تاریخ شهادت امام حسن مجتبی (ع): هفتم صفر یا بیست و هشتم صفر؟

مجموعه: زندگینامه بزرگان دینی

تاریخ شهادت امام حسن مجتبی (ع): هفتم صفر یا بیست و هشتم صفر؟

شهادت امام حسن مجتبی در چه روزی است ؟

تاریخ شهادت امام حسن مجتبی (ع): هفتم صفر یا بیست و هشتم صفر؟ به همراه محل و سال شهادت

امام حسن مجتبی (ع)، دومین امام شیعیان و سبط اکبر پیامبر اکرم (ص)، شخصیتی برجسته در تاریخ اسلام است که زندگی و شهادت ایشان همواره مورد توجه شیعیان و مورخان بوده است. یکی از موضوعات مورد بحث درباره ایشان، تاریخ دقیق شهادت است که بین دو روایت اصلی، یعنی هفتم صفر و بیست و هشتم صفر، اختلاف نظر وجود دارد. این اختلاف، ریشه در منابع تاریخی و روایات مختلف دارد و در این مقاله به بررسی این موضوع، همراه با محل و سال شهادت ایشان، پرداخته می شود. هدف این مقاله، ارائه دیدگاهی جامع و مستند با استناد به منابع معتبر تاریخی و دینی است.

اختلاف در تاریخ شهادت

در منابع تاریخی و حدیثی، دو تاریخ اصلی برای شهادت امام حسن مجتبی (ع) ذکر شده است: هفتم صفر و بیست و هشتم صفر. این اختلاف ناشی از تفاوت در روایات مورخان و علمای شیعه است. برخی از علما مانند شیخ مفید، شیخ طوسی، طبرسی و ابن شهرآشوب، روز بیست و هشتم صفر را به عنوان تاریخ شهادت امام حسن (ع) ذکر کرده اند.

این تاریخ در میان شیعیان ایرانی، به ویژه از دوره صفویه به بعد، شهرت بیشتری یافته و در ایران به عنوان روز رسمی عزاداری برای شهادت ایشان و رحلت پیامبر اکرم (ص) شناخته می شود. در مقابل، قول دیگری وجود دارد که هفتم صفر را روز شهادت می داند. این قول توسط شهید اول در کتاب الدروس الشرعیه مطرح شده و در حوزه علمیه نجف و برخی مناطق دیگر، از جمله میان شیعیان عرب، از گذشته های دور مورد توجه بوده است.

شواهد تاریخی برای تاریخ شهادت

برای بررسی دقیق تر، لازم است به منابع تاریخی و روایات معتبر مراجعه کنیم. مرحوم شیخ کلینی در کتاب اصول کافی، که یکی از معتبرترین منابع حدیثی شیعه است، تاریخ شهادت امام حسن (ع) را آخر ماه صفر (بیست و هشتم صفر) ذکر کرده است. شیخ مفید نیز در کتاب الارشاد این تاریخ را تأیید کرده و سال شهادت را 50 هجری قمری دانسته، هرچند برخی منابع سال 49 هجری را ذکر کرده اند. این قول به دلیل قدمت و اتکای آن به منابع متقدم، از اعتبار بیشتری در میان علمای شیعه برخوردار است.  

از سوی دیگر، قول هفتم صفر که توسط شهید اول مطرح شده، به کتاب تثبیت الامامه منسوب به قاسم بن ابراهیم رسی استناد دارد. با این حال، بررسی های دقیق تر نشان می دهد که این استناد محل تردید است، زیرا در نسخ اصلی این کتاب، اشاره ای به تاریخ هفتم صفر برای شهادت امام حسن (ع) وجود ندارد. همچنین، برخی معتقدند این تاریخ ممکن است تحت تأثیر عوامل غیرتاریخی، مانند تقارن با میلاد امام موسی کاظم (ع) یا مسائل سیاسی دوره های بعد، برجسته شده باشد.  

حجت الاسلام حامد کاشانی در این باره معتقد است که هرچند عزاداری در هر دو تاریخ پسندیده است، اما اصرار بر ترجیح هفتم صفر بر بیست و هشتم صفر به دلیل ضعف اسناد تاریخی، می تواند یک "فاجعه پژوهشی" تلقی شود.

