آشنایی با دوگانگ ( گاو دریایی )

مجموعه: گیاهان،حیوانات و آکواریوم

گاو دریایی تنها گونه پستاندار دریای عمان در حال انقراض

گاو دریایی (دوگانگ)

نام انگلیسی: dugong

نام علمی: dugong dugon

گاوهای دریایی پستانداران آبزی بزرگی هستند که شباهت زیادی به فک ها دارند. این خانواده در ایران یک گونه دارد و از حیوانات نادر و کمیاب در دنیا می باشد. البته در دنیا هم ۲ گونه داشته که یک گونه آن منقرض شده است. جثه اى استوانه اى شکل دارند.

دارای پوستی ضخیم و کلفت هستند و سطح بدن آنها بدون مو و صیقلی است، فقط موهاى نازک و کوتاهى در پهلوها و دم ها و موهاى کلفت و کوتاهى در دو طرف لب بالا دیده مى شود.

لب بالایى در این حیوان شکاف دار است و لب پائینی و قسمت های انتهایی کام دهان دارای لایه های شاخی شکل است که در هنگام خوردن گیاهان دریایی به کمک لب بالایی می آید.

در بالغین ۱۰-۱۴ دندان وجود دارد که دندان های آسیاب فاقد ریشه و بدون مینا و گرد هستند. گاوهای نر دارای ۲ دندان نیش بزرگ هستند که از دندان های نیش جلویی شکل گرفته و چون زیر لب های گوشتی حیوان قرار دارد به سختی دیده می شود. گاوهای دریایی بالغ برای حرکت از دم لنگر شکل خود استفاده می کنند و از دستهای جلویی برای هدایت بدن استفاده می کنند.

این حیوان زیبا بسیار کم رو و منزویست و بیشتر اوقاتش را در کف آب دراز می کشد و برای تنفس به سطح آب می آید. مجاری تنفسی در بالای پوزه قرار گرفته و به حیوان این امکان را می دهد که در حالی که تقریبا زیر آب رفته تنفس کند.

طول بدن ۲/۵-۴/۱ متر و وزن آن از ۲۳۰ تا ۹۰۰ کیلوگرم است. روزها در آبهاى نسبتا عمیق وشب ها در مناطق کم عمق به چرا مى پردازد که بیشتر در زمان جزر ومد دریاست. گیاهخوار است و در مناطق شنى گیاهان و علفهای دریایی را با پوزه اش از ریشه مى کند و پس از تکان دادن و دور کردن شن ها و رسوبها، آن را مى خورد.گاهی اوقات نیز از بی مهرگان دریایی تغذیه می کند.گاو دریایی دارای سیستم گوارشی ساده ایست. یک گاو دریایی بالغ در روز ۳۰ کیلوگرم غذا می خورد.

طول عمر گاوهای دریایی ۷۰ سال می باشد. تولید مثل در سراسر سال و در تمام فصول انجام می شود. حیواناتی تک زا هستند و به دنیا آمدن دو بچه بسیار نادر می باشد و در هنگام زایمان صدایی شبیه صدای گریه از خود تولید می کنند.

مدت آبستنى حدود ۱۱ ماه است. بلوغ جنسی در گاوهای دریایی بین ۹-۱۰ سال می باشد اما ماده ها در سنین ۱۵-۱۷ سال قادر به باروری هستند. نوزاد تازه متولد شده در لحظه تولد قادر به شنا کردن می باشد و سریعا به کمک مادر برای تنفس به سطح آب می آید. نوزادان به رنگ کرم می باشند که به مرور زمان به رنگ خاکستری در می آیند،۱-۲/۱ متر طول دارند و ۲۰-۳۵ کیلوگرم وزن دارند.

نوزادان به پشت مادر می چسبند و سواری می کنند و به حالت برعکس از مادر شیر می خورند. دوران شیر دهی ۱۸ ماه می باشد اما بچه ها از ۳ ماهگی قادر به خوردن علف های دریایی می باشند.

فاصله بین بارداری ها ۳-۴ سال می باشد مشروط بر اینکه وضعیت غذا و بقیه شرایط محیطی در شرایط مطلوبی باشد. این کندی تولید مثل حاکی از حساسیت بالای این حیوان نادر به محیط می باشد. بعد از به دنیا آمدن نوزاد پدر و مادر مشترکا از آن مواظبت مى کنند.

