خواص گیاه سقمونیا؛ بررسی جامع از دیدگاه طب سنتی

مجموعه: داروهای گیاهی و طب سنتی

سقمونیا صمغی رزینی از ریشه گیاه Convolvulus scammonia است

خواص شگفت‌انگیز سقمونیا برای دفع سموم بدن

گیاه سقمونیا، با نام علمی Convolvulus scammonia L، یکی از گیاهان دارویی باستانی است که عمدتاً به دلیل خواص ملین و مسهل قوی‌اش شناخته می‌شود. این گیاه که در کتب طب سنتی با نام "محموده" نیز خوانده می‌شود، بومی مناطق خاورمیانه و مدیترانه شرقی است و از ریشه آن، صمغ رزینی استخراج می‌شود که کاربردهای درمانی متنوعی دارد.

سقمونیا از دوران باستان در طب یونانی، رومی و اسلامی مورد استفاده قرار گرفته و امروزه نیز در برخی سیستم‌های طب سنتی مانند طب اسلامی و سنتی ایرانی کاربرد دارد.

طبع سقمونیا بسیار گرم و خشک است

مشخصات ظاهری گیاه

سقمونیا گیاهی چندساله، علفی و پیچنده است که ساقه‌ای بالارونده به ارتفاع حدود ۵ متر دارد. برگ‌های آن متناوب، زاویه‌دار، نوک‌تیز و تیرکمانی‌شکل هستند. گل‌ها نسبتاً بزرگ، قیفی‌شکل، سفیدرنگ با ۵ نوار به رنگ گلی روشن و ۵ لوب مشخص می‌باشند. میوه آن پوشینه، دوخانه‌ای و حاوی دانه‌های زاویه‌دار سیاه و شفاف است. ریشه گیاه ضخیم و گوشت‌دار بوده و بخش اصلی مورد استفاده برای استخراج صمغ است.

رویش جغرافیایی و روش استخراج

این گیاه عمدتاً در کشورهای آسیای صغیر، قفقاز، سوریه، عراق، یونان و مناطق مدیترانه شرقی مانند کریمه رشد می‌کند. در مکان‌های بوشی و زمین‌های بایر یافت می‌شود و بومی شمال آفریقا یا ایتالیا نیست.

روش استخراج صمغ: اطراف ریشه را از خاک خالی کرده، شکاف‌هایی در قسمت فوقانی ریشه ایجاد می‌کنند. زیر شکاف‌ها، ظرف‌های کوچک (مانند صدف یا پلاستیک مدرن) قرار می‌دهند. شیرابه ابتدا سفید شیری‌رنگ است، اما با تماس هوا تیره شده و پس از خشک شدن در آفتاب، به قطعاتی نامنظم خاکستری-سیاه با پوششی سفید تبدیل می‌شود. این صمغ شکننده، سیاه درخشان و دارای منافذ ریز است. در روش سنتی، از هضم ریشه خشک با اتانول نیز رزین استخراج می‌شود.

سقمونیای حلب بهترین نوع مرغوب است

ترکیبات شیمیایی

ریشه گیاه حاوی رزین است که اصلی‌ترین ماده فعال آن اسکامونین (scammonin یا jalapin، با فرمول مولکولی C₃₄H₅₆O₁₆) می‌باشد. این گلیکوزید لیپیدی، مسئول خواص purgative (مسهل) است. همچنین، گیاه حاوی آلکالوئیدهای تروپان (مانند pseudotropine) با فعالیت مشابه آتروپین بر سیستم عصبی اتونوم است. ترکیبات دیگر شامل گلیکوزیدها، رزین‌ها و مواد معدنی می‌شود که به خواص ملین، ضدسرطان و ضدالتهابی کمک می‌کنند.

طبیعت و خواص درمانی سقمونیا

طبق حکمای طب سنتی، طبیعت سقمونیا بسیار گرم و خشک است. این گیاه دارای خواص متنوعی است که عمدتاً بر سیستم گوارشی تمرکز دارد، اما کاربردهای دیگری نیز دارد:

خواص گوارشی 

• ملین قوی و مسهل: به عنوان مسهل عمل کرده، حرکات روده را تحریک و یبوست را برطرف می‌کند. ترکیبات آن روده را تحریک کرده و پریستالسیس را افزایش می‌دهد. در طب سنتی، مسهل صفرا، سودا و مواد لزج است.

• دفع کرم‌های معده و روده: خارج‌کننده انواع کرم‌ها (دور و نواری)؛ اگر با هم‌وزن یا دو برابر ترد مخلوط و با شیر تازه ناشتا مصرف شود، مؤثر است.

• دفع مواد بلغمی: با زنجبیل و تربت مخلوط شود، مواد بلغمی را دفع می‌کند.

• خارج‌کننده سموم: سموم بدن را دفع کرده و برای عفونت‌های کبدی و کیسه صفرا مفید است.

