عبدالله بن مسعود اولین کسی که قرآن را با صدای بلند تلاوت کرد

مجموعه: زندگینامه بزرگان دینی

عبدالله بن مسعود که بود؟

آشنایی با زندگی نامه عبدالله بن مسعود:

چکیده ای از زندگینامه عبدالله بن مسعود :

اطلاعات شخصی :

نام کامل : ابوعبدالرحمن عبدالله بن مسعود بن غفیل بن حبیب الهذلی

کنیه : ابوعبدالرحمن

لقب : ابن مسعود

قبیله : بنی هذیل

مهاجر/انصار : مهاجر

محل (های) اقامت : مکه، حبشه، مدینه، کوفه

مرگ/شهادت : 32 هجری قمری / 652 میلادی

محل دفن : مدینه قبرستان بقیع

اطلاعات مذهبی :

حضور در غزوات : بسیاری از غزوات پیامبر(ص): بدر ، احد همچنین جنگ های رِدّه و فتح شام

مهاجرت به : حبشه و مدینه

شناخته شده برای : قاری قرآن و اصحاب پیامیر (ص)

دیگر فعالیت ها : جزء اولین حافظان قرآن؛ نظارت بر بیت المال و قضاوت در کوفه زمان خلافت عمر بن خطاب

زندگینامه عبدالله بن مسعود :

ابوعبدالرحمن عبدالله بن مسعود بن غافل بن حبیب الهذلی، معروف به ابن مسعود (عبدالله بن مسعود)، از یاران پیامبر (ص) ( صحابه ) و راوی احادیث و مفسر قرآن در اوایل اسلام بود. او خود را ششمین نفری دانست که به اسلام گروید. او از اولین مسلمانانی بود که در اوایل اسلام به حبشه مهاجرت کرد. ازمکه به مدینه رفت و در جنگ بدر شرکت کرد. پس از رحلت حضرت محمد (ص) در جنگ های رِدّه و فتح شام شرکت کرد.

در 21 هجری قمری، عمر ابن مسعود و عمار را برای نظارت بر بیت المال و دستگاه قضایی به کوفه فرستاد. در دوره عثمان بن ابی وقاص، ابن مسعود با سعد بن مسعود نزاع کرد و توسط عثمان به مدینه احضار شد. دو سال قبل از قتل عثمان در مدینه از دنیا رفت.

او از اولین حافظان قرآن بود؛ حدود 70 سوره از قرآن را بلافاصله از پیامبر (ص) شنید. عاصم قرائت قرآن خود را از ابن مسعود شنید. برای عده ای قرآن خوانده بود و آن را نوشتند. زمانی که عثمان به مردم دستور داد که قطعات قرآن خود را بیاورند تا نسخه های غیررسمی آن را از بین ببرند، ابتدا از ارائه قطعات خودداری کرد، اما در نهایت مجبور شد آنها را تحویل دهد.

ابن مسعود از صحابه است که مورد احترام همه مسلمانان اعم از شیعه و سنی است. حدیثی از ایشان نقل شده که در آن به تعداد امامان (12) اشاره شده است.

تولد و نسب عبدالله بن مسعود :

عبدالله بن مسعود در مکه به دنیا آمد. نسب او به قبیله بنی هذیل می رسد، اما از آنجا که پدرش بیعت بنی زهره بود، به «بیعت بنی زهره» نیز شهرت یافت. و چون مادرش از صحابه بود به او «ابن ام عبد» نیز می گفتند. کنیه او ابوعبدالرحمن بود.

در دوره پیامبر (ص) :

عبدالله بن مسعود در کودکی چوپانی می کرد. او بعداً توسط ابوجهل به خاطر شغلش تحقیر شد. قبل از مسلمان شدن در خانه ارقم زندگی می کرد. پس از قبولی اسلام، به خدمت در خانه پیامبر (ص) پذیرفته شد.

در اوایل دعوت پیامبر(ص) به دلیل معجزه ای که از پیامبر(ص) دید، اسلام آورد. از این رو او را یکی از اولین مسلمانان می دانند. او خود را ششمین نفری دانست که به اسلام گروید.

او همچنین از اولین مسلمانانی بود که به حبشه مهاجرت کرد. به گفته منابع، او دو بار به آنجا مهاجرت کرده است. ابن مسعود پس از بازگشت از حبشه به مدینه رفت که پیامبر اکرم (ص) از مکه به آنجا هجرت کرده بود. پیامبر اکرم (ص) میان او و معاذ بن جبل (زبیر بن عوام) عهد اخوت بست. او در جنگ بدر شرکت کرد و ابوجهل را کشت. رسول خدا (ص) از مرگ ابوجهل چنان خوشحال شد که شمشیر خود را به ابن مسعود اهدا کرد.

