معرفی سازهای زهی + تصاویر
- مجموعه: آکادمی هنر
انواع سازهای زهی
آشنایی با سازهای زهی
ساختار سازهای زهی
اكثر قريب به اتفاق سازهای زهی - زخمه ای تشكيل شده اند از يك شكم در ته ساز، يك گردن يا «دسته» محل قرار گرفتن انگشتان دست چپ (كه جز ساز عود، اين قسمت «دستان» بندي -پرده بندي- شده است)؛ و يك سر كه گوشي هاي كوك در آنجا قرار گرفته اند. سيمها با تعداد مختلف در ته ساز (يا حوالي ته شكم) به طريقي ثابت و به موازات طول ساز، شكم و گردن را طي كرده، دور گوشي ها پيچيده مي شوند.
در برخي از سازهای زهی، شكم دو قسمتي است (تار و كمانچه و...) و گاه بر روي يك يا هر دو قسمت آن پوست كشيده شده كه غالباً از شكمبه گوسفند تهيه مي شود. برخي از اين سازهای زهی با انگشت و برخي با مضراب نواخته مي شود. شكل مضراب در سازهای زهی متفاوت است، گاه فلزي و گاه از جنس شاخ يا پلاستيك و بالاخره بعضي اوقات از پر مرغ است.
سازهای زهی به دو دستهٔ زخمهای و مرکب تقسیم میشوند.
سازهای زهی زخمهای دستهای از زهصداها هستند که در آنها با زخمه زدن با انگشت یا مضراب بر عامل مرتعششونده صدا تولید میشود.
سازهای زهی مرکب خانوادهای از زهصداها است با محملی برای زهها و تشدیدکنندهای که جزء جداییناپذیر ساز است.
انواع سازهای زهی از نظر شیوهٔ نواختن
انواع سازهای زهی
- سازهای زهی زخمهای
سازهای زهی زخمهای با روشی نواخته میشوند که در آن با زخمه زدن با انگشت یا مضراب بر عامل مرتعششونده صدا تولید میشود. بیشتر سازهای زهی زخمهای از خانواده بربطها هستند ازجمله گیتار، گیتار بیس، سیتار، بالالایکا، بانجو، و ماندولین. علاوه بر سازهای زهی زخمهای، گاه در سازهای کمانهای نیز به جای کمانه کشیدن، سیمها با انگشت سبابه کشیده میشوند که به این روش، اجرای زخمهای pizzicato یا plucked گفته میشود.
در سازهای زهی نوعی اجرای زخمهای وجود دارد که در آن از ناخن استفاده میشود زخمهای ناخنی finger nail pizzicato نامیده میشود. نوعی اجرای زخمهای این نوع سازهای زهی که در آن زه با شدت به طرف بالا کشیده میشود و در بازگشت به دستهٔ ساز برخورد میکند زخمهای شلاقی snap pizzicato یا Bartók pizzicato نام دارد. نوعی از اجرای زخمهای نیز وجود دارد که با یکی از انگشتان دست چپ نواخته میشود و زخمهای دست چپ نام دارد. سُرِش زخمهای نوعی اجرای زخمهای است که در آن همزمان با زخمه دست راست، دست چپ با حرکت بر دسته ساز به بالا و پایین سرانیده میشود.
سه تار: یکی از سازهای زهی زخمه ای است که شكل ظاهري آن مانند تار است. با اين تفاوت كه شكم آن يك قسمتي، گلابي شكل و كوچكتر است، سطح رويي كاسه سه تار نيز چوبي است؛ سه تار امروزي چهار سيم دارد. خرك سه تار كوتاهتر از خرك تار بوده و دسته آن نيز از دسته تار نازكتر است. سه تار فاقد «جعبه گوشي» است و گوشي هاي چهارگانه آن، دو عدد در سطح جلويي انتهاي دسته (سرساز) و دوتاي ديگر درسطح جانبي چپ (درهنگام نواختن درسطح بالايي) كار گذاشته شده اند.
سه تار در قديم، از سازهای زهی محلي بوده و در آن زمان سه سيم داشته است
سه تار، این نوع ساز زهی با ناخن انگشت اشاره (و گاه توأم با ناخن انگشت وسطي) دست راست نواخته مي شود. به عبارت ديگر «مضراب» سه تار در واقع ناخن انگشتان نوازنده است. و به همين دليل و به علل اكوستيكي ديگر، صداي اين ساز زهی ضعيف بوده، براي تكنوازي در جلوي جمعيت يا همنوازي در اركستر مناسب نيست.
چنين به نظر مي رسد كه سه تار در قديم، از سازهای زهی محلي بوده و در آن زمان سه سيم داشته است (كلمه «سه تار» دلالت بر همين نكته مي كند) ولي بعدها شهري شده و سيمي بر آن افزوده اند.
