زندگی نامه نظامی گنجوی + آثار نظامی گنجوی
- مجموعه: هنر و هنرمند
همه چیز درباره نظامی گنجوی
معرفی نظامی گنجوی
جمالالدین ابومحمّد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤیَّد مشهور به «نظامی» و نامور حکیم نظامی، شاعر و داستان سرای پارسی گوی در سده ششم هجری بوده است. از نظامی گنجوی به عنوان صاحب سبک و پیشوای داستان سرایی در ادبیات پارسی یاد می شود؛ چرا که شاعران و نویسندگان بسیاری از آثار او الهام گرفته اند یا به تقلید از سبک او پرداخته اند.
در رابطه با زندگی نامه نظامی اطلاعات چندانی در دسترس نیست اما تاریخ تولد او طبق دانشنامه ایرانیکا ۵۳۵ ه.ق و درگذشت آن در حدود ۶۰۷ الی ۶۱۲ هجری قمری ذکر شده است.
نظامی گنجوی از شاعران توانای پارسی است که علاوه بر سبک و روشی جداگانه، تاثیر او بر شیوه شعر پارسی هم پس از او کاملا آشکار است. همچنین او از جمله حکیم های دانای روزگار خود بود که به علوم مختلفی از جمله ادبیات، نجوم، فلسفه، علوم اسلامی، فقه، کلام و زبان عربی تسلط داشته است.
دانایی و توانایی گنجوی کاملا در شعر های او پیداست چرا که کلامی ساده، دلنشین و مفید دارد و پند های حکیمانه بسیاری در اشعار خود جای داده است. علاوه بر این سبک هنری او هم متفاوت بوده است و از معدود شاعران مستقل به حساب می رود که در مدح پادشاهان شعری ندارد.
نظامی توانست جایگاه ویژه ای در ادبیات غنایی ایران ایجاد کند و حدودا سی سال از عمر خود را صرف سرودن مجموعه اشعارش به نام «پنج گنج» یا «خمسه» کرده است. این مجموعه از پنج مثنوی طولانی تشکیل شده است که عبارتند از: «مخزن الاسرار»، «خسرو و شیرین»، «لیلی و مجنون»، «هفت پیکر» و «اسکندر نامه» پنج گنج را تشکیل می دهند. همچنین دیوان اشعاری که از نظامی باقی مانده است شامل قصیده ها، غزلیات، رباعی ها و قطعه هایی هستند که جایگاه ویژه ای در ادبیات پارسی دارند.
اگرچه بیشتر شهرت نظامی به دلیل سرودن اشعار عاشقانه است اما حکمت و پند های بسیار ظریف و اندیشمندانه ای در پس شعر های به ظاهر ساده اش دارد. به زبانی دیگر شعر های او ساده اما عمیق هستند و نظامی هم هر کسی را به تفکر و تعمق در مورد آن دعوت می کند تا رمز و راز پنهان شده در کلمات را پیدا کند. در این میان پیام های فلسفی بسیاری هم وجود دارند که به جای بیان با اصطلاح های تخصصی و سنگین بسیار ساده و روان بیان شده اند. بیشتر این پیام ها در رابطه با غنیمت شمردن و زودگذر بودن دنیا و زندگی هستند. در واقع شاعر می گوید که در همین زمان کوتاه باید از دنیا و متعلقات آن بهره مند شویم.
زندگی نامه نظامی گنجوی
همانطور که متوجه شدید از زندگی نامه نظامی اطلاعات زیادی در دسترس نیست اما با خواندن و تفکر روی شعر های او می توان دید بهتری از شخصیت او پیدا کرد؛ چرا که نظامی چندان علاقه ای به هم نشینی با شاهان نداشته است و مدح سرا نبوده است. بدین ترتیب می توان فهمید فعالیت مستقل باعث شده بود به راحتی حرف دلش را بزند.
جالب است بدانید که نظامی آثارش را به شاهان دوران خود پیشکش کرده است که شاید دلیل آن، دادن دلیلی به پادشاهان برای تفکر و یادگیری برخی از پندها باشد!
سال وفات و تولد نظامی با توجه به نقل های تذکره نویسان مختلف پیدا شده است و گمان می رود بیشتر عمر خود را در شهر گنجه زندگی کرده است. نظامی خیلی زود یتیم شد به طوری که از ابتدا توسط دایی مادرش بزرگ شد. نام و نسب او با توجه به ابیاتش الیاس و نام پدرش یوسف بن زکی بن موید می باشد. همچنین یک بیت در دیباچه لیلی و مجنون وجود دارد که با توجه به آن مادرش از اشراف کرد بوده است.