به گفته ابن عباس، او از معدود اصحاب پیامبر (ص) بود که در جنگ احد او را رها نکرد. او در بسیاری از غزوه های پیامبر (ص) شرکت داشت. او معمولاً همراه و خدمت پیامبر (ص) بود.

عبدالله بن مسعود اولین کسی که قرآن را با صدای بلند تلاوت کرد.

بعد از پیامبر (ص) :

در دوره ابوبکر

از جزئیات زندگی عبدالله بن مسعود پس از رحلت پیامبر (ص) اطلاعات کمی در دست است. نقل قولی از او نشان می دهد که او در جنگ های ردّه در دوره ابوبکر شرکت داشته است. به گفته طبری گزارشی از سیف بن عمر نقل می کند که بر اساس آن، وی در جنگ یرموک مسئول حفاظت از غنائم بود.

در دوره عمر

ابن مسعود در فتح شام در دوره عمر بن مسعود شرکت داشت. مدتی در سوریه زندگی کرد و به قضاوت و تدریس قرآن مشغول بود. همچنین گزارشی وجود دارد که وی در مدائن به تدریس فقه و قرآن می پرداخت.

نظارت بر بیت المال در کوفه

در سال 21 هجری قمری که ابن مسعود در حمص بود، توسط عمر احضار شد و مأمور شد که همراه عمار به کوفه برود تا بر بیت المال و دستگاه قضایی آن نظارت کند. پس از مدتی عمر، عمار را عزل کرد و مغیره بن شعبه را به جای او منصوب کرد. به گفته بلاذری، دلیل برکناری عمار، نزاع او با ابن مسعود بود.

در دوره عثمان

وقتی عمر درگذشت، ابن مسعود به مدینه رفت و با عثمان بن مسعود بیعت کرد. سپس به کوفه رفت و مردم را به بیعت با عثمان فرا خواند. عثمان او را در سمت خود در کوفه حفظ کرد و زمینی را در عراق به او بخشید.

طبق گزارش طبری از سیف بن عمر، بین ابن مسعود و سعد بن ابی وقاص - حاکم وقت کوفه - نزاع در گرفت. چون امانت (وام) خود را به بیت المال پس نمی داد. عثمان چون این خبر را شنید، سعد را عزل کرد و بر ابن مسعود خشمگین شد. اما بر اساس گزارش های دیگر، گفته شده است که چنین نزاعی بین ابن مسعود و ولیدبن عقبه - حاکم کوفه - بوده است و ولید به عثمان شکایت کرد. بدین ترتیب عثمان از ابن مسعود خواست که به مدینه بازگردد.

عثمان در مدینه او را لعن و نفرین کرد و بر اساس برخی اخبار از کارگزاران خود خواست تا او را از مسجد برکنار کنند.

پس از آن، ابن مسعود 3 سال در مدینه ماند - اجازه خروج از شهر را نداشت - و دو سال قبل از قتل عثمان در مدینه درگذشت. زمانی که ابن مسعود در مدینه بود، عثمان مزد او را از بیت المال قطع کرد. اما وقتی او درگذشت، زبیر بن العوام وصی او، آن را از عثمان برای خانواده اش گرفت. یکی از دلایل ناراحتی عثمان از ابن مسعود این بود که در تشییع جنازه ابوذر غفاری شرکت کرد و بر جنازه او در ربذه نماز خواند.

در نهایت ابن مسعود در سال 32 هجری قمری در مدینه از دنیا رفت و در بقیع مدفون شد.

ابن مسعود و قرآن

ابن مسعود اولین کسی بود که بعد از خود پیامبر(ص) برای مشرکان قرآن خواند و به همین دلیل از آنان مورد آزار قرار گرفت. در بسیاری از مواقعی که آیات قرآن نازل می شد، حضور داشت. او مدعی شد که 70 سوره از قرآن را بلافاصله از پیامبر (ص) آموخته است. او از زمانی که پیامبر (ص) در قید حیات بودند، قرآن را تدریس می کرد.

بنابر روایتی، ابن مسعود یکی از چهار نفری بود که پیامبر(ص) دیگران را به فراگیری قرآن از او سفارش کردند. پس از رحلت پیامبر(ص) مدتی در مدینه و کوفه به تدریس قرآن پرداخت. حتی برخی از صحابه برجسته مانند عبدالله بن عباس، قرآن را از او آموخت و به قرائت قرآن پی گرفت.

