صنایع دستی اراک / گیوه سِنِجان
- مجموعه: هنرهای دستی و ترسیمی
سِنِجان (در گویش محلی سنجون) روستایی در دامنه کوهستان قصبه است. باغ‌های گردو دارد و سبزی مصرفی اراک را تامین می‌کند. این روستا چند سالی است که به شهر تبدیل شده است، اما هنوز دیوارهای کاهگلی و ساختمان‌های قدیمی با تیرهای چوبی در آن خودنمایی می‌کنند.
گیوه‌بافی تنها صنعت دستی این منطقه است. گیوه سنجان در گذشته نزدیک، برای فروش به شهرها و روستاهای مختلف ارسال می‌شده است به‌گونه‌ای که در روستاهای اطراف کرج و در منطقه چهارباغ به نام گیوه "سیمین‌جانی" طرفداران ویژه‌ای داشته است و داشتن آن برای افراد یک خانواده نوعی اعتبار محسوب می‌شده است. هنوز هم این گیوه مشتریانی در تبریز، بغداد، سمرقند، حلب و مصر دارد.
گیوه و روش ساخت
پاپوش یا پاافزاری است که از دو قسمت جوراب و زیره تشکیل شده است. بخش جوراب شکلی همانند جوراب‌های معمولی بدون ساق دارد و بنابراین، هم دارای رویه و هم کفی است. گیوه، نوعی از کفش یا پاپوش اصیل ایرانی است که در فصول گرم و خنک مصرف داشته است. اکنون تنها در برخی از شهرستان‌ها و روستاها از آن استفاده می‌شود. گیوه راست و چپ ندارد و به‌دلیل استفاده از نخ و بافتی پارچه‌ای، پا در آن عرق نمی‌کند.
جوراب گیوه از نخی به قطر یک میلیمتر و به رنگ سفید بافته می‌شود. انواع رنگی یا با نخ پلاستیکی نیز وجود دارد اما گیوه سنجان از نخ پنبه‌ای است. سوزنی که این رویه با آن بافته می‌شود به طول متوسط 10 سانتیمتر و به قطر دو میلیمتر است. این سوزن شبیه سوزن‌های جوال‌دوز است با این تفاوت که نوک آن انحنای کروی دارد. این مهم برای جلوگیری از صدمه زدن به نخ در حین دوختن است. نخ‌ها از جنس پنبه هستند و به‌رنگ‌های طوسی و مشکی نیز دیده می‌شوند.
جوراب را اغلب زنان این روستا در خانه‌هایشان می‌بافند و به مغازه‌ها می‌فروشند. مردان جوراب را پس از مرطوب کردن و کوبیدن برای شکل‌دهی اولیه، قالب‌بندی می‌کنند. قالب‌ها دو شکل کلی دارند و از جنس چوب هستند. قالب زیرین "زیرخُل" نام دارد که برای قالب‌بندی دوری کف است. قالب زبرین "خُل" نامیده می‌شود و برای شکل‌دهی به رویه است. بعد از نهادن زیرخل و خل، گوه‌ای به طول پنج سانتیمتر که از شاخه درخت تراشیده شده است مابین این دو قرار می‌گیرد.
از ابزاری سه‌کاره به‌نام "گاز کارکشی" برای کوبیدن گوه استفاده می‌شود. گاز کارکشی برای چکش‌کاری، میخ‌کشی و کشش جوراب استفاده می‌شود. به‌این ترتیب رویه و کفی جوراب تحت فشار قرار می‌گیرند و بعد از نیم ساعت شکل قالب به خود می‌گیرند. با گاز کارکشی که مانند انبردست است برای کشیدن دوری پاشنه در اطراف قالب زیرین استفاده می‌شود.
بعد از قالب‌بندی، آستری دور رویه که نواری بافته شده از نخ به عرض چهار سانتیمتر است، با سریشم به رویه چسبانده می‌شود و سپس دوخته می‌شود. نخ‌ها موم اندود می‌شوند. دلیل آن این است که به‌راحتی از تار و پود جوراب و نیز چرم‌ها عبور کند و البته پوششی برای عمر بیشتر گیوه در محیط نمناک و مرطوب است.
چسباندن آستر و دوخت آن برای دوام بیشتر جوراب است و به‌گونه‌ای در دورتادور رویه قرار می‌گیرد که هنگام پوشیدن گیوه تمام محیط کف پا در کنار آن قرار می‌گیرد.
دسته‌بندی گیوه‌ها
تقسیم‌بندی گیوه‌ها بر مبنای زیره یا کفی است که به جوراب بافته می‌شود:
گیوه اشرافی گیوه‌ای است که زیره آن از جنس چرم است و در سه لایه چرم دباغی شده به‌یکدیگر و به کف جوراب دوخته می‌شوند. چرم‌ها از همدان تهیه می‌شود و به رنگ پوست پیازی یا سرخ‌رنگ هستند.