• درمان سنگ صفرا و کلیه: در طب اسلامی، همراه جامع امام رضا (ع) برای درمان سنگ صفرا بدون جراحی توصیه می‌شود.

خواص دیگر 

• عطش‌آور و کاهش اشتها: اشتها را کم کرده و عطش ایجاد می‌کند.

• خلط‌آور: در برخی سیستم‌ها، برای پاکسازی مخاط تنفسی استفاده می‌شود.

• ضدسرطان: عصاره‌های آبی و قلیایی آن در موش‌ها خواص ضدسرطانی نشان داده‌اند.

• تسکین درد: برای سردرد (با روغن بادام شیرین به پیشانی بمالید)، سیاتیک (با روغن بادام تلخ)، درد مفصلی (با سرکه و سوسن)، جراحات (با روغن زیتون ضماد).

• پوست: رفع برص، لکه‌های سیاه و کهیر (با سرکه بمالید).

• سایر: افزایش انرژی، کاهش استرس، تقویت سیستم ایمنی، مبارزه با التهابات و بهبود تولید آنزیم‌های کبدی.

در طب مدرن، برگ‌ها و گل‌ها خواص کاهش فشار خون دارند و برای اضطراب و تقویت مغز استفاده می‌شوند.

سقمونیا برای خارج کردن کرم‌های معده و روده مفید است

نحوه مصرف سقمونیا

• بخش مورد استفاده: صمغ رزینی ریشه.

• مقدار: نیم تا یک گرم (طبق دستور پزشک).

• روش‌ها: خوراکی (با شیر، زنجبیل و غیره)، موضعی (ضماد با روغن‌ها یا سرکه).

نکته: همیشه تحت نظر پزشک متخصص طب سنتی مصرف شود، زیرا دوز بالا می‌تواند تحریک کننده گوارشی باشد.

هشدارها و عوارض جانبی 

• ممنوع برای بارداران: باعث سقط جنین می‌شود.

• پرهیز برای افراد خاص: کسانی با مزاج گرم، قلب ضعیف، مشکلات کبد، معده یا روده از مصرف اجتناب کنند.

• عوارض زیاده‌روی: مضر برای قلب، کبد، معده و روده؛ اشتها را از بین می‌برد، تهوع، تشنج و تحریک کننده گوارشی شدید ایجاد می‌کند.

• سم‌زدایی: در برخی روش‌ها، صمغ را سم زدایی می‌کنند تا عوارض کاهش یابد.

سقمونیا به عنوان مسهل قوی صفرا عمل می‌کند

سوالات متداول

1. طبع سقمونیا در طب سنتی چیست؟

طبع آن بسیار گرم و خشک است. به همین دلیل، برای افراد با مزاج سرد مفیدتر است، اما برای مزاج گرم یا افراد با قلب ضعیف مضر می‌تواند باشد.

2. خواص اصلی درمانی سقمونیا کدامند؟

مسهل قوی صفرا و مواد لزج.

خارج‌کننده کرم‌های معده و روده.

دفع‌کننده مواد بلغمی و سموم بدن.

ملین برای یبوست.

کاربردهای موضعی: تسکین درد سیاتیک، سردرد، درد مفصلی، جراحات و مشکلات پوستی مانند برص و کهیر.

3. سقمونیا برای کودکان مفید است؟

بله، به عنوان مسهل ملایم برای کودکان مناسب است، اما دوز آن باید بسیار کم (کمتر از نیم گرم) و تحت نظر پزشک باشد.

4. بهترین نوع سقمونیا کدام است؟

سقمونیای حلب (از ترکیه) مرغوب‌ترین نوع است. از خرید انواع ارزان‌قیمت اجتناب کنید، زیرا اغلب با Cynanchum acutum (سقمونیای مونت‌پلیه) مخلوط یا جایگزین می‌شود که خطرناک است.

5. سقمونیا برای زنان باردار خطرناک است؟

کاملاً ممنوع! مصرف آن باعث سقط جنین می‌شود و به شدت مضر است.

6. آیا سقمونیا در طب مدرن استفاده می‌شود؟

در طب مدرن، کمتر رایج است، اما تحقیقات بر خواص ضدسرطانی، ضدالتهابی و کاهش فشار خون آن تمرکز دارد. بیشتر به عنوان مکمل سنتی در دسترس است.

نتیجه‌گیری

سقمونیا گیاهی با سابقه طولانی در درمان مشکلات گوارشی است، اما به دلیل پتانسیل عوارض، باید با احتیاط مصرف شود. تحقیقات مدرن بر خواص ضدسرطانی و ضدالتهابی آن تمرکز دارد، اما نیاز به مطالعات بیشتر وجود دارد. پیش از مصرف، مشورت با متخصص ضروری است تا از ایمنی اطمینان حاصل شود.

گردآوری:بخش سلامت بیتوته