جنگ‌های اشکانیان و باختری‌ها: نقطه عطفی در تاریخ ایران باستان

مجموعه: تاریخ و تمدن

جنگ اشکانیان و باختری

جنگ‌های اشکانی-باختری: پایان یک عصر هلنیستی

جنگ‌های اشکانیان و یونانیان باختر 

جنگ‌های اشکانیان و یونانیان باختر به مجموعه‌ای از درگیری‌های نظامی میان امپراتوری پارت (اشکانی) و پادشاهی یونانی-باختری در قرن دوم پیش از میلاد اشاره دارد. این جنگ‌ها، به‌ویژه تهاجم میتریدات اول پارتی در دهه ۱۵۰ پیش از میلاد، نقش مهمی در تغییر موازنه قدرت در منطقه آسیای مرکزی و ایران ایفا کرد. این درگیری‌ها نه تنها به الحاق بخش‌هایی از باختریای غربی به امپراتوری پارت منجر شد، بلکه زمینه‌ساز تضعیف پادشاهی یونانی-باختری و ظهور قدرت‌های جدید، مانند امپراتوری کوشان، شد. این مقاله به بررسی پیش‌زمینه، روند جنگ‌ها، پیامدها و اهمیت تاریخی این درگیری‌ها می‌پردازد.

پیش‌زمینه تاریخی 

پادشاهی یونانی-باختری 

پادشاهی یونانی-باختری یکی از دولت‌های هلنیستی بود که پس از فروپاشی امپراتوری اسکندر مقدونی در مناطق شرقی سرزمین‌های او، به‌ویژه در منطقه باختریا (مناطق امروزی شمال افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان)، شکل گرفت. این پادشاهی توسط دیودوتوس اول در حدود ۲۵۰ پیش از میلاد تأسیس شد و به دلیل موقعیت جغرافیایی استراتژیک خود در مسیر جاده ابریشم، به مرکز تجاری و فرهنگی مهمی تبدیل شد. پادشاهی باختری به دلیل ترکیب فرهنگ یونانی و ایرانی، از نظر فرهنگی و سیاسی منحصربه‌فرد بود.

با این حال، این پادشاهی در قرن دوم پیش از میلاد با چالش‌های متعددی روبه‌رو شد. درگیری‌های داخلی میان پادشاهان باختری، به‌ویژه رقابت میان اوکراتیدس اول و دیگر مدعیان تاج و تخت، این پادشاهی را تضعیف کرد. علاوه بر این، باختری‌ها درگیر جنگ‌های مداوم با اقوام همسایه مانند سغدی‌ها، آراخوتی‌ها، درنگی‌ها، آریایی‌ها و هندی‌ها بودند که منابع نظامی و اقتصادی آن‌ها را به شدت تحلیل برد.

جنگ پارتی و باختری

امپراتوری پارت 

امپراتوری پارت، که توسط اشک اول در حدود ۲۴۷ پیش از میلاد تأسیس شد، در قرن دوم پیش از میلاد تحت رهبری میتریدات اول (حکومت: ۱۷۱-۱۳۸ پیش از میلاد) به یک قدرت منطقه‌ای تبدیل شد. پارتیان، که از قوم پارنی (یکی از شاخه‌های سکاها) بودند، ابتدا در منطقه شمال شرقی ایران کنونی مستقر شدند و به‌تدریج قلمرو خود را گسترش دادند. میتریدات اول با سیاست‌های نظامی و دیپلماتیک خود توانست پارت را از یک دولت کوچک به یک امپراتوری قدرتمند تبدیل کند.

پارتیان به دلیل موقعیت جغرافیایی خود، که بین امپراتوری سلوکی در غرب و پادشاهی باختری در شرق قرار داشت، به دنبال گسترش قلمرو خود به سمت شرق بودند. این امر آن‌ها را در تقابل مستقیم با پادشاهی یونانی-باختری قرار داد.