قرائت قرآن توسط عبدالله ابن مسعود

بسیاری از تابعین (اصحاب صحابه) در کوفه، خواندن و تلاوت قرآن را نزد ابن مسعود آموختند و تا چندی قرائت او در کوفه غالب بود.

تابعین مانند :

اسود بن یزید،

زَرّ ابن حبیش،

عبید بن قیس،

ابوعبدالرحمن سلمی

ابوعمرو شیبانی

زید بن وهب

براساس حکایتی از أعمَش (د 148ق)، در اوایل سده 3 ق در کوفه مصحف عثمانی در عرض قرائت ابن مسعود چندان تداول نداشته است؛ در حالی که در طول نیم سده به تدریج جای قرائت ابن مسعود را گرفته، تا آنجا که در اواسط سده ۲ق تنها عده اندکی قرائت مزبور را در ثبت خود داشتند.از آن پس در کوفه قرائتهایی به وجود آمد که مصحف عثمانی کوفه مبنای آنها بود و در خواندن آن، قرائت ابن مسعود به کار می آمد. در واقع قرائات رسمی کوفه، یعنی: عاصم، حمزه، کسایی و خلف از قاریان عشر، کمابیش در قرائت ابن مسعود ریشه دارند.

عبدالله بن مسعود در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد

نسخه ابن مسعود از قرآن :

بر اساس منابع، ابن مسعود آیات قرآن را به شاگردانش املاء می کرد و آنها آن را یادداشت می کردند.

در جریان گردآوری قرآن و فراهم آوردن مصحف رسمی توسط عثمان و به مباشرت زید بن ثابت، در روایات سخن از نسخه ای با عنوان « مصحف ابن مسعود » به میان آمده که مورد توجه قرار نگرفته و عثمان به ابن مسعود دستور داد تا نسخه قرآن خود را تحویل دهد تا همراه با سایر نسخه های غیررسمی آن از بین برود. به گفته روایات، ابن مسعود به این امر تن در نداد و به همین دلیل به دستور عثمان مورد ضرب و شتم قرار گرفت.

اما بنابر برخی منابع دیگر، ابن مسعود سرانجام نظر خود را تغییر داد و نسخه عثمانی قرآن را به عنوان نسخه رسمی تأیید کرد.

تفسیر قرآن :

ابن مسعود در روزگار خود فردی آگاه به مفاهیم قرآن و اسباب نزول آیات شناخته می شد. و در دوره های بعد نظرات تفسیری او مورد توجه مفسرانی از مذاهب گوناگون قرار گرفت. گفته شده سُدّی در تفسیر خود غالباً روایات ابن مسعود و ابن عباس را نقل کرده است.

احادیث :

ابن مسعود به پيامبر صلي الله عليه و آله بسيار نزديك بود و از اين رو احاديث فراواني از آن حضرت نقل كرد. بر اساس آنچه نووی جمع آوری کرده است، 848 حدیث از ابن مسعود نقل شده است که 64 حدیث محل اتفاق بخاری و مسلم، 21 مورد آن از منفردات بخاری و 35 مورد فقط در صحیفه (منفردات مسلم) ذکر شده است. ابن مسعود در بسیاری از موارد بی درنگ به پیامبر (ص) و در مواردی از صحابه دیگر استناد کرده است.

موضوعات :

در احادیث ابن مسعود موضوعات مختلفی از جمله مسائل فقهی، زهد و اخلاق، تفسیر قرآن، تاریخ و سیره صحابه وجود دارد.

علاوه بر این، موضوع الملاحم و الفتن (وقایع آینده، به ویژه جنگ ها و فتنه ها) در احادیث او به کرات آمده است; در واقع او از معدود صحابی است که در این زمینه به احادیث فراوانی استناد کرده است. یکی از مشهورترین احادیث او در این مورد، پیش بینی ظهور امام مهدی (عج) است.

فتواها :

ابن مسعود بر اساس منابع مختلف از صحابه فتوا دهنده بوده و مردم در امور فقهی با او مشورت می کردند. آنقدر فتوا داد که شاگردانش آن ها را در یک جلد بزرگ نوشته بودند.

روش استنباط احکام فقهی :

بنابر برخی منابع، ابن مسعود ابتدا احکام فقهی را در قرآن و سنت پیامبر (ص) جستجو کرد و اگر چیزی در آنجا نیافت، مطابق نظر خود فتوا داد. او هرگز نظرات خود را همیشه درست نمی دانست. او همیشه احتمال خطا را در نظر می گرفت.