گاوهای دریایی گاهی مهاجرت می کنند و دلایل مهاجرت های طولانی انها ناشناخته است اما بعضی دلایل می تواند جزرو مد،درجه حرارت آب و بدست آوردن غذای بیشتر باشد. متوسط سرعت شنای گاوهای دریایی ۱۰ کیلومتر در ساعت است اما گاهی اوقات می تواند دو برابر شود که فاصله هر شیرجه ۱-۳ دقیقه می باشد.

کاهش منابع غذایی (بوسیله آلودگی آبها توسط فاضلاب،مواد شوینده،ایجاد تاسیسات نمک زدایی گیاهان و دیگر عوامل آلوده کننده آب) ، آلودگی بی رویه آبها ، گسترش بنادر ، اسکله، جزایر مصنوعی ، تردد قایق ها و کشتی ها و تصادف با آنها در هنگام حرکت و به دام افتادن در تورهای ماهیگیری نیز خطراتی هستند که گاو دریای خلیج فارس را تهدید می کنند بطوریکه امروزه این سرمایه های ملی در لیست حیوانات در حال انقراض می باشند.

این گونه در ایران در آبهای کم عمق خلیج فارس و دریاى عمان زیست مى کند.

مشخصات ظاهری

گاوهای دریایی جثه اى استوانه اى شکل دارند. دارای پوستی صاف، ضخیم و کلفت هستند و سطح بدن آنها بدون مو و صیقلی است. فقط موهاى نازک و کوتاهى در پهلوها و دم و موهاى کلفت و کوتاهى در دو طرف لب بالای این جانور دیده مى شود.

پشت جانور بالغ، خاکستری و شکم کمی روشن تر است. نوزادان به رنگ کرم روشن هستند. لب بالایى در این حیوان شکاف دار است و لب پائینی و قسمتهای انتهایی کام دهان دارای لایه های شاخی شکل است که در هنگام خوردن گیاهان دریایی به کمک لب بالایی می آید.

دریچه های سوراخ بینی با حاشیه مواج در بالای خرطوم جانور وجود دارند. بالغین ۱۰ الی ۱۴ دندان دارند که دندانهای آسیاب فاقد ریشه، بدون مینا و گرد هستند.

گاوهای نر دارای ۲ دندان نیش بزرگ هستند که چون زیر لب های گوشتی حیوان قرار دارد به سختی دیده می شوند.

گاوهای دریایی بالغ برای حرکت از دم لنگر شکل خود که مانند نهنگ و دلفین دو شاخه است، استفاده می کنند و از باله های سینه ای که پدال شکل و فاقد ناخن هستند، برای هدایت بدن استفاده می کنند.

حداکثر اندازه این جانور ۳/۳ متر و حداقل وزن گونه بالغ ۴۰۰ کیلوگرم است. نوزاد گاو دریایی بین ۱ الی ۱/۵ متر طول و حدود ۲۰ کیلوگرم وزن دارد.

عادات و رفتار گاوهای دریایی:

این جانور بسیار کمرو و منزویست، بیشتر اوقاتش را در کف آب دراز می کشد و برای تنفس به سطح آب می آید.

گاوهای دریایی در گروههای حداکثر ۶ تایی حرکت میکنند. روزها در آبهاى نسبتاً عمیق و شب ها در مناطق کم عمق به چرا مى پردازد.

این جانور گیاهخوار است و در مناطق شنى، گیاهان و علفهای دریایی را با پوزه اش از ریشه خارج می کند و پس از تکان دادن و دور کردن شن ها و رسوبها، آن را مى خورد. گاهی اوقات نیز از بی مهرگان دریایی تغذیه می کند.

فاصله بین بارداری ها ۳ تا ۴ سال می باشد مشروط بر اینکه وضعیت غذا و بقیه شرایط محیطی در شرایط مطلوبی باشد. این کندی تولید مثل حاکی از حساسیت بالای این حیوان نادر به محیط می باشد. بعد از به دنیا آمدن نوزاد، پدر و مادر مشترکا از آن مواظبت مى کنند.

طول عمر گاوهای دریایی حدود ۷۰ سال می باشد. تولید مثل در سراسر سال و در تمام فصول انجام می شود. حیواناتی تک زا هستند و مدت آبستنى حدود ۱۱ ماه است. بلوغ جنسی در گاوهای دریایی بین ۹ الی ۱۰ سال می باشد اما ماده ها در سنین ۱۵ الی ۱۷ سال قادر به باروری هستند.