اشکانیان

جنگ پارتی-باختری 

تهاجم میتریدات اول 

مهم‌ترین درگیری میان پارتیان و یونانیان باختری در دهه ۱۵۰ پیش از میلاد و تحت رهبری میتریدات اول رخ داد. این تهاجم به‌عنوان نقطه عطفی در تاریخ هر دو دولت محسوب می‌شود. میتریدات اول، که از ضعف داخلی پادشاهی باختری و درگیری‌های آن با اقوام دیگر آگاه بود، از این فرصت استفاده کرد تا قلمرو خود را به سمت شرق گسترش دهد.

بر اساس منابع تاریخی، به‌ویژه نوشته‌های استرابو، مورخ یونانی-رومی، پارتیان موفق شدند ساتراپی‌های توروا و اسپینوس را از اوکراتیدس اول، پادشاه باختری، بگیرند. این مناطق در غرب باختریا قرار داشتند و از نظر استراتژیک برای کنترل مسیرهای تجاری و نظامی منطقه اهمیت داشتند.

مورخ رومی ژوستین نیز در توصیف این جنگ‌ها می‌نویسد: 

«باختری‌ها، که درگیر جنگ‌های متعددی بودند، نه تنها حاکمیت خود، بلکه آزادی‌شان را نیز از دست دادند، زیرا در اثر جنگ‌هایشان علیه سغدی‌ها، آراخوتی‌ها، درنگی‌ها، آریایی‌ها و هندی‌ها خسته شده بودند و سرانجام، گویی تمام خونشان کشیده شده بود، توسط دشمنی ضعیف‌تر از خود، یعنی پارتی‌ها، درهم شکسته شدند.»

این نقل‌قول نشان‌دهنده وضعیت وخیم پادشاهی باختری در زمان تهاجم پارتیان است. تضعیف باختری‌ها به دلیل جنگ‌های مداوم، آن‌ها را در برابر پارتیان، که در آن زمان هنوز به‌عنوان یک قدرت کاملاً تثبیت‌شده شناخته نمی‌شدند، آسیب‌پذیر کرده بود.

امپراتوری پارت

دلایل پیروزی پارتیان 

پیروزی پارتیان در این جنگ‌ها به عوامل متعددی بستگی داشت:  

رهبری میتریدات اول: میتریدات اول به‌عنوان یک استراتژیست نظامی و سیاستمدار ماهر شناخته می‌شد. او توانست از ضعف‌های دشمنان خود به‌خوبی بهره‌برداری کند.

تضعیف باختری‌ها: جنگ‌های مداوم باختری‌ها با اقوام همسایه، منابع انسانی و اقتصادی آن‌ها را به شدت کاهش داده بود. 

برتری نظامی پارتیان: پارتیان به دلیل استفاده از سواره‌نظام سبک و کمانداران سوار، که از تاکتیک‌های چریکی و جنگ و گریز استفاده می‌کردند، در برابر ارتش‌های سنگین‌تر باختری برتری داشتند. 

موقعیت جغرافیایی: کنترل پارتیان بر مناطق غربی ایران به آن‌ها امکان داد تا به‌سرعت به باختریای غربی دسترسی پیدا کنند و مسیرهای ارتباطی باختری‌ها را قطع کنند.

پارتیان

پیامدهای جنگ

الحاق باختریای غربی 

نتیجه اصلی جنگ، الحاق بخش‌های غربی باختریا، از جمله ساتراپی‌های توروا و اسپینوس، به امپراتوری پارت بود. این الحاق نه تنها قلمرو پارتیان را گسترش داد، بلکه آن‌ها را به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای تثبیت کرد. این پیروزی به میتریدات اول لقب «بزرگ» را داد و او را به یکی از برجسته‌ترین پادشاهان پارتی تبدیل کرد.

تضعیف پادشاهی باختری 

پادشاهی یونانی-باختری پس از این شکست به شدت تضعیف شد. از دست دادن بخش‌های غربی قلمرو، همراه با ادامه درگیری‌های داخلی و حملات اقوام عشایری، این پادشاهی را در برابر تهاجمات بعدی آسیب‌پذیر کرد. در نهایت، تهاجمات اقوام یوئه‌چی (Yuezhi) در اواخر قرن دوم پیش از میلاد به فروپاشی کامل پادشاهی باختری و ظهور امپراتوری کوشان منجر شد.