اما روایات فراوانی از ایشان نقل شده است که احکام فقهی فقط باید بر اساس قرآن و سیره پیامبر(ص) باشد و هرگز نباید به آراء خود رجوع کرد.

تأثیر بر مکاتب فقهی :

مکاتب مختلف فقهی در کوفه تحت تأثیر ابن مسعود بودند و گاهی به این تأثیر می بالیدند.

خوارزمی - یکی از علمای فقه حنفی - معتقد بود که ابوحنیفه (رئیس مکتب فقهی حنفی) شاگرد میانجی ابن مسعود (با دو نسل در میان) بود. محمد بن احمد مقدسی علت گرایش خود به مکتب حنفی را تکیه ابوحنیفه بر آرای امام علی (ع) و ابن مسعود دانسته است.

ابن آدم در کتاب الخراج، از علمای اهل حدیث کوفه، به دیدگاه های فقهی ابن مسعود اشاره کرده است.

پژوهشگران جدیدی (مانند شاخت) وجود دارند که به بررسی نقش ابن مسعود و یارانش در شکل گیری فقه در عراق و به ویژه در کوفه پرداختند.

قرار دادن در مدارس مختلف :

برای سنی ها :

ابن مسعود در میان مسلمانان اهل سنت به عنوان یکی از صحابه مشهور است. در برخی از آثار حدیثی، بخشی تحت عنوان «فضائل عبدالله بن مسعود» وجود دارد که در آن احادیث و نقل های فراوانی درباره فضایل او آمده است.

روایت چندان شناخته شده ای از حدیث معروف به «الاشاره المبشرة» (ده نفری که مژده رفتن به بهشت ​​بودند) وجود دارد که در آن ابن مسعود در میان آن ده نفر ظاهر می شود. اما این نسخه مورد توجه علمای حدیث قرار نگرفت.

برای علمای کلام :

برخی از علمای کلام از مکاتب مختلف کلام، عثمان را به خاطر ضرب و شتم ابن مسعود مورد انتقاد قرار دادند. از جمله دانشمندانی مانند ابراهیم نظّام و ابوجعفر اسکافی از مکتب معتزله، ابوالقاسم کوفی، سید مرتضی و مؤلف الایضاح از امامیه و ابویعقوب یوسف ورجلانی از اباضیه.

برخی از معتزله های تندرو مانند ابراهیم نظّام و ضرار بن عمرو در صحت روایات ابن مسعود از پیامبر (ص) تردید داشت. نظّام برخی از احادیث او را رد کرد و ضرار بن عمرو مصحف در روایت ابن مسعود از قرآن تردید کرد. و قرائت او را مورد حمله قرار داد.

برای شیعیان :

ابن مسعود همواره از صحابه محترم در میان شیعیان بوده است. در میان شیعیان اولیه فقط فضل بن شاذان نیشابوری به دلیل روابط دوستانه با سه خلیفه اول از او انتقاد کرد. با این حال، احادیث ابن مسعود در بسیاری از آثار اولیه امامیه، به ویژه احادیث او در فضایل اهل بیت (علیهم السلام) و امامت، مانند حدیث معروف نقبة اثنی عشر، قابل توجه شمرده شده است. که برخی از علمای امامیه برای نشان دادن امامت دوازده امام (ع) به آنها متوسل شدند. در برخی از احادیث امامیه، روایاتی مبنی بر شیعه بودن ابن مسعود وجود دارد.

فرقه های منسوب به ابن مسعود :

ابوعبدالله محمد بن محبوب و ابن سلام - علمای معروف اباضی در قرن سوم / نهم - ابن مسعود را از صحابه می دانند که اباضیه از او منشأ گرفته است.

در اواسط قرن دوم/هشتم، عیسی بن عمیر فرقه عمریه (فرقه ای از اباضیه) را تأسیس کرد که عقاید خود را به ابن مسعود نسبت می داد. آنها حتی روایت ابن مسعود از قرآن را نسخه رسمی خود می دانستند.

تک نگاری

کتاب عبدالله بن مسعود -پنجمین شماره از مجموعه آشنایی با اسوه ها- نوشته جواد محدثی که چاپ پنجم آن در سال 1394 شمسی از سوی انتشارات بوستان کتاب قم در 95 صفحه منتشر شده، گزارشی به زبان فارسی امروز از زندگی عبدالله بن مسعود ارائه کرده است.

مرگ عبدالله بن مسعود :

عبدالله ابن مسعود در سال 32/652 در مدینه درگذشت و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

گردآوری: بخش مذهبی بیتوته