طول عمر گاوهای دریایی حدود ۷۰ سال می باشد

پراکنش و وضعیت حفاظتی در جهان

این گونه در جنوب شرقی آفریقا، دریای سرخ، خلیج فارس، دریای عمان، غرب هند تا سریلانکا و جزایر اقیانوس آرام تا سواحل استرالیا زندگی می کند.

گاوهای دریایی در استرالیا مسافت ۴۰ الی ۱۰۰ کیلومتری را طی میکنند و برخی نیز مسافت های ۹۰۰ کیلومتری را در آبهای اقیانوسی عمیق می پیمایند.

وضعیت این گونه در فهرست اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) در طبقه آسیب پذیر (VU) قرار دارد.

گاو دریایی تنها گونه پستاندار دریای عمان در حال انقراض

طی سال های اخیر بسیار کمیاب شده‌ و با ادامه این روند در معرض نابودی و انقراض قرار می گیرند. سفری کنیم به جنوبی ترین قسمت کشورمان، جایی که جنگل ها و جزایر زیبایی در آن نهفته است. قسمتی از دل دریای عمان و خلیج فارس، خلیجی که میزبان هزاران و یا شاید میلیون ها گونه دریایی و آبزی است.

محیط زیست دریایی و تنوع زیستی موجود در آن در کشور ما همواره نسبت به محیط طبیعی و انسانی کمتر مورد توجه بوده است. با وجود تنوع و ارزشمندی گونه ها از جمله گاوهای دریایی و آبزیان در جنوب کشور، اما تاکنون مطالعات و طرح های حفاظتی چندانی بر روی آن ها صورت نگرفته است.

منطقه حفاظت شده حرا در تنگه خوران در غرب جزیره قشم، منطقه حفاظت شده مند در بوشهر و خلیج گواتر دریای عمان از جمله مناطقی هستند که گونه هایی همچون گاو دریایی در آن ها مشاهده شده است.

وضعیت گونه در آب های ایران

به جرأت می توان گفت که دریای عمان از بابت تنوع زیستی، مهم ترین و ارزنده ترین دریا برای ایران محسوب می شود و به مثابه نیمچه اقیانوسی است که به دلیل وفور ذرات معلق مغذی در آب آن و نیز همجواری با اقیانوس هند، از تنوع زیستی بی نظیری برخوردار است.

بیشترین گونه های نهنگ و دلفین مشاهده شده در آب های ایران در این دریا هستند و این به دلیل مجاورت این پهنه با آب های آزاد اقیانوسی است.

دریای عمان دریایی گرمسیری محسوب می شود. به همین مناسبت جنگل های حرای ایران در برخی مناطق ساحلی آن رویش می یابند که خود از مهم ترین زیستگاه ها برای انواع جانوران خشکی زی و آبزی، نظیر گاو دریایی، لاکپشت های دریایی و مأمنی برای تخم ریزی انواع ماهیان و سایر آبزیان است.

اهالی بومی چابهار به گاو دریایی «گوکین» می گویند.

گاودریایی در آب های خلیج فارس و دریای عمان طی سال های اخیر بسیار کمیاب شده و با ادامه روند فعلی، این گونه در سال های آینده منقرض خواهد شد.

آخرین لاشه از یک گاو دریایی در سواحل ماسه ای بریس چابهار

این گونه در ایران در آبهای کم عمق خلیج فارس و دریاى عمان زیست مى کند و در سواحل چابهار بیشترین احتمال حضور آن در خلیج گواتر، سواحل پسابندر و بریس می باشد.

بدلیل عدم وجود امکانات و تجهیزات مناسب گشت و کنترل دریایی و نیروی متخصص و اجرایی به تعداد کافی آمار درستی از وضعیت جمعیتی این جانور وجود ندارد و گاها آماری که اعلام می شود تخمینی بوده و کمکی به وضعیت زیستی و حفاظت از این حیوان نمی کند.

آخرین نشانه از وجود گاو دریایی در آبهای ایران، مشاهده لاشه یک گاو دریایی در تاریخ ۱۳۹۱/۷/۲ در سواحل ماسه ای بریس چابهار می باشد که بوسیله امواج دریا به گل نشسته بود.

پس از آن تا به امروز هیچ موردی از مشاهده زنده یا لاشه این جانور در سواحل و آبهای خلیج فارس و دریای عمان ثبت نشده است اما علائم حضور این جانور همچنان به چشم می خورد.

مدت آبستنى گاوهای دریایی یا دوگانگ حدود ۱۱ ماه است

گردآوری: بخش علمی بیتوته