بمتاریا تارباس: نوعی ساز زهی زخمه ای است شبیه تار، که معمولاً دستهٔ آن چند سانتیمتر بلندتر و کاسه طنینی آن اندکی پرحجمتر از تار است. این نوع ساز زهی توسط علینقی وزیری برای استفاده در ارکستر ابداع شدهاست. کلنل وزیری چهار نوع صدا دهی برای تار ابداع کرده که از بین آنها بمتار هنوز هم به کار میرود.
بمتار یا تارباس از سازهای زهی زخمه ای و شبیه تار می باشد
این ساز زهی سه رشته سیم دارد که قطر آنها از سیمهای متعارف تار بیشتر است. بمتار مانند تار با فواصل چهارم و پنجم کوک میشود. از تفاوتهای عمده بمتار با تار صدای آن است که یک اکتاو بمتر از تار است. معمولاً پوست روی نقاره برداشته میشود و برای نوازندگی آن از مضرابهایی با جنس شا یا استخوان استفاده میشود.
شور انگیز: از سازهای زهی زخمه ای می باشد که شبیه به سهتار بوده و در آن به جای صفحهٔ چوبی از صفحهای با ترکیب پوست و چوب استفاده میشود. ساز شورانگیز سالها پیش برای اولین بار به پیشنهادعلی تجویدی و توسط ابراهیم قنبری مهر ساخته شده بود.
ساز شورانگیز، از سازهای زهی زخمه ای
شورانگیز در واقع سه تاری است که صفحه آن علاوه بر چوب، از قطعهای پوست هم بهره میبرد و به همین دلیل طنین بیشتری دارد. صدای شورانگیز کمی بم تر از سه تار معمولی است. سه تار شورانگیز معمولاً در دو اندازه کوچک و بزرگ ساخته میشود. انواع کوچک همانند سه تار معمولی چهار سیم دارند ولی اندازههای بزرگ تر دارای شش سیم هستند. یعنی دو سیم اول و دوم به صورت جفت بسته شدهاند.
تنبور: ساز تنبور از سازهای زهی زخمه ای است که داراي شكمي گلابي و دسته اي دراز است كه بر روي آن از 10 تا 15 پرده بسته مي شود. رويه جلويي شكم چوبي است. دسته ساز تنبور مانند سه تار، بر سر ساز متصل است و سر در حقيقت، ادامه دسته است كه بر روي سطوح جلويي و جانبي آن، هر يك دو گوشي كار گذارده شده كه سيم ها به دور آنها پيچيده مي شوند. سيمهاي تنبور 4 عدد و معمولاً به فاصله هاي مختلف كوك مي شده است. اين ساز زهی معمولاً بدون مضراب و با انگشت نواخته مي شود.
ساز تنبور از سازهای زهی زخمه ای است که داراي شكمي گلابي شکل است
چنانكه در تاريخ موسيقي ايراني نوشته شده در قديم سازي به نام تنبور وجود داشته و از آن انواع مختلفي ذكر كرده اند. مثلاً گفته شده كه فارابي تئوري دان مشهور موسيقي ايران، تنبور بغدادي و تنبور خراسان را دستان بندي كرده است. اين ساز از دسته سازهاي شهري است.
گیتار بیس: ساز گیتار بیس نیز از سازهای زهی است که صدایش به وسیله یک تقویت کننده الکتریکی (آمپلیفایر) تقویت میشود.
گیتار بیس از سازهای زهی می باشد که معمولا دارای 4 سیم می باشد
این ساز زهی که برای تولید صداهایی با فرکانس و تن پایین استفاده میشود، از نظر ظاهری بسیار شبیه به گیتار الکتریک میباشد با این تفاوت که بدنه بزرگتری دارد، دسته و میزانبندیاش بلندتر است، و معمولاً دارای چهار سیم (گاهی پنج یا شش) میباشد که از نظر تن یک اکتاو پایینتر از گیتار الکتریک، در محدوده بیس کوک میشود.
- سازهای زهی کمانهای
دستهای از سازهای زهی که زههای آنها با استفاده از آرشه یا کمانه به صدا درمیآید سازهای کمانهای نام دارند. عمل به صدا درآوردن زههای سازهای کمانهای با کمانه را کمانهکشی میگویند. ویولن و کمانچه نمونهای از سازهای زهی کمانهای هستند.
در سازهای زهی کمانه ای اگر حرکت کمانه از نوک به سمت پاشنه باشد به آن کمانهکشی چپ و اگر حرکت کمانه از پاشنه به سمت نوک باشد به آن کمانهکشی راست میگویند. گاه به هنگام نواختن به جای زه کمانه از چوب کمانه استفاده میشود که به آن اجرای چوبکمانهای col legno میگویند. اجرای چوبکمانهای به دو صورت زنشی battuto (با زدن چوب کمانه بر روی سیمها) یا کششی tratto (با کشیدن چوب کمانه بر روی سیمها) انجام میشود. به هنگام نواختن، پس از گذری که به شکل زخمهای یا هر شیوهٔ دیگری اجرا میشود، برای برگشت به کمانهکشی دستوری به نوازندگان داده میشود. این دستور با واژه «باکمانه» coll'arco یا arco بیان میشود.