ظهور امپراتوری کوشان 

تضعیف باختری‌ها به اقوام عشایری یوئه‌چی، که از مناطق شمال شرقی به سمت باختریا مهاجرت کرده بودند، فرصت داد تا کنترل این منطقه را به دست گیرند. این اقوام بعدها امپراتوری کوشان را تأسیس کردند که به یکی از قدرت‌های مهم آسیای مرکزی و شبه‌قاره هند تبدیل شد. بنابراین، جنگ‌های پارتی-باختری به‌صورت غیرمستقیم زمینه‌ساز ظهور کوشان‌ها شد.

اهمیت تاریخی 

جنگ‌های پارتی-باختری نقطه عطفی در تاریخ آسیای مرکزی و ایران بود. این درگیری‌ها نشان‌دهنده انتقال قدرت از دولت‌های هلنیستی به قدرت‌های ایرانی و عشایری بود. امپراتوری پارت با این پیروزی‌ها به‌عنوان یک نیروی غالب در منطقه ظهور کرد و توانست در برابر امپراتوری‌های بزرگی مانند روم و سلوکیان ایستادگی کند. از سوی دیگر، فروپاشی پادشاهی یونانی-باختری پایان دوره هلنیستی در آسیای مرکزی را رقم زد و راه را برای ظهور فرهنگ‌ها و امپراتوری‌های جدید، مانند کوشان‌ها، باز کرد.

سوالات متداول درباره جنگ‌های اشکانیان و یونانیان باختر

1. جنگ‌های اشکانیان و یونانیان باختری در چه دوره‌ای رخ داد؟

این جنگ‌ها در قرن دوم پیش از میلاد، به‌ویژه در دهه ۱۵۰ پیش از میلاد، تحت رهبری میتریدات اول پارتی رخ داد.

2. چه کسی رهبری پارتیان را در جنگ علیه یونانیان باختری بر عهده داشت؟

میتریدات اول، پادشاه پارتی، رهبری این تهاجم را بر عهده داشت و به دلیل پیروزی‌هایش لقب «بزرگ» را دریافت کرد.

3. نتیجه اصلی جنگ‌های پارتی-باختری چه بود؟

پارتیان موفق به الحاق باختریای غربی، از جمله ساتراپی‌های توروا و اسپینوس، به امپراتوری خود شدند و پادشاهی باختری را تضعیف کردند.

4. چرا پادشاهی یونانی-باختری در این جنگ‌ها شکست خورد؟

باختری‌ها به دلیل درگیری‌های داخلی، جنگ‌های مداوم با اقوام همسایه مانند سغدی‌ها و آراخوتی‌ها، و تضعیف منابع نظامی و اقتصادی، در برابر پارتیان آسیب‌پذیر بودند.

5. پیامدهای بلندمدت این جنگ‌ها چه بود؟

تضعیف پادشاهی باختری منجر به تهاجم اقوام یوئه‌چی و ظهور امپراتوری کوشان شد، در حالی که پارتیان به یک قدرت منطقه‌ای تبدیل شدند.

نتیجه‌گیری 

جنگ‌های اشکانیان و یونانیان باختری، به‌ویژه تهاجم میتریدات اول در دهه ۱۵۰ پیش از میلاد، یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ ایران و آسیای مرکزی در دوران باستان است. این جنگ‌ها نه تنها به گسترش قلمرو پارتیان و تثبیت آن‌ها به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای منجر شد، بلکه با تضعیف پادشاهی باختری، زمینه را برای تغییرات سیاسی و فرهنگی گسترده در منطقه فراهم کرد. مطالعه این جنگ‌ها به ما کمک می‌کند تا درک بهتری از پویایی‌های قدرت و تحولات تاریخی در این دوره حساس داشته باشیم.

گردآوری: بخش فرهنگ و هنر بیتوته