سال شهادت

درباره سال شهادت امام حسن مجتبی (ع)، منابع تاریخی نیز اختلافاتی دارند. برخی منابع، مانند بلاذری در أنساب الأشراف، سال های 49، 50 یا 51 هجری قمری را ذکر کرده اند. با این حال، پژوهشگرانی مانند مقدسی با استناد به قراین تاریخی، سال 50 هجری را محتمل تر دانسته اند. شیخ کلینی و برخی دیگر نیز سال 49 هجری را ذکر کرده اند، اما قول 50 هجری به دلیل همخوانی با وقایع تاریخی، مانند ولایتعهدی یزید که پس از شهادت امام حسن (ع) مطرح شد، از اقبال بیشتری برخوردار است. سن امام در زمان شهادت نیز بین 47 تا 48 سال گزارش شده است.

محل و نحوه شهادت امام حسن مجتبی (ع)

نحوه و محل شهادت

امام حسن مجتبی (ع) به دست همسرش، جعده، دختر اشعث بن قیس، مسموم شد و به شهادت رسید. منابع تاریخی، مانند الارشاد شیخ مفید، گزارش می دهند که معاویه با وعده های مالی و وعده ازدواج با یزید، جعده را فریب داد تا زهر را به امام خوراند. پس از مسمومیت، امام بین 3 تا 40 روز یا حتی دو ماه (بنا بر روایات مختلف) در بستر بیماری بودند تا اینکه در مدینه به شهادت رسیدند.  

امام حسن (ع) وصیت کردند که در کنار قبر پیامبر اکرم (ص) یا مادربزرگشان، فاطمه بنت اسد، دفن شوند. اما به دلیل مخالفت بنی امیه و حتی تیراندازی به سمت جنازه ایشان، این وصیت عملی نشد و بدن مطهر امام در قبرستان بقیع در مدینه به خاک سپرده شد.

تأثیرات فرهنگی و اجتماعی

اختلاف در تاریخ شهادت امام حسن (ع) تأثیرات فرهنگی و اجتماعی متفاوتی در میان شیعیان ایجاد کرده است. در ایران، از دوره صفویه به بعد، بیست و هشتم صفر به عنوان روز شهادت امام حسن (ع) و رحلت پیامبر اکرم (ص) به صورت رسمی تعطیل اعلام شده و مراسم عزاداری گسترده ای برگزار می شود. این سنت با مشورت علما در دوره صفویه شکل گرفت تا با تجمیع عزاداری ها، اهمیت این ایام بیشتر مورد توجه قرار گیرد.  

در مقابل، در حوزه علمیه نجف و میان شیعیان عرب، هفتم صفر به عنوان روز شهادت امام حسن (ع) گرامی داشته می شود. این تفاوت به دلیل اختلاف در منابع و سنت های محلی است. با این حال، برخی علما، مانند آیت الله محمدهادی یوسفی غروی، تأکید دارند که قول بیست و هشتم صفر به دلیل استناد به منابع متقدم مانند شیخ کلینی و شیخ مفید، معتبرتر است.  

همچنین، در سال های اخیر، بحث هایی درباره تداخل هفتم صفر با میلاد امام موسی کاظم (ع) مطرح شده است. برخی معتقدند که تعیین میلاد امام کاظم (ع) در این روز، تحت تأثیر عوامل سیاسی، مانند تمایل ناصرالدین شاه قاجار برای برگزاری جشن تولد خود، بوده است. این موضوع باعث شده که برخی علما پیشنهاد کنند برای رفع تعارض، هفتم صفر به عنوان روز عزاداری امام حسن (ع) در نظر گرفته شود.

سخن پایانی و توصیه ها :

با بررسی منابع تاریخی و روایات، به نظر می رسد که قول بیست و هشتم صفر به دلیل استناد به منابع متقدم و معتبر، مانند اصول کافی و الارشاد، از اعتبار بیشتری برخوردار است. با این حال، عزاداری برای امام حسن مجتبی (ع) در هر دو تاریخ، یعنی هفتم و بیست و هشتم صفر، عملی پسندیده است و می تواند به تقویت فرهنگ عزاداری و توسل به اهل بیت (ع) کمک کند.  

محل شهادت امام حسن (ع) شهر مدینه و قبر مطهر ایشان در قبرستان بقیع است. سال شهادت نیز با احتمال بیشتری سال 50 هجری قمری در نظر گرفته می شود. شیعیان می توانند با برگزاری مراسم عزاداری در هر دو تاریخ، یاد و خاطره این امام همام را گرامی دارند و از فضایل و سیره ایشان بهره مند شوند. توصیه می شود که برای رفع ابهامات، به منابع معتبر تاریخی و حدیثی مراجعه شود و از اصرار بر تاریخ سازی های غیرمستند پرهیز گردد.

گردآوری: بخش مذهبی بیتوته