ویولن: از ساز های زهی و آرشهای است. ویولن کوچکترین عضو سازهای زهی-آرشهای است. برای نواختن معمولاً روی شانه چپ قرار میگیرد و با آرشه که در دست راست نوازندهاست نواخته میشود. کوک سیمهای ویولن از زیر به بم به ترتیب: می (سیم اول)، لا (سیم دوم)، ر (سیم سوم)، سل (سیم چهارم).
ویولن کوچکترین عضو سازهای زهی-آرشهای است
مانند بسیاری از سازهای موسیقی کلاسیک ویولن نیز برای موسیقی محلی در سراسر جهان مورد استفاده قرار گرفت. در اواخر دوره رنسانس بهبود فراوانی در شدت صدا، چابکی ساز و رنگ صدای ویولن بویژه در ایتالیا ایجاد شد، تا جایی که نه تنها در موسیقی کلاسیک بلکه در موسیقیهای محلی نیز بسیار مورد توجه نوازندگان قرار گرفت.
کمانچه: یکی از سازهای زهی ایرانی و موسیقی خاور زمین است. این ساز علاوه بر شکم، دسته و سر، در انتهای پایینی ساز، پایهای دارد که روی زمین یا زانوی نوازنده قرار میگیرد.
کمانچه یکی از سازهای زهی ایرانی است
این ساز جزو دسته سازهای زهی کمانهای است. کمانچهٔ امروزی دارای ۴ سیم میباشد. کمانچه در زمان قدیم تنها سه سیم داشته و پس از ورود ویولن به ایران به تقلید از آن سیم چهارم به آن افزوده شدهاست. این سیمها به موازات درازای ساز گستردگی دارد و آوای آن خیلی خوش و دلکش اما کمی اصطلاحا تودماغی میباشد. این ساز زهی میتواند آواهای گوناکون بسیاری را برآرد.
- سازهای زهی ضربهای
در سازهای زهی ضربه ای ، صداها با ضربه زدن بر روی زه یا سیم ایجاد میشوند. پیانو و سنتور از نمونه سازهای زهی ضربهای هستند. در سازهای زهی کمانهای گاه اجرای چوبکمانهای به صورت زنشی (با زدن چوب کمانه بر روی سیمها) انجام میشود که این نوع اجرا را میتوان نوعی نواختن ضربهای بهشمار آورد.
سنتور: ردپای تاریخی این ساز کهن در حجاریهای قدیمی آشور و بابل (669 قبل از میلاد) دیده می شود. سنتور در بسیاری از کشورهای دنیا همچون انگلیس، یونان، آلمان، چین، مجارستان، چک، اسلواکی، بلاروس و سوئیس به شکلهای مختلف ساخته و نواخته می شود.
سنتور ساز زهی کوبهای موسیقی ایرانی است
سنتور سازی زهی مضرابی است. وصعت صوتی آن حدود سه اکتاو و جعبۀ صوتی آن از جنس چوب و به شکل ذوذنقۀ متساوی الساقین است. این جعبه از دو صفحۀ ذوذنقه ای که در زیر و روی ساز قرار دارند و چهار کلاف که در نقش دیواره های ساز، صفحه های ذوذنقه ای رو و زیر ساز را به هم متصل می نماید تشکیل می شود. در کلاف سمت چپ سنتور، سیم گیرهایی در دسته های چهارتایی قرار دارند که سیمهای فلزی پس ازبسته شدن به آنها و گذر از روی خرکهایی که بر صفحۀ رویی ساز قرار دارند طول ساز را طی کرده و به گوشیهایی که در کلاف سمت راست ساز قرار دارند بسته می شوند. برای نواختن آن از دو مضراب چوبی استفاده می شود.
برخی ساخت سنتور را به ابونصر فارابی نسبت میدهند که مانند بربط، ساز دیگر ایرانی بعدها به خارج بردهشد. از نوازندگان معروف ساز سنتور می توان از فرامرز پایور، پشنگ کامکار، پرویز مشکاتیان، نادر سینکی، اردوان کامکار نام برد.
پیانو: ساز پیانو نیز از سازهای زهی ضربه ای می باشد. ساز پیانو در سال 1709 توسط بارتولومئو کریستوفری (1655- 1730) از روی سازی به نام هارپسیکورد ساخته شد. پیانو بیشترین وسعت صوتی را در بین سازهای زهی رایج دارد (حدود هفت اکتاو) و جعبۀ صوتی بسیار بزرگی دارد که سیمها و چکشهای متعددی در آن تعبیه شده است. با فشردن کلیدهایی که خارج از جعبه صوتی و روبروی نوازنده تعبیه شده، چکشهای داخل جعبۀ صوتی ساز (که متصل به این کلیدها هستند) به حرکت درآمده و به سیمها اصابت می کنند و صدا تولید می شود.
گردآوری : بخش فرهنگ و هنر بیتوته
منابع:
khosroshirin.ir
greenpoems.com
partmusic.ir