حدود ۱۴میلیون و ۱۹۷هزار تومان برآورد شده که تقریبا معادل ۱۴میلیون تومان است و نسبت به سال قبل ۵/۶۲درصد افزایش داشته است.
در همین حال حداقل دستمزد بدون احتساب مزایا حدود ۱۰میلیون تومان است که نسبت به سال قبل ۴۵درصد رشد داشته است. با احتساب سنوات و مزایای دیگر این مبلغ به حدود ۱۴میلیون تومان میرسد. از این مبلغ ۲۵درصد، یعنی حدود ۳ تا ۴میلیون تومان به خوراک خانوار اختصاص مییابد. بنابراین فاصلهای میان سبد غذایی بهینه و سهم خوراک خانوارها ایجاد شده است. برای پر کردن این شکاف، افراد غالبا مجبور به کاهش هزینههای دیگر میشوند؛ هزینههایی که به نظر اضافی میآید، مانند دورهمیها و آئینهای فرهنگی از جمله شب یلدا.
لازم به ذکر است که آمار سبد غذایی بهینه برای خانواده چهارنفره ارائه شده و انستیتو و دانشکده علوم تغذیه معمولا در این چارچوب دادههای خود را منتشر میکنند. فاصله میان درآمد خانوار و هزینههای واقعی به ویژه در بخش خوراک که همواره از نرخ تورم و افزایش دستمزدها عقب بوده در سالهای اخیر عمیقتر شده و سال ۱۴۰۴ نیز از این قاعده مستثنا نبوده است. نتیجه این امر کاهش هزینههایی است که غیرضروری جلوه میکنند و آئینهای فرهنگی، مانند شب یلدا از جمله مواردی هستند که تحتتاثیر این فشار اقتصادی قرار میگیرند.
در حوزه علوم اجتماعی، آئینهایی مانند شب یلدا سه کارکرد اصلی دارند: اول، به عنوان رفتاری اجتماعی، همبستگی جمعی و حس تعلق به جامعه را تقویت میکنند؛ دوم، از طریق بازتولید اعتماد و تعاملات انسانی، سرمایه اجتماعی را افزایش میدهند و سوم، به عنوان کنشهای نمادین در بازتولید هویت فرهنگی جامعه نقش دارند و امکان انتقال ارزشها و هنجارها از نسلی به نسل دیگر را فراهم میکنند. با وخامت وضعیت معیشت، این آئینها کمرنگتر میشوند و سه پیامد اجتماعی مهم دارند: نخست، تضعیف پیوندهای اجتماعی و کاهش همبستگی جمعی؛ دوم، کاهش اعتماد اجتماعی به دلیل کاهش تعاملات چهرهبهچهره و سوم، بروز اشکال خودبیگانگی فرهنگی و کاهش بازتولید هویت فرهنگی در جامعه. تداوم این روند، مسائل یادشده را عمیقتر خواهد کرد و چشمانداز روشنی برای کاهش فاصله درآمد و هزینه در کوتاهمدت وجود ندارد.
در خصوص سبک برگزاری این آئینها، کاهش توان اقتصادی خانوادهها به ویژه در طبقات پایین موجب کوچکتر شدن سفره و حتی صرفنظر کردن از برگزاری آن میشود. هرچه فاصله درآمد و هزینه کمتر باشد امکان برگزاری این آئینها با کیفیت و غنای بیشتر فراهم میشود. این امر مستقیما با سرمایه اجتماعی خانوادهها ارتباط دارد و کاهش آن، تضادهای فرهنگی و اجتماعی میان طبقات مختلف جامعه را تقویت میکند.