در رابطه با زادگان پدری نظامی اختلاف نظر هایی وجود دارد و برخی از منابع او را اهل تفرش یا فراهان می دانند. اما بهروز ثروتیان (پژوهشگر ادبی، نظامی شناس و استاد بازنشسته) با توجه به این بیت «دهقان فصیح پارسی زاد - از حال عرب چنین کند یاد» و این نکته که سرآغاز بند های لیلی و مجنون همه توضیحی کنایی از داستان خود نظامی است، معتقد است که نظامی ایرانی بوده است. بیت اول، بند ۳۶ از مثنوی لیلی و مجنون شغل و موقعیت شاعر که «دهقان» بوده است را آشکار می کند و نژاد خود را پارسی معرفی می کند.
کلمه دهقان به معنی ایرانی اصیل و مالک زمین های کشاورزی است به طوری که فردوسی در این باره گفته است: «از ایشان هر آن کس دهگان بُدند - ز تخم و نژاد بزرگان بدند». این تعبیر بعد ها به تمامی ایرانیان اطلاق شد. علاوه بر این واژه دهقان به معنی «تاریخ نگار» هم به کار می رفته است. بدین ترتیب می توان فهمید نظامی خود را یک دهقان ایرانی، تاریخ دان، سخنور و صاحب زمین کشاورزی معرفی می کند. دهقان ها در حفاظت از فرهنگ و تاریخ ایران در دوره اسلامی نقش داشته اند و به طور خلاصه می توان خاندان نظامی گنجوی را یک خاندان دهگان با آگاهی فرهنگی و تمکن مادی دانست که نقشی اساسی در ادبیات داشته اند.
آثار نظامی گنجوی
مهم ترین موضوعی که در رابطه با نظامی گنجوی وجود دارد آثاری که به جای گذاشته و تاثیر آن در ادبیات است. این شاعر ایرانی را می توان از جمله سخن گویانی دانست که همانند فردوسی و سعدی در هایت سبک و روشی خاص برای خود ایجاد کردند. نظامی در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب، ایجاد ترکیبات خاص تازه، توصیف طبیعت و اشخاص، به کار بردن تشبیه ها و استعاره های مناسب و... از شاعر هایی است که جهان مثلشان را کم به خود دیده است.
پیش تر اشاره شد که شعر نظامی ساده و روان می باشد اما در مواقعی استفاده زیاد از کلمات عربی، انتقال اصول و مبانی حکمت، عرفان و علوم عقلی باعث شده است که شعر و سخن او گاها سخت و دشوار شود؛ اما او از این کار هیچ ترسی نداشته است و با دقت فراوانی از ترکیب واژه ها برای خلق اثری هنری و حکیمانه استفاده کرده است.
همچنین اشعار نظامی در ظاهر داستان های عاشقانه هستند اما او حکیمی آشنا با فرهنگ و تاریخ ایران بوده است که در پس قصه های خود نکات عمیقی نهفته است و بارها از مخاطبان خود درخواست رمزگشایی آنها را داشته است. برای مثل در هفت پیگر چنین بیان کرده است:
هر چه در نظم او ز نیک و بد است
همه رمز و اشارت خرد است
هر یک افسانه ای جداگانه
خانه ی گنج شد نه افسانه
او در شعر غنایی نیز تاثیر گذار بوده است و با وجود شروع داستان سرایی در زبان فارسی سال ها پیش از نظامی، او بود که توانست ادبیات غنایی را تا پایان سده ششم به حد خوبی از تکامل برساند.
همچنین گرایش های عرفانی نظامی در پس برخی از شعر ها و کلام های فلسفی او دیده می شود که در آن مخاطب خود را به غنیمت شمردن روزها دعوا کرده و گوشزد می کند که زندگی کوتاه و جهان بی اعتبار و گذرا می باشد.
به طور کلی سروده های گنجوی شامل این موارد هستند:
- مخزن الاسرار: نمونه ای بارز از ادبیات تعلیمی پارسی که در حدود ۲۲۶۰ بیت سروده شده است.
- خسرو و شیرین: که در حدود ۶۵۰۰ بیت سروده شده است
- لیلی و مجنون: اولین منظومه واحد از لیلی و مجنون به زبان پارسی در ۴۷۰۰ بیت، با وزنی جدید از مثنوی که توسط نظامی ابداع شده است
- هفت پیکر: که به نام های دیگری همچون بهرام نامه و هفت گنبد هم شناخته می شود و در ۵۱۳۶ بیت سروده شده است
- اسکندر نامه: شامل ۱۰۵۰۰ بیت شعر که از دو بخش شرفنامه و اقبالنامه تشکیل شده است
- دیوان قصاید و غزلیات: که شامل اشعار نظامی خارج از مجموعه پنج گنج می باشد.
گردآوری:بخش علمی بیتوته