آجدار کردن کف گیوه‌ها با بافت ردیفی نخ‌هایی قطورتر به ضخامت سه میلیمتر در زیره صورت می‌گیرد. گیوه به گیره یا میز کاری عمودی متصل می‌شود و در راستای لبه کار، بافت نخ به‌عنوان آج در روی زیره انجام می‌گیرد. در اینکار دو سوزن یا درفش استفاده می‌شود. نخستین برای سوراخ کردن و رد کردن نخ و دومی برای میزان کردن نخ و جلوگیری از پیچش نخ به هنگام کشش نهایی در زیره است.
گیوه شهری گیوه‌ای است از کف چرم و پاشنه پلاستیکی که شباهت بیشتری به کفش‌های پاشنه‌دار معمولی دارد. تفاوت این گیوه با گیوه اشرافی در داشتن پاشنه و فقدان بافت نخی به‌عنوان آج بر روی زیره است.
گیوه کارگری که بیشتر برای کارگران و کشاورزان ساخته می‌شود دارای زیره‌ای از جنس لاستیک است. این زیره پاشنه ندارد و آج‌هایی متقاطع بر روی آن به عمق دو میلیمتر ایجاد شده است. زیره لاستیکی بیشتر از لاستیک ساییده شده چرخ خودرو است و تراش آج آنها مبنای علمی ندارد و ارگونومیک نیست. اینگونه گیوه‌ها به‌دست زندانی‌ها نیز بافته می‌شود که برخی رویه‌ها به رنگ مشکی و از جنس نخ پلاستیکی است.
گیوه‌ای با مهر اصالت
از میان این سه گیوه، گیوه اشرافی از تولید کننده‌ای سنجانی به‌نام عبدالله گلی سنجانی موفق به دریافت مهر اصالت شده است. در این گیوه‌ها هیچ ماده مصنوعی و پلاستیک یا لاستیکی استفاده نشده است و پس از مصرف قابل برگشت به طبیعت است. از دیگر ویژگی‌هایی که یک کالا برای دریافت مهر اصالت باید داشته باشد مبلغ مناسب و ابتکار در تولید آن است.
نقدی بر گیوه‌بافی
گیوه کفشی خنک است. دارای پاشنه‌کشی چرمی در انتهای آن است که کار پوشیدن آن را راحت‌تر می‌کند و نیازی به پاشنه‌کش ندارد. مواد بکار رفته در آن طبیعی است و با قالب پا درخور و سازگار است.
اگر مرغوبترین نوع گیوه‌ها را اشرافی بنامیم، این گیوه‌ها فاقد پاشنه هستند که عیبی بارز است مگر آنکه بپذیریم این پاپوش برای پیاده‌روی طولانی تولید نشده است. تنوع تولید در بازار سنجان کم است به‌گونه‌ای که به زحمت بیشتر از سه رنگ بافته شده به چشم می‌خورد و جوراب‌ها و زیره‌ها از نقش و نگار یا طراحی متفاوتی برخوردار نیستند.
اندازه‌های 38 به پایین کمتر فروخته می‌شود و انواع سمبلیک یا با نقش و نگار در اندازه‌های کوچکتر به زحمت به چشم می‌خورد.
چیزی که عیان است و جایگاه ویژه‌ای در بنیان دستافرید دارد آن است که بپرسیم و بیابیم راهکاری را که چرا این پاپوش‌ها دیگر جایگاه چندانی در سبد خرید مردم ندارد. آیا زمان استفاده از اینها همچون زمان استفاده از گاری‌ها گذشته است؟ شاید در مراسمی خاص یا آنگونه که ذکر شد در مجالس، مکان‌های سنتی و یا شهرستان‌ها و روستاهایی ببینیم مردمانی را که گیوه به پا کرده‌اند اما همه گیر نیست و در بازارهای عمومی یافت نمی‌شوند.
یک پاسخ به این پرسش آنست که گیوه مانند بسیاری از صنایع دستی به‌روز نشده است. مناسب با نیاز و سلیقه مردم بهینه نشده است و برخی استانداردهای یک کفش را ندارد. تقلایی برای پاشنه‌دار کردن گیوه شده است اما این پاشنه پلاستیکی ماننده غده‌ای ناشایست بر چهره گیوه خودنمایی می‌کند. به‌عنوان مثال اگر داشتن پاشنه را به‌عنوان یک ضرورت کفش در حال حاضر لحاظ کنیم شاید بهتر بود این پاشنه از جنس چوب طراحی می‌شد و چرمی برای انعطاف در زیر آن متصل می‌شد.
گیوه در محیط خیس و بارانی قابلیت نخواهد داشت و در نوع اشرافی انتقال خیسی از زمین به کف پا حتمی است. در محیط سرد نیز گرمایش مناسبی برای پا نخواهد داشت.
منبع:dastafarid.ir