یلدای تورمی
نزدیک به پنج سال پیش بود که یک کارشناس خودخوانده در تلویزیون ملی کشور خطاب به مردم گفت: «برنج خالی بخورید و میوه نخورید؛ مگه چی میشه؟ توقعتان را بیاورید پایین برنج خالی بخورید یا میوه نخورید!» چند سال از این موضوع گذشته است و دوباره یک کارشناس خودخوانده دیگر این بار از مردم خواسته که جای همان برنج خالی را هم با جو عوض کنند! یلدا از همان دوران باستان، نماد صبری باشکوه برای پایان طولانیترین شب سال و طلوع دوباره یک صبح جدید بوده است؛ یلدای جدیدی فرارسید و در این میان سوالی در ذهن ایرانیان کماکان درجا میزند؛ طولانیترین شب سال هم به پایان رسید اما شب سیاه تورم و گرانی کی به پایان خواهد رسید؟
نزدیک به یکدهه است که غول تورم، یکهتازی میکند و حریفی برای خود نمیشناسد. پس از امضای برجام و رفع برخی تحریمها، انتظارات تورمی کاهش یافت. در این سال، ایران تورم تکرقمی را تجربه کرد و تورم نقطه به نقطه در پایینترین سطح در آذرماه به ۶/۵درصد رسید. در نیمه دوم سال۱۳۹۶ با تغییرات سیاسی در آمریکا و زمزمههای خروج از برجام، فنر فشرده شده قیمت ارز شروع به باز شدن کرد. اگرچه میانگین تورم هنوز پایین بود اما تورم نقطه به نقطه در پایان سال زنگ خطر را به صدا درآورد و تا ۹درصد در آبان ۱۳۹۶ بالا رفت. با خروج رسمی آمریکا از برجام در اردیبهشت۹۷، یک شوک عظیم به اقتصاد ایران وارد شد. دلار جهش کرد و به دنبال آن قیمت کالاها پرواز کردند. تورم نقطه به نقطه در پایان سال۹۷ به اعداد بسیار بالایی (نزدیک به ۵۰درصد) رسید. با خروج رسمی آمریکا از برجام در اردیبهشت ۹۷، یک شوک عظیم به اقتصاد ایران وارد شد. دلار جهش کرد و به دنبال آن قیمت کالاها پرواز کردند. تورم نقطه به نقطه در پایان سال۹۷ به اعداد بسیار بالایی (نزدیک به ۵۰درصد) رسید. شاید سختترین دوره تورمی تا به اینجا مربوط به سال۱۴۰۱ باشد. دولت با حذف ارز ۴۲۰۰تومانی کالاهای اساسی، باعث شد قیمت مواد غذایی (روغن، مرغ، لبنیات و…) رشد شدید و ناگهانی را تجربه کند. تورم ایران در سال ۱۴۰۲ در سطحی بسیار بالا و عمدتا بیش از ۴۰درصد بود و فشار شدیدی بر معیشت خانوارها وارد کرد؛ در سال۱۴۰۳ با وجود کاهش نسبی، تورم سالانه همچنان بالا رفت و حدود ۳۲ تا ۳۵درصد گزارش شد و تورم نقطهبهنقطه در پایان سال به حدود ۳۷درصد رسید؛ در سال۱۴۰۴ نیز بر اساس دادههای موجود، تورم مهار نشد و در بازهای حدود ۳۰ تا ۴۰درصد باقی ماند، بهویژه در بازار کالاهای اساسی و مواد غذایی که نرخهای بالاتری را تجربه کردند.
دستور معاون اول رییسجمهور در سایه قیمتها
حدودا هفته گذشته بود که محمدرضا عارف، معاون اول رئیسجمهور در آستانه شب یلدا ضمن دستور به تولیدکنندگان و اصناف برای عرضه کالاهای مورد نیاز مردم با قیمت مناسب، خواستار برخورد قاطع نهادهای نظارتی با متخلفان شد. با این وجود گزارشهای میدانی «جهانصنعت» تایید میکند که این دستور نتوانسته کمکی به سفره یلدای مردم کند.
قیمت هر کیلوگرم انار در مرکز تهران از ۱۰۰ تا ۲۰۰ هزار تومان است اما با این وجود در برخی از نقاط شمال شهر، میتوان انار ۳۰۰هزار تومانی نیز پیدا کرد. قیمت خرمالو از ۷۰ تا ۱۶۰هزار تومان است. قیمت هر کیلو هندوانه بین ۱۰ تا ۳۵ هزار تومان اعلام شده است با این وجود، هرکیلوگرم هندوانه در بازار به طور معمول از ۴۰ تا ۸۰هزار تومان به فروش میرود. قیمت چغندر از ۱۰۰هزار تومان آغاز و تا ۲۰۰هزار تومان نیز دیده میشود.
ازگیل در مناطق مرکز شهر از کیلویی ۱۵۰هزار تومان به فروش میرسد. موز بر حسب مبداهای گوناگون وارداتی « اکوادور، هند، فیلیپین و پاکستان» طیف قیمت گستردهای دارد. بر اساس نرخ نامه قیمتها باید برای هر کیلوگرم موز اکوادور بین ۱۰۰ تا ۱۲۵هزار تومان، موز فیلیپین بین ۸۰ تا ۱۱۰هزار تومان، موز هندی بین ۷۰ تا ۹۰هزار تومان، موز پاکستان بین ۴۰ تا ۷۰هزار تومان باشد؛ با این وجود قیمتها در بازار بسیار بیشتر است و بهطور متوسط برای خانوار ایرانی هرکیلوگرم موز نزدیک به ۱۲۰هزار تومان هزینه دارد. خرمالو از کیلویی ۱۷۹ تا ۳۰۰هزار تومان بسته به اینکه در کجای شهر به فروش میرود، موجود است.
تا چند سال گذشته نمیشد سفره یلدا را بدون آجیل تصور کرد اما امروزه این تصویر تلخ کاملا رنگ واقعیت به خود گرفته است. بنا بر مشاهدات میدانی در بازار تهران آجیل چهارمغز خام یکمیلیون و ۲۰۰هزار تومان و آجیل چهارمغز شور یکمیلیون و ۶۵۰هزار تومان به فروش میرسد. با این وجود طیف قیمتها در مناطق مختلف تهران بسیار گسترده است و در برخی مناطق بالای شهر قیمت آجیل چهارمغز به ارقام عجیب و غریب ۴ تا ۵ میلیون تومانی نیز میرسد! آجیل چهارمغز بستهبندی نیز در حدود یک میلیون و ۸۰۰هزار تومان قیمت دارد.
شیرینی تلخ در کام مصرفکننده
میانگین قیمت شیرینیهای خشک و سنتی در آستانه شب یلدا ۲۰۰ تا ۳۵۰هزار تومان است. باسلوق به عنوان یکی از معروفترین تنقلات شبیلدا از ۲۲۰ تا ۳۰۰هزار تومان به طور متوسط قیمت دارد. شیرینی تر به طور میانگین از ۲۰۰ تا ۳۰۰هزار تومان قیمت دارد و قیمت باقلوا که به علت استفاده از شهر و مغزیجات گرانترین شیرینی یلدایی بهشمار میرود، از ۵۰۰هزار تومان آغاز میشود.
در گروه میوهها، بیشترین جهش قیمتی مربوط به ازگیل، هندوانه و انار است. میانگین قیمت هر کیلو انار که در یلدای ۱۴۰۳ حدود ۳۷هزار تومان بود، در یلدای۱۴۰۴ به حدود ۱۵۰هزار تومان رسیده و رشدی بیش از ۳۰۰درصدی را ثبت کرده است. هندوانه نیز از میانگین حدود ۱۴هزار تومان در سال گذشته به حدود ۵۷هزار تومان در بازار امسال رسیده که افزایشی بیش از ۳۱۰درصد را نشان میدهد. خرمالو نیز از این روند مستثنا نبوده و با رشد بیش از ۱۶۰درصدی به یکی دیگر از میوههای گران سفره یلدا تبدیل شده است.
شام پرهزینه یلدایی
در نقاط مختلف ایران، اقوام مختلف رسمهای گوناگونی برای شام یلدا دارند. سبزی پلو با ماهی و زرشکپلو با مرغ، دوتا از مرسومترین شامهای یلدا هستند. قیمت ران مرغ در بازار حدودا کیلویی ۲۲۰هزار تومان و قیمت سینه مرغ پاک شده چیزی در حدود ۳۱۵هزار تومان است. قیمت ماهی قزلآلای پاک شده نیز در بازار ۴۵۰هزار تومان است. نرخ هر کیلوگرم برنج مرغوب داخلی به محدوده ۲میلیون و ۶۰۰هزار تومان تا نزدیک ۳میلیون و ۹۰۰هزار تومان رسیده است و از همین آمار هم مشخص است که بازار برنج به هیچ عنوان وضعیت خوبی ندارد. برنج هندی نیز رنج قیمتی در حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ هزار تومان دارد.
نابسامانی غیرقابل انکار در بازار
نکته قابل توجه این است که وضعیت نابسامان بازار به هیچ عنوان قابل انکار نیست؛ برای مثال نایب رئیس اتاق اصناف تهران درباره وضعیت بازار کالا در آستانه شب یلدا گفته است: بسیاری از خانوادهها در شب یلدای امسال قدرت خرید ندارند. تورم افسارگسیخته باعث کاهش قدرت خرید مردم شده است. به طوری که برخی مردم توان خرید برنج ایرانی، ماهی و گوشت را از دست دادهاند. علت جهش قیمتها و گرانی تحمیل شده به سفره مردم عوامل زنجیرهای همچون افزایش قیمت دلار، بالا رفتن هزینه تولید و گرانی سوخت است. اصناف یا فروشنده نقشی در شکلگیری این تورم ندارند.
وی ادامه داد: آنچه امروز در بازار شب یلدا مشاهده میشود، صرفا گرانی یک قلم کالا نیست. عوامل و سیاستهای مختلف در بخش اقتصاد کلان دستبهدست هم داده تا سفره مردم گران شود. با رها شدن فنر ارز کالاهایی همچون خشکبار که قابلیت صادرات دارند، ناخواسته با جهش قیمت مواجه میشوند چرا که تقاضای کشورهای همسایه برای خرید اقلامی همچون خشکبار زیاد است. از اینرو برای تولیدکننده نیز صادرات و دریافت ارز صرفه بیشتری پیدا میکند.
سفرههای آب رفته
جشن یلدا در سالهای گذشته محلی برای جمع شدن اعضای خانواده و فامیل کنار یکدیگر بود؛ با بالا رفتن تورم، جمعها نیز آب رفت و امروز برای بسیاری از مردم تصور مهمانی با بیش از ۱۰نفر غیرقابل تصور است. لازم به ذکر است بسیاری از مردم تا به همینجا نیز عطای برگزاری یلدا را به لقایش بخشیدهاند.
با این وجود در ادامه یک محاسبه سرانگشتی از هزینههای برگزاری مهمانی یلدا برای یک خانواده چهارنفره داشتهایم. گفتنی است که در این محاسبه میانگین قیمتها مدنظر است و میزان خوراکیها به ازای تنها چهارنفر محاسبه شده است. برای یک خانواده چهار نفره خرید متعارف میوههای یلدایی شامل یک کیلوگرم انار، یک هندوانه متوسط (حدود سه کیلو)، یک کیلو خرمالو، نیم کیلو ازگیل، یک کیلو موز و یک کیلو چغندر در مجموع حدود هزار تومان هزینه در بر دارد. لازم به ذکر دوباره است که این رقم بدون در نظر گرفتن تجملگرایی و برمبنای قیمتهای میانگین بازار محاسبه شده و نشان میدهد حتی ظرف میوهای ساده نیز از مرز یک میلیون تومان نزدیک شده است.
یک محاسبه سرانگشتی
آجیل چهارمغز که تا چند سال پیش جزو جداییناپذیر شب یلدا بود، اکنون به کالایی لوکس تبدیل شده است. قیمت هر کیلوگرم آجیل چهارمغزخام در بازار تهران حدود یکمیلیون و ۲۰۰هزار تومان است و تهیه نیمکیلو از آن برای یک خانواده، حدود ۶۰۰هزار تومان هزینه دارد.
به این مبلغ باید هزینه شیرینی خشک یا سنتی و باسلوق را نیز افزود که در مجموع، هزینه تنقلات یلدایی را به حدود ۸۶۷هزار تومان میرساند.
در صورت انتخاب زرشکپلو با مرغ به عنوان یکی از مرسومترین غذاهای یلدایی، هزینه تهیه مرغ و برنج هندی برای چهارنفر حدود ۸۸۰هزار تومان خواهد بود. اگر خانوادهای سبزیپلو با ماهی را ترجیح دهد، این رقم به حدود یکمیلیون و ۲۲۵هزار تومان افزایش پیدا میکند.
با یک محاسبه سرانگشتی میبینیم که هزینههای شب یلدا برای یک خانواده چهارنفره، بدون مهمان یا هیچ خرج اضافهای در حدود ۳ میلیون تومان است! با در نظر گرفتن حداقل حقوق، دستکم یکسوم حقوق یک کارگر باید در یک روز از ماه خرج شود! گویا یلدا علاوه بر طولانیترین و تاریکترین شب سال، یکی از گرانترین شبهای سال نیز هست!
یک مهمانی کوچک با هزینههای میلیونی!
اکنون اگر پدربزرگ و مادربزرگ را هم به این جمع چهارنفره اضافه کنیم، وضعیت به مراتب بغرنج تر نیز میشود. برای یک خانواده ششنفره شامل پدر، مادر، دو فرزند، پدربزرگ و مادربزرگ، خرید متعارف میوههای یلدایی شامل حدود یکونیمکیلوگرم انار، یک هندوانه نسبتا درشت (حدود چهارکیلو)، یکونیمکیلو خرمالو، یککیلو موز، یککیلو چغندر برای لبو و نیم تا یککیلو ازگیل در مجموع حدود یکمیلیون و ۴۰۰هزار تومان هزینه دربر دارد.
در بخش تنقلات، فشار هزینهها شدیدتر به چشم میخورد. آجیل چهارمغز که تا چند سال پیش پای ثابت سفره یلدا بود، امروزه به کالایی نیمهلوکس یا حتی لوکس تبدیل شده است. با قیمت حدود یکمیلیون و ۲۰۰هزار تومان برای هر کیلو آجیل چهارمغزخام، خرید حدود ۷۵۰گرم آجیل برای جمع شش نفره، نزدیک به ۹۰۰هزار تومان هزینه دارد.
به این مبلغ باید هزینه شیرینی خشک یا سنتی و باسلوق را نیز افزود که در مجموع، هزینه تنقلات شب یلدا را به حدود یکمیلیون و ۲۰۰هزار تومان میرساند. در صورت انتخاب زرشکپلو با مرغ برای ششنفر، هزینه تهیه مرغ و برنج هندی حدود یکمیلیون و ۲۰۰هزار تومان برآورد میشود. اگر سبزیپلو با ماهی به عنوان گزینه شام انتخاب شود، این رقم به حدود یکمیلیون و ۶۵۰هزار تومان افزایش پیدا میکند؛ رقمی که برای بسیاری از خانوارها قابل تامل است.
در نهایت هزینه برگزاری یک مهمانی ساده شب یلدا برای یک مهمانی بسیار کوچک شش نفره، در صورت انتخاب شام مرغ حدود ۳میلیون و ۸۰۰هزار تومان و در صورت انتخاب شام ماهی بیش از ۴میلیون و ۲۰۰هزار تومان برآورد میشود. ارقامی که نشان میدهد آئین کهن یلدا بیش از هر زمان دیگری تحتتاثیر افزایش قیمتها قرار گرفته و حفظ این سنت خانوادگی برای بسیاری از ایرانیان، به تصمیمی پرهزینه تبدیل